 |
1.Философияның мәні және қалыптасу ерекшеліктері.
|
|
|
|
1. Философияның мә ні жә не қ алыптасу ерекшеліктері.
- Философияның қ алыптасу ерекшеліктері.
- Философия дү ниетанымның тарихи формасы.
- Философиялық білімнің ерекшеліктері.
Философия термині кө не грек тілінен аударғ анда даналық қ а қ ұ штарлық, ал кө не ү нді тілінен аударғ анда ақ иқ атты кө ру деген мағ ынаны береді.
«Философ» сө зін ең алғ аш рет интеллектуалды білімге ұ мтылып, дұ рыс ө мір сү руге тырысқ ан адамдарды оқ шаулау мақ сатында кө не грек математигі мен философы Пифагор қ олданғ ан.
Философия терминін тү сіндіріп, оны ерекше ғ ылымның тү рі ретінде негіздеген Платон.
Кө не дү ниеде философия деп аталғ ан білім ғ ылымдардың алғ ашқ ы негіздері, практикалық байқ аумен, қ орытындылармен қ атар адамдардың ә лем туралы адам тіршілігінің мә ні мен мақ саты, ө зі туралы мә ліметтерді біріктірді.
Философияның қ алыптасуы ә лем туралы білімдер мен адамдардың ө мірлік тә жірибесінің ү йлесімділігін іздестіретін ерекше рухани ұ станымның пайда болуын паш етті.
Философия даналық қ а апаратын жол, яғ ни даналық философиядан да жоғ ары, оғ ан философияның кө мегімен кө терілуге болады.
Даналық дегеніміз - ә р нә рсенің шегін білу, байыбына бару, себебін тү сіну, асық пай, аптық пай шешім қ абылдау, яғ ни ол – адамның интеллектуалдық мү мкіндігінің шың ы, адам армандайтын рухани биіктік.
Алғ ашқ ы философиялық теориялар ө зінің мағ ынасы жағ ынан синкретті, яғ ни жиынтық білім болды. Ө йткені, оның қ ұ рамында ә лем мен адам туралы барлық білімдер сонымен қ атар, математиканың, тарихтың, астрономияның, механиканың, медицинаның, этиканың, эстетиканың бастаулары орын алды. Антикалық философияның кез келген ө кілінің ә мбебап ойшыл, энциклопедиялық ғ алым болғ андығ ы жай ғ ана кездейсоқ тық болмаса керек.
|
|
|
2000-нан астам жыл тарихында философияның пә ні ұ дайы ө згеріп, дамып отырды. Бірақ оның болмысында жылдар, ғ асырлар ө тсе де ө згермейтін тұ рақ ты, тек оғ ан ғ ана тә н ерекшеліктері болды. Философияның іргелі сұ рақ тары дү ниетаным мә селелерімен тығ ыз байланысты.
Дү ниетаным немесе дү ниеге кө зқ арас, адамның сыртқ ы дү ние қ оршағ ан ортағ а, ө зіне - ө зінің, басқ аларғ а қ арым – қ атынасы туралы мә ліметтердің жиынтығ ы. Сонымен қ атар, ол адамның бағ ыт бағ дарын, сенімі мен идеалдарын, принциптерін, ұ мтылыстарын білдіреді.
Дү ниетаным адамның ө зі жә не қ оршағ ан орта туралы білімдерімен ғ ана шектелмейді. Ө йткені, ол дү ниенің бейнесі ғ ана емес, ең алдымен, дү ниеге деген қ атынас. Адам дү ниеге бейжай немқ ұ райдылық пен немесе қ ызығ ушылық пен қ арайды, оны не ізгілік, не зұ лымдық тұ рғ ысынан бағ алайды. Осы қ атынастар тө ң ірегінде сыртқ ы материалдық ә лем мен ішкі рухани дү ние туралы тү сініктер жинақ талып, тиянақ талынады. Сө йтіп, ә лем, табиғ ат, адам, олардың бірлігі мен адамның дү ниедегі орны, болмыс пен болашақ туралы тү сініктер қ алыптаса бастайды. Дү ниетаным - ө зін ө зі, айналадағ ы ортаны ө згертетін адамның практикалық іс - ә рекетінің тірегі.
