 |
2 тарау. Оқу-педагогикалық еңбектестік
|
|
|
|
2 тарау. Оқ у-педагогикалық ең бектестік
§ 1. Оқ у ең бектестігінің жалпы сипаттамасы
Ең бектестік қ азіргі кү ннің беталысы ретінде
Ресейдегі бү кіл білім беру жү йесі, соның ішінде жоғ арғ ы білім беру де қ азіргі кү ні идеялардың ық палында болып отыр, бұ л идеялар жалпы жә не педагогикалық психология теоретиктері (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, Ш. А. Амонашвили жә не т. б. ) мен бү гінгі кү нгі мектептердің алдың ғ ы қ атарлы практиктерінің жұ мыстарында тұ жырымдалғ ан (А. С. Макаренко, А. В. Сухомлинский жә не т. б. ). Бұ л идеялар, жекелеп алғ анда, ең бектестіктің қ азіргі кү нгі білім берудің анық таушы негіздерінің бірі ретінде мақ ұ лдануынан кө рініс тауып отыр. «Ең бектестік – бұ л балалар мен ү лкендердің бір-бірінің рухани ө міріне ө зара тү сіністікпен, ұ ғ ынушылық пен, осы ә рекеттің барысы мен нә тижесін ұ жымдық талдаумен бекітілген, бірлескен дамытушы іс-ә рекетінің гуманистік идеясы....
Ең бектестік стратегиясының негізінде педагогтың оқ ушылары-ның танымдық қ ызығ ушылық тарын ынталандыру мен бағ ыттау идеясы жатыр» [94, 16-17 б. ].
Оқ ытуды ұ йымдастырудың осы формасының мә нінің ұ лылығ ы сонша, бү кіл педагогикалық процесті ең бектестік педагогикасы ретінде қ арастыру беталысы бар.
Оқ удағ ы ең бектестік проблемасы (жұ мыстың ұ жымдық, кооперативтік, топтық формаларын) соң ғ ы он жылдық тарда біздің еліміз бен шет елде белсенді жә нежан-жақ ты дамытылуда (Х. Й. Лийметс, В. Дойз, С. Г. Якобсон, Г. Г. Кравцов, А. В. Петровский, Т. А. Матис, Л. И. Айдарова, В. П. Панюшкин, Г. Магин, В. Я. Ляудис, Г. А. Цукерман, В. В. Рубцов, А. А. Тюков, А. И. Донцов, Д. И. Фельдштейн, Й. Ломпшер, А. К. Маркова жә не т. б. ).
|
|
|
Оқ ушылардың тікелей ө зара ә рекетіне негізделген, оқ у жұ мысын белгілеу ү шін, зерттеушілер «топтық жұ мыс», «бірлескен оқ у іс-ә рекеті», «бірлесе бө ліскен оқ у іс-ә рекеті», «ұ жымдық -бө ліскен оқ у іс-ә рекеті», «оқ удағ ы ең бектестік» сияқ ты жә не т. б. атауларды қ олданады. Қ азіргі кү ні отандық педагогикалық психологияда кө бінесе басқ а терминдерге қ атысты неғ ұ рлым сиымды, іс-ә рекетке-бағ ытталғ ан жә не басқ а терминдерге ортақ «оқ удағ ы ең бектестік» термині пайдаланылады, ол сонымен бірге, оқ у тобының ішіндегі кө п жақ ты ө зара ә рекетті жә не мұ ғ алімнің топпен ө зара ә рекетін білдіреді. Ең бектестік біріккен іс-ә рекет ретінде, ө зара ә рекеттесуші субъекттердің белсенділігін ұ йымдастырушы жү йе ретінде сипатталады: 1) кең істік жә не уақ ыттық қ атар болумен, 2) мақ саттардың бірлігімен 3) іс-ә рекетті ұ йымдастыру жә не басқ арумен, 4) функцияларды, ә рекеттерді, операцияларды бө лісумен 5) позитивті тұ лғ а аралық қ атынастардың болуымен.
