 |
Vi бөлім. Білім беру процесіндегі оҚу-педагогикалыҚ еҢбектестік жӘне Қарым-Қатынас
|
|
|
|
VI Бө лім
БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕГІ ОҚ У-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢ БЕКТЕСТІК ЖӘ НЕ Қ АРЫМ-Қ АТЫНАС
| Мектептегі жұ мыс кө птеген адамдардың – мұ ғ алімдер мен шә кірттердің, олардың ө зара пайдасы ү шін біріккен жұ мысы. П. Ф. Каптерев. Дидактические очерки. Теория образования |
1 тарау. Білім беру процесі субъекттерінің ө зара ә рекеті
§ 1. Ө зара ә рекеттің жалпы сипаттамасы
Ө зара ә рекет категория ретінде
Ө зара ә рекет философиялық, онтогенетикалық базистік категориялардың бірі болып табылады. Бұ л тү рлі объекттердің бір-бірімен, басқ а объекттермен ө зара ә рекет етуінің ә серінен байланыс, ө зара ә рекет, ө ту, даму феномендері. Ө зара ә рекет – алғ ашқ ы, бастапқ ы, текті категория. «Ө зара ә рекет – қ озғ алыстағ ы материяны қ арастырғ ан кезде біздің алдымыздан шығ атындардың біріншісі... ө зара ә рекет заттардың шынайы causa finalis (аяқ қ ы себебі) болып табылдаы. Біз осы ө зара ә рекетті танудан ілгері бара алмау себебіміз оның артында танып білетін ештең е жоқ » (Ф. Энгельс) [цит. 111, 158 б. ]. Кез-келген объект, қ ұ былыс, кү й басқ алармен байланыста жә не қ атынаста ғ ана тү сініле (таныла) алынады, ө йткені дү ниедегінің барлығ ы ө зара байланысты жә не ө зара шартталғ ан. Ө зара ә рекет кем деген де екі объектінің бір-біріне ә рекет етуін ұ йғ арады, сонымен бірге, олардың ә рқ айсысы басқ алармен де ө зара ә рекетте болатынын білдіреді.
|
|
|
А. Н. Леонтьев диалектикалық -материалистік тұ рғ ыдан ө зара ә рекет категориясын қ арастыра отырып, оның органикалық дү ниедегі, тірі материя дү ниесіндегі ө згешелігін атап кө рсетеді. «Ө мір ерекше тү рде ұ йымдасқ ан денелердің ерекше ө зара ә рекеттесу процесі» [111, 160 б. ]. «Денелер» ұ йымдасуы неғ ұ рлым жоғ ары болса, соғ ұ рлым осы ө зара ә рекет те кү рделі. Ө лі табиғ аттағ ы (жел мен жартастың, су тамшысы мен тастың классикалық мысалдары) немесе тірі жә не ө лі табиғ ат объекттерінің (адам – тас, металл) ө зара ә рекеттерінің барлық формаларында бір объектінің ә сер етуі келесінің қ ирауына ә келеді. Ә сер етуді сезініп тұ рғ ан объект пассивті, зардап шегуші позицияда болады. Ол ө зара ә рекеттесуге, шарасыз қ ирай, жоғ ала отырып, тек ө зінің табиғ и қ арсылық кө рсету кү шімен ғ ана қ атыса алады (осы жерден арнайы білім – «материалдардың қ арсылығ ы – «сопромат» білімі пайда болғ ан).
Тірі табиғ ат «денелерінің », ә сіресе адамдардың ө зара ә рекеттесуі жағ дайларында ү немі екі жақ тың да белсенділігі болады, бірақ оның кө ріну мө лшері ә ртү рлі. Бұ л белсенділік ә рекет агенті тұ рғ ысынан немесе, дә лірек айтсақ, егер іс-ә рекет іске асырылса, оның субъекті тұ рғ ысынан инициалды немесе реактивті болуы мү мкін. Ә сіресе, субъектілік адамдардың ә леуметтік ө зара ә рекеті ү шін маң ызды. Инициалды позициядан белсенділік тү рлендіруші немесе сақ таушы болуы мү мкін; ол қ айта жасаушы, дамытушы немесе қ иратушы болуы мү мкін. Реактивті позициядан, кімге ә сер етіліп тұ рушының позициясынан, оны қ абылдау немесе қ абылдамаудың, жауап қ айтара ә сер етуді ұ йымдастырудың, қ ажетсіз ә сер етуге қ арсы тұ ру немесе біріккен ә рекетке қ атысудың белсенділігі бө лінуі мү мкін.
|
|
|
Бұ л жерде бағ ыттылық, реактивтілік векторы тү сініктерін анық тап алу маң ызды. Реактивтілік жауапты, шақ ыртылғ ан белсенділікті білдіреді, яғ ни реактивтілік ә рекетінің ө зіне қ атысы бойынша оның субъекті ә рқ ашан белсенді. Сонымен қ атар, ө зара ә рекеттесу бастамасы бойынша ә рекет агенттерінің бірі оны бастап, ық палдасады, басқ асы – бұ л бастамағ а ө з ә рекеттерімен жауап қ айтарады. Мұ ндай ситуация ық пал етуші агентті тек субъектпен, ал оны сезінушіні – объектпен барабар қ ылудың заң сыздығ ына негіз болады. Олардың екеуі де ө здері іске асыратын ә рекеттерде, іс-ә рекеттерде белсенді, олардың екеуі де – ө зара ә рекет субъектілері.
