 |
9. Орта ғасырлардағы батыс философиясы.
|
|
|
|
1. Орта ғ асырдағ ы батыс философиясының негізгі ерекшеліктері.
2. Патристика жә не схоластика.
Европада орта ғ асырдағ ы батыс философиясы ү лкен тарихи дә уірді қ амтиды. Оның ең басты сипаты – христиан дінімен тығ ыз байланыстығ ы. Философия негізгі діни қ ағ идаларды есепке ала отырып дамығ ан Бұ л кезде білім мен рухани мә дениеттің негізгі ошағ ы рө лін шіркеу атқ арғ ан. Ал философия діни догматтарды негіздейтін жә не тү сіндіретін білім саласы болғ ан.
Философияның негізгі мә селелері де діни сипатқ а ие болды. Мысалы, ә лемді қ ұ дай жаратты ма, ә лде ол ө зімен ө зі ө мір сү ре ме? Адамның ерік бостандығ ы мен қ ұ дайдың қ ұ діреті ө зара қ алай байланысады?
Адамдар тү сініп, ойланып қ ана қ оймай, сенуі де керек. Сенім барлық философиялық ізденістердің кү ре тамырына, ө зегіне айналғ ан. Қ алай жә не не нә рсеге сү йене отырып, сену керек. Неге сену керек?
Осындай сұ рақ тар тө ң ірегінде іздене отырып, философтар негізгі қ ағ идаларды, тұ жырымдарды анық тағ ан, оны шіркеулер жиналысында бекітіп, догмағ а яғ ни бұ лжымай орындауды талап ететін ережелер дә режесіне кө терген. Бұ л дә уірдің кө рнекті ө кілдері: Тертуллиан (160-220), мә ртебелі Августин (354-430), Боэций (480-524), Ұ лы Альберт (1193-1280), Фома Аквинский (1225-1274), Ансельм Кентерберийский (1033-1109), Пьер Абеляр (1079-1142), Уильям Оккам (1285-1349). Орта ғ асырлардағ ы теологиялық философияның негізгі ерекшеліктері: космосқ а, табиғ атқ а, қ оршағ ан орта қ ұ былыстарына онша мә н бермейді, бә рі қ ұ дайдан жаралды деген догмат ү стем болды;
|
|
|
- материализм мен идеализм арасындағ ы қ айшылық тар бә сең деді;
- қ ұ дай алдын ала белгілеп қ ойғ андық тан адам еркінің бостандығ ы жарияланды;
- ә лемді Қ ұ дай арқ ылы тануғ а болатындығ ы есепке алынды;
Орта ғ асырлар философиясының негізгі принциптері жарату жә не ашылу догматтары.
Жарату догматы бойынша:
- қ ұ дай ә лемді ештең еден жаратты;
- ә лемнің жаралуы қ ұ дай еркінің нә тижесі;
- ә лем қ ұ дайдың кү шімен жаратылғ ан;
- ә лемдегі жалғ ыз шығ армашылық бастау – Қ ұ дай;
- Қ ұ дай мә ң гі, тұ рақ ты;
Ашылу догматы бойынша:
- ә лемді тек Қ ұ дайды тану арқ ылы ғ ана тануғ а болады;
- қ ұ дайды тануғ а болмайды, бірақ ол ө зін Библия арқ ылы танылтады;
қ ұ дайды жә не ә лемді танудың жолы – Библияны оқ у.
Орта ғ асыр философиясының патристика жә не схоластика деп аталатын маң ызды кезең дері бар.
Патристика дә уірі I-VI ғ асырларды қ амтиды. Ұ лы Василий, ә улие Августин, Григорий Нисский, Тертуллиан, Ориген жә не тағ ы басқ алары христиан дінінің негізгі догматтарын жасағ ан.
Патристиканың негізгі мә селелері: Қ ұ дайдың мә ні жә не ақ ылдың, грек даналығ ы мен христиан ә улиелігінің ө зара қ арым – қ атынасы, тарихты белгілі бір мақ сатқ а ұ мтылушылық деп тү сіну жә не осы ақ ырғ ы мақ сатты анық тау, адамның ерік бостандығ ы жә не оның жанын қ ұ тқ ару, ә лемдегі зұ лымдық тың шығ у себептері, оны қ ұ дайдың қ абылдауының себептері.
Шіркеу ә келерінің философиялық ілімдерінің қ алыптасуына Платон философиясы ық пал етті.
|
|
|
V-VIII ғ асырдан кейін схоластика дә уірі басталады. Бұ л уақ ытта Иоан Дамаский, Петр Ивер сияқ ты ойшылдар ө мір сү рді.