|
|
|
Кез келген пенде, жеке адам, ойшыл дү ниетанымның субъектісі бола алады. Ө йткені ә р адамның ө зіндік тә жірибесі мен білімдері бар, ол ә р нә рсені ө зінше қ абылдайды, тү йсінеді, тү сінеді. Қ оғ амдағ ы ү лкен топтардың да ө зіне тә н дү ниетанымы бар. Ол осы тапқ а, топқ а тә н ортақ белгілерді, бағ алау мен идеалдарды біріктіреді. Біз оны тарихи, этнографиялық деректерден, кө ркем ә дебиеттен айқ ын кө реміз.
Дү ниетаным – қ ұ рылымы жағ ынан кү рделі жү йе. Оның бастапқ ы жә не ө зекті элементі – білім. Ол қ арапайым жә не ғ ылыми болып бө лінеді. Білім – керемет кү ш, оның кө мегімен белгісіз қ ұ былысты ашып, игеруге болады. Бұ л процесс терең деген сайын дү ниетаным да екшеленіп, жү йеленіп, тұ рақ тылық сипатқ а ие болады. Білім адамның кө кірегіне еніп, санасына ұ ялап, оның ө мір тә жірибесінің елегінен ө тіп барып, сенімге айналады. Сенім дегеніміз – дү ниеге кө зқ арастың тү п қ азығ ы, бағ ыттаушысы, адамның ө з позициясына, тоқ ығ ан ойына, істеген ісіне деген беріктігі. Сенімі берік адамның кө зқ арасы, дү ниетанымы нақ ты, ісі қ онымды, бағ ыты қ ашан да айқ ын.
Адам сенімсіз ө мір сү ре алмайды. Тек сенім арқ ылы адам ө зінің кім екенін жә не жарық дү ниеде не ү шін ө мір сү ретінін біле алады. Адамның алдына қ ойғ ан мақ сатының айқ ын болуы, дү ниетанымның ө мірімен байланыстылығ ы берік сенімнен туады. Сенім мен дү ниетаным қ атарласып жү рсе ғ ана адам санасы нұ рлана тү седі. Сенімі кү шті адамның ө мірі де мық ты, мә нді, мағ ыналы болады. Берік сенім жоқ жерде тың ғ ылық ты дү ниетаным да, тұ рақ ты мінез-қ ұ лық та болмайды. Сенімі қ алыптаспағ ан адамның шындық тың жай-жапсарын дұ рыстап айыруғ а, ө мірден ө з орнын дұ рыс табуғ а шамасы жете бермейді.
Сенім дегеніміз адамның білімдеріне, айналадағ ы қ оршағ ан ортадағ ы іс - ә рекеттерінің дұ рыстығ ына деген батылдығ ын білдіреді. Адамда ө зіне - ө зінің терең сенімі болуы – оның ә леуметтік ө суінің дә режесін кө рсетеді. Наным – адамның қ иялдағ ы шындық тың болатынына сенім білдіретін ерекше жағ дайы психологиялық ұ станымы.
|
|
|
Адамның дү ниетанымы оның білімі мен сенімнің бірлігі. Ол ә йтеуір бір қ уанышты оқ иғ аны немесе нә тижені білдіретін ү мітсіз болмайды. Ү міт – адамды болашақ қ а жетелейді, ө мірге деген сенімді одан ә рі арттырып, оғ ан ғ ашық етеді. Ү міт – белгілі бір істің, ойдың жү зеге асуына білдірілген сенім, дә ме. Адам ү мітпен ө мір сү реді. Ү міт бар жерде ө мір де бар. Ол – адам ө міріндегі ең маң ызды адамгершілік тірегі.
Дү ниетанымның қ ұ рылымдық жү йесіне адамның негізгі принциптері мен рухани қ ұ ндылық тары да кіреді.