Ө зара ә рекет сипаттамасы
Белсенділік тірі материяның кез-келген ө зара ә рекет процесінің ө зара ә рекеттесуші жақ тарының негізгі сипаттамасы. Оның ұ йымдасуы неғ ұ рлым кү рделі болса, соғ ұ рлым осы белсенділік формасы кө птү рлі. Жер жағ дайында тірі материя дамуының жоғ арғ ы формасы болып табылатын адамда белсенділік оның ұ йымдасуының барлық дең гейлерінде кө рінеді. Бұ л, біріншіден, интеллектуалдық белсенділік (болжам ұ сыну, стратегия қ алыптастыру, тура жә не кері байланыс арналарының барлығ ынан келіп тү скен ақ параттарды қ абылдау, ө ң деу жә не бағ алау т. б., мұ ның ө зі қ арым-қ атынаста ерекше кө рсетілген). Екіншіден, оғ ан ә сер етуші объект (процесс, қ ұ былыс) моделін қ ұ растырудағ ы қ абылдау процесінде кө рінетін адамның моторлық -эффекторлық белсенділігі. Ұ қ сасу теориясы бойынша (А. Н. Леонтьев), тіпті жекеленген мү ше дең гейінің ө зінде (соның ішінде неғ ұ рлым аз праксикалық мү ше – есту) белсенділік ә сер етуші ә серге ұ қ састыратын бейне жасау тү рінде іске асатыны кө рсетілген (О. В. Овчинникова, Ю. Б. Гиппенрейтер). Объектті қ абылдауда ұ станушы модельді жасау (В. П. Зинченко) реактивті позицияда орналасқ ан ө зара ә рекеттесуші жақ тардың белсенділік формасы болып келеді. Ү шіншіден, бұ л жалпы мінез-қ ұ лық тық белсенділік, яғ ни оның мінез-қ ұ лық тық жә не іс-ә рекеттік формаларының барлық саналуандығ ынан (вербалды, вербалды емес) кө рінетін белсенділік. Белсенділік ө зара ә рекеттесудің екі жағ ында сипаттауына орай олардың екеуі де субъекттілік сапағ а ие.
|
|
|
Ө зара ә рекеттесу объектілер арасында, себеп-салдарлы, каузалды байланыстармен қ оса, саналуан байланыстар орнатудың негізі жә не шарты болып табылады. Ол, бұ рын белгілі болғ андай, қ ашанда оның элементтерінің, компоненттерінің байланысын (ө зара ә рекеттесу формасында) ұ йғ аратын кез-келген жү йенің негізі болып табылады. Осығ ан сә йкес, жү йелілік объктілердің барлық байланыстары мен қ атынастарының ө зара ә рекеттесуінің кө рінісі ретінде де оның сипаттамасы бола алады.
Адамдардың ө зара ә рекеттесуі барысында олардың саналы аң ғ арушылығ ы мен мақ сатты ұ йғ арушылығ ы сияқ ты маң ызды сипаттамалары айқ ындалады. Олар осы ө зара ә рекеттің ең бектестік жә не қ арым-қ атынас (ойында, оқ уда, ең бекте жә не ең бектің ең жоғ арғ ы формасы ретінде шығ армашылық та) сияқ ты формаларын да анық тайды. Осы екі форманың екеуі де білім беру процесінде кө рініс таба отырып, бір-бірімен байланысты. Ең бектестік формасындағ ы ө зара ә рекет (тайталас, қ арсылық, қ ақ тығ ыс та ө зара ә рекет формалары) қ арым-қ атынасты да оның идеалды формасы ретінде ұ йғ арады. Біріншісі екіншісінсіз бола алмайды, ал екіншісі біріншісіз бола алады, мұ ның ө зі олардың автономдылығ ының салыстырмалы, шартты екенін кө рсетеді.
|
|
|
Білім беру жү йесіндег і ө зара ә рекет
Бір-бірімен қ арым қ атынас жасаушы ү йретуші (педагог) мен ү йренушінің (оқ ушылар, студенттер) оқ удағ ы ө зара ә рекеті, білім беру жү йесінің ішінде жү зеге асатын білім беру процесіндегі неғ ұ рлым кү рделі ө зара ә рекеттесу жү йесіне енеді. Бұ л жү йеде басқ ару (министрлік, комитет, білім беру бө лімдері), ә кімшілік (ректорат, директорат), педагогикалық кең ес, кафедралар, оқ ытушылар ұ жымы, сыныптар, топтар сияқ ты ішкі жү йелер тығ ыз ө зара ә рекетте болады. Олардың ә рқ айсысы ө зара ә рекет қ ұ рылымымен, яғ ни оның ситуациясын, стилін жә не тиімділігін анық таушы қ ұ рылыммен сипатталады. Оқ удағ ы ө зара ә рекеттесу біріккен, жалпы нә тижеге жетуге бағ ытталғ ан іс-ә рекет пен қ арым-қ атынас формасы ретінде ең бектестікте кө рінеді.
Білім беру жү йесі, мысалы мектепте, ә сіресе мектепке дейінгі білім беруде, «отбасы» (ата-аналар, олардың ата-анасы) жү йесімен жә не «жұ ртшылық » жү йесімен ө зара ә рекеттесетінін атап ө ту маң ызды. Осы байланыстардың барлығ ы азды-кө пті мө лшерде тікелей сыныптағ ы (аудиториядағ ы) оқ у-тә рбиелеу процесінде ө з кө рінісін табады. Ол оқ ушылардың оқ уғ а, мұ ғ алімге, мектепке қ атынасынан байқ алады, ө з кезегінде, бұ л олардың қ ұ ндылық жү йесінің оқ у іс-ә рекеті сипатына кескінделуі болады.
|
|
|