Ең бектестіктің негізгі бағ ыттары
Оқ у процесіндегі оқ у ең бектестігі ө з тарапынан келесі тө рт бағ ыт бойынша тарамдалғ ан ө зара ә рекет болып келеді: 1) мұ ғ алім – оқ ушы (оқ ушылар), 2) оқ ушы – диадалар жә не триадалардағ ы оқ ушы, 3) оқ ушылардың барлық оқ у ұ жымдарындағ ы жалпы топтық ө зара ә рекеті, мысалы тілдік топтарда, жалпы сыныпта жә не 4) мұ ғ алім – мұ ғ алімдер ұ жымы. Г. А. Цукерман басқ а барлық бағ ыттардан генетикалық туынды, тағ ы бір маң ызды бағ ытты қ осады – оқ ушының «ө з-ө зімен» ең бектестігі (мү мкін, бұ л мұ ғ алім ү шін де ә ділетті болар).
|
|
|
Ең бектестікке талдау жү ргізуде біріншіден, мұ ғ алім – оқ ушы(лар) бағ ыты, ә детте, оқ ушы+оқ ушы бағ ыты бойынша ө зара ә рекетпен толық тырылатынын атап ө ту маң ызды, бұ л оқ у іс-ә рекетінің топтық сипатымен шартталады. Екіншіден, негізгі зерттеулер ең бектестіктің ү йренушінің (ү йренушілердің ) тұ лғ алық дамуына, оның (олардың ) оқ у іс-ә рекетінің тиімділігіне ық палын білуге бағ ытталғ ан. Нә тижесінде, оқ удағ ы оқ ушы–оқ ушы ең бектестігі, оқ ытудың ұ йымдастырушы формасы ретінде, тек нақ ты бір оқ у пә ні бойынша оқ ытудың тиімділігін арттыру ү шін ғ ана емес, сондай-ақ шә кірт тұ лғ асының дамуы, қ алыптасуы ү шін де елеулі қ ор беретініне кө з жеткізеді.
Тү рлі субъекттермен ең бектестік
Тү рлі адамдармен оқ удағ ы ең бектестікті, оны кіші мектеп жасындағ ы балалармен іске асыру мысалында талдай отырып, Г. А. Цукерман оның маң ызды ерекшеліктерін атап кө рсетеді.
« Оқ удағ ы ең бектестікті ү лкендермен қ ұ ру ү шін, репродуктивті ә рекеттену мү мкіндігін тосқ ауылдайтын жә не ә рекет пен ө зара ә рекеттің жаң а тә сілдерін іздеуді қ амтамасыз ететін жағ дайларды жасауды талап етеді.
Қ ұ рбылыстармен оқ удағ ы ең бектестікті қ ұ рау ү шін, балалардың ә рекетін ұ йымдастыруда, тү сініктік қ арама-қ айшы-лық тардың жақ тары топқ а ү йлестірушіні қ ажет етуші, біріккен жұ мысқ а қ атысушылардың пә ндік позициясы ретінде кө рінетіндей етуді талап етеді.
Ө з-ө зімен оқ удағ ы ең бектестік пайда болу ү шін, балаларды ө з кө зқ арастарындағ ы ө згерістерді табуғ а ү йрету керек» [230, 35 б. ] (ө зімнің бө ліп кө рсеткенім - И. З. ). Басқ аша айтқ анда, ү йренушінің оқ у процесіндегі тү рлі субъекттермен ең бектестігі оның мазмұ нының, қ ұ рылымының, ерекшелігімен сипатталады, осыны оны ұ йымдастыруды есепке алғ ан жө н.