Дү ниетаным дегеніміз – дү ниені тү йсіну, тү сіну арқ ылы адамның ө зіне ө зінің, сыртқ ы дү ниеге қ арым – қ атынасын анық таудың ө зегі, кү ре тамыры.
Дү ниетаным ғ ылыми, ғ ылыми емес, прогрессивті немесе реакциялық, оптимистік немесе пессимистік болуы мү мкін. Сонымен қ атар, ә рбір тарихи дә уірде осы заманның сарынына сә йкес дү ниетанымның ерекше типі болады. Мысалы, кө не дү ниеде мифологиялық, орта ғ асырларда діни, ал Жаң а дә уірде адамдардың табиғ и қ ұ қ ық тары туралы идеяғ а сү йенетін, ғ ылымғ а бағ ытталғ ан заң ды дү ниетаным қ алыптасты.
Ө зінің мағ ынасы жағ ынан дү ниетаным ә р уақ ытта кө п жақ ты. Сондық тан оның бірнеше маң ызды қ абаттарын, аспектілерін ерекше бө ліп кө рсетуге болады. Ғ ылыми дү ниетанымда табиғ ат, ә лем, оның қ ұ рылымы жә не ө мір сү ру заң дылық тары туралы мә ліметтер ерекше роль атқ арады. Дү ниетанымның экономикалық қ ыры адамдардың ең бек етуі мен техника, сауда, ақ ша, яғ ни қ оғ амның экономикалық болмысының барлық қ атынастарын білдіреді. Ә леуметтік – саяси, аспект – бұ л қ оғ амның саяси ө мірі, ү лкен ә леуметтік топтардың ө зара қ арым – қ атынасы туралы мә ліметтерді қ амтиды. Бұ дан басқ а адамгершілік, эстетикалық, қ ұ қ ық тық, тарихи, экологиялық, тағ ы да басқ а аспектілері бар.
|
|
|
Жалпы, дү ниетаным адамның тану функциясын орындайды. Бұ л оның мә нінен туындайтын негізгі ролі. Сө йтіп, дү ниетанымның ә р тү рлі тү рі, қ ыры, типі бар.
Мифологоиялық дү ниетанымның негізі – қ иял, ойдан шығ ару. Г. Гегель миф дегеніміз – адам ақ ылының ә лем алдындағ ы ә лсіздігінің кө рінісі деп жазғ ан. Мифология ауқ ымды ә рі жан – жақ ты қ ұ былыс, ол ә лем халық тарына тү гел қ атысты адамзат санасының ө те ерекше қ абаты.
Миф - алғ ашқ ы қ ауым адамына тә н ойлаудың бірінші, бө лінбеген формасы. Азамзаттың мифтері ә лемнің қ алыптасуы мен дамуы табиғ и қ ұ былыстардың мә ні, адамның тағ дыры, ө мірі, ө лімі, іс - ә рекеті, табыстары, адамгершілік, этикалық ұ ғ ымдар тә різді аса маң ызды сұ рақ тарды қ амтыды.
Мә селен, кө не грек мифологиясында, ә лем хаостан пайда болды делінген. Сонан соң жер, кү н мен тү н, ә р тү рлі қ ұ дайлар пайда болғ ан. Мифология адамзаттың «балалық » дә уірінің дү ниетанымы болып табылады, ол сол кездегі адамдардың дү ниеге эмоциональді – бейнелеу кө зқ арасын білдіреді.
Діни дү ниетаным қ ұ дыретті кү шке, яғ ни қ ұ дайғ а сеніп, соғ ан табынуғ а қ ұ рылғ ан. Діннің дү ниетанымдық принципі негізінде адам мен дү ниенің жаратылуы туралы наным жатыр.
Ғ ылыми дү ниетанымның негізін адамның ө зі жә не сыртқ ы ә лем туралы білімдерінің жиынтығ ы қ ұ райды. Ол ү шін ешқ андай керемет жоқ, тек қ ана танылмағ ан қ ұ былыстар бар. Алғ ашқ ы қ арапайым ғ ылыми білімдер антикалық дә уірде пайда болғ ан, алайда жү йелі ғ ылым XVII ғ асырдан бастап қ ана қ алыптаса бастады, ол адамзаттың (ойлау) даму тарихына ерекше ә сер етті.