|
|
|
Ең бектестіктің ә рекетке ық палының жалпы сипаттамасы
Оқ у процесін ұ йымдастырудың тү рлі формаларының (фронтал-дық, даралық, бә секелестік, ә ріптестік) тиімділігін салыстырмалы зерртеулердің басым кө пшілігі ең бектестік формасындағ ы арнайы ұ йымдастырылғ ан оқ у процесінің оғ ан қ атысушалардың іс-ә рекетіне жағ ымды ә серін растайды. Бұ л, ең бектестік жағ дайында кү рделі ақ ыл-ой тапсырмасы табыстырақ орындалатынынан (Г. С. Костюк, В. Янтос жә не т. б. ), жаң а материалды жақ сы мең геруден кө рінеді (В. А. Кольцова жә не т. б. ). Х. И. Лийметс жұ мыстарында, мысалы, оқ ушылардың топтық жұ мыстарының олардың коммуникативтік іскерліктері дең гейлерінің жоғ арылауына белсендіруші жә не мотивтендіруші ық палы кө рсетілген [114].
«Мұ ғ алім-оқ ушы» схемасы бойынша даралық жұ мыспен салыстырғ анда топішілік ең бектестік тура сол міндеттерді орындау тиімділігін кем дегенде 10%-ғ а жоғ арлататыны дә лелденген. Зерттеулер, ең бектестікке тү суші топтар қ ұ рамының біртектілігі (гомогендік) немесе ә р тектілігі (гетерогендік) мә селесінің бір мағ ыналы еместігін жә не топ ішілік ең бектестікті диадалық, триадалық немесе жалпы топтық принцип бойынша ұ йымдастырудың артық шылығ ын кө рсетеді. Алайда, кө птеген зерттеулер мә ліметтері бойынша, триада диададан (Л. В. Путляева, Р. Т. Сверчкова, Я. А. Гольдштейн, Т. К. Цветкова) жә не жалпы топтық (7-12 адам) ө зара ә рекетке қ арағ анда ө німдірек (Я. А. Гольдштейн) екені, бірақ топтың ұ жым қ ұ раушы артық шылығ ын асыра бағ алау қ иын (Л. А. Карпенко) екені анық талды. Бірақ ең бектестікті ұ йымдастырудың кез-келген нұ сқ асында ол даралық жұ мыстан тиімдірек.
|
|
|
Триаданың артық шылығ ын сипаттай отырып, Л. В. Путляева жә не Р. Т. Сверчкова топтың неғ ұ рлым ү лкен алқ алылығ ын, ү лкен дә лелділігін (диадағ а қ арағ анда пайда болатын ойлар санының кө птілігінің есебінен), неғ ұ рлым ү лкен контакттылығ ы мен лабильділігін белгілейді. Маң ыздысы, қ арым-қ атынас жү йесінде ү шінші жақ тың пайда болуы оғ ан жаң а сапа – рефлексивтілікті береді. Атап ө тілген триаданың артық шылық тарын білім беру процесін ұ йымдастыруда есепке алу маң ызды, ө йткені оқ ыту практикасында даралық жә не диадалық (жұ ппен жұ мыс істеу) жұ мыс формалары, фондық, кө бінесе сыныптың нақ ты басқ арылмайтын, фронталды жұ мысында ә лі де болса кең тарағ ан.
Жалпы топтық ең бектестікті ұ йымдастыру, ә рине, ә лі кө п қ иындық тарды кө рсетеді (триадалық ұ йымдастырумен салыстырғ анда), бірақ тек сол ғ ана топтың, ұ жымдық іс-ә рекет қ алыптасатын, мұ ғ аліммен тең серіктес ең бектестік ү шін ұ жымдық субъект жиынтығ ы ретінде қ алыптасуын дайындай алады. Бұ л жерде ұ жымдық іс-ә рекет принципі ү ш тұ рғ ыдан жү зеге асады: ү йренушілердің ұ жымдық шығ армашылық қ а деген ұ станымымен, ә р шә кірттің қ ойылғ ан міндетті орындауғ а белсенді қ атынасуымен жә не ә р шә кірттің іс-ә рекет тұ лғ алық -мә нді пә нін таң дауымен, яғ ни осы пә нді белгілеу қ ұ ралдарын, оның кө ріну жә не оны артық кө ру тә сілдерін білу мағ ынасында, мұ ның ө зі оқ у процесінің дараландырылуын қ амтамасыз етеді.
|
|
|