Ғ ылым, ең алдымен, ұ ғ ымдық дү ниетаным болып табылады. Қ арапайым дү ниетаным адамдардың ө зі жә не қ оршағ ан дү ние туралы кү нделікті іс - ә рекетінде пайда болып тұ ратын жекелеген білімдеріне негізделеді. Ол ә ркімнің жеке ө мірлік тә жірибесінде кө рініс табады. Қ арапайым дү ниетаным халық даналығ ына сү йенеді.
|
|
|
Философия ерекше дү ниетаным жә не адамның рухани іс - ә рекетінің кө рнекті саласы ретінде аталғ ан дү ниетаным тү рлерінің ө зара қ абысуының нә тижесінде қ алыптасты. Бірақ ол олардан жоғ ары дә режеге кө терілді, сонымен бірге, алғ ашқ ы бастауы, қ айнар кө зі ретінде олармен байланысын жоғ алтқ ан жоқ.
Философия адамның дү ниені тану тә жірибесін жинақ тау, ә лемнің біртұ тас теориялық ү лгісін жасау, ә лемге қ арым – қ атынасты білдіру қ ажеттігінен туындағ ан ерекше феномен.
Дү ниетаным мен философияның ө зара қ арым – қ атынасы қ алай ө рбіп отырады?
Біріншіден, дү ниетаным аясына адамның айналадағ ы қ оршағ ан ортағ а танымдық қ арым – қ атынасының барлық тә жірибесі кіреді. Ал философия дү ние қ ұ рылымының жалпы принциптері мен маң ызды белгілерін зерттейді. Ол танымдық маң ызы бар барлық сұ рақ тарғ а жауап іздейді. Ө зінің мү мкіндігіне сү йеніп, тек жалпы дү ниетанымдық маң ызы бар сұ рақ тарғ а жауап беруге тырысады. Осындай сұ рақ тың қ атарына «ә лем дегеніміз не? », «адам дегеніміз не? » деген сұ рақ тар жатады. Ал «жарық тың жылдамдығ ы қ андай? », «судың қ ұ рылымы қ андай? » деген жеке сұ рақ тарғ а физика, химия сияқ ты ғ ылымдар жауап береді.
Екіншіден, философияның ық палымен дү ниетаным ретке келіп, жинақ талу мен теориялық тың жоғ ары сатысына кө теріледі. Сонымен қ атар, ғ ылым тарихында болғ ан ірі жетістіктер ә лем туралы философиялық кө зқ арастардың ө згеріске ұ шырауына ә келеді. Н. Коперниктің, Ч. Дарвиннің, А. Эйнштейннің ғ ылыми жаң алық тары ә лемнің философиялық ү лгісіне ә сер еткен жетістіктер болып табылады.
Ү шіншіден, ө зінің мағ ынасы жағ ынан терең, ауқ ымды дү ниетаным философиялық кө зқ арастардың пайда болуына мү мкіндік жасайды.
Тө ртіншіден, философия дү ниетанымның сипаты мен бағ ытын анық тайды. Мысалы, Қ айта ө ркендеу дә уірінің философиясы антропоцентристік болды, ө йткені бұ л ғ асырларда адам мә селесі алдың ғ ы қ атарғ а шық ты.
Бесіншіден, дү ниетаным мен философияны адам мә селесін ә ртү рлі тұ рғ ыдан шешу қ ажеттігі жә не оның табиғ аты мен болмысы туралы ә ртү рлі білімдерді біріктіреді, олар ә ртү рлі таным кө здерінен алынады.
Философия жалпы жә не абстрактілі білім. Ол шындық қ алай зерттеліп жатқ андығ ына ерекше мә н береді, оны барлық ғ ылымдардың негізі немесе ғ ылымның ө зіндік санасы деуге болады. Кө птеген ө мірлік мә ні бар сұ рақ тарғ а философия жауап береді.
|
|
|