IX-XV ғ асырларда кейінгі схоластика дамиды. «Схоластика» сө зі «мектеп», яғ ни «оқ у» философиясын білдіреді. Патристика дә уіріндегі негізгі мә селелер одан ә рі зертеледі, толық тырылады, жү йеленеді.
Схоластиканың ө кілдері – Эриугена, ұ лы Альберт, Фома Аквинский, Росцелин, Абеляр, Ансельм Кентербийский.
Схоластикалық философия христиан ілімін тек сенім арқ ылы ғ ана емес, ақ ылдың кө мегімен де игеру қ ажеттігін мойындайды. Философия ғ ылыми дә режеге кө теріледі. Антикалық философияғ а кө ң іл бө лінеді, оның кө птеген ұ ғ ымдары мен категориялары христиан философиясын дамытуда кең інен қ олданылады.
Ә улие Августин (354-430) - патристика дә уіріндегі ең кө рнекті философ.
Августинің пікірі бойынша, Қ ұ дай – табиғ аттан жоғ ары, барлық дү ниені жаратқ ан тұ лғ а.
Қ ұ дайдың ә лемді жаратуын тү сіндіре келіп, Августин мә ң гілік жә не уақ ыт мә селесіне тоқ талды. Уақ ыт барлық жаратылғ ан заттардың қ озғ алысы мен ө згерісінің ө лшемі, сол себепті заттардан бұ рын болмағ ан. Ол қ ұ дайдың шығ армашылығ ымен бірге қ алыптасқ ан.
Қ ұ дай ө згеріп отыратын заттарды жарата отырып, оның ө згерісінің ө лшемін де дү ниеге ә келген.
Августин сенімінің ақ ылдан жоғ арылығ ын кө рсететін теологиялық формуланы ұ сынды. Ойшыл – теолог қ асиетті жазуда кө рсетілген қ ұ дайдың беделіне, қ асиетіне деген сенім адам ілімдерінің бастапқ ы жә не негізгі қ айнар кө зі деп есептеді. «Тү сіну ү шін сен» деп, сенім тү сінуге жол ашатындығ ын айқ ындады.
Августин жалпы тарихтың христиандық тұ ғ ырнамасын дамытты, яғ ни тарих қ ұ дайдың алдын ала болжауымен дамып отырады деген фаталистік нанымды жақ тады.
Бү кіл адамзаттың тарихы қ ұ дай ә лемі мен жер ә лемінің арасындағ ы тартыспен анық талады.
|
|
|
Қ ұ дай ә лемі – шынайы ө мір ә лемі, ал жер ә лемі – кү нә кә р ө мір ә лемі. Жер ә лемінің негізі – бауырын қ ұ рдымғ а кетірген қ анішер Каин, оғ ан Рим тарихында Ромул сә йкес. Августин ү шін Рим жер ә лемінің символы болды. Мә ң гілік ө мір немесе нағ ыз болмысты сыйлайтын Қ ұ дай ә леміне ұ мтылғ андар Римді ысырып тастауы керек. Римнің ө шуі христиан дінінің басқ а бұ ратана халық тар арасында тарауына жағ дай жасайды.
Августиннің тарих туралы ойлары эсхатология деп аталады, ө йткені ол ақ ыр заманғ а бағ ытталғ ан.
IX-XIV ғ асырлар арасында схоластика дамыды. Бұ л тарихи дә уірде антикалық философияның ө кілдері Платон мен Аристотельдің идеяларына ерекше кө ң іл бө лінді.
Орта ғ асырдағ ы схоластиканың негізгі мә селесі – универсаийлер, яғ ни жалпы ұ ғ ымдар туралы пікір талас. Пікір таластың мә ні - жалпы ұ ғ ымдар қ алай пайда болады деген сұ рақ қ а жауап іздестіру. Жалпы ұ ғ ымдар ойлау ә рекетінің туындысы, яғ ни екінші қ атардағ ы реалдық немесе ол бірінші, ө здігінен пайда болғ ан, жеке дербес ө мір сү ретін қ ұ былыс. Осы сұ рақ қ а жауап беру барысында бір – біріне қ арама – қ арсы екі бағ ыт қ алыптасты – реализм жә не номинализм.
Реализмнің ө кілдері жалпы ұ ғ ымдар табиғ аттың жеке заттарынан тыс, дербес жә не олардан бұ рын ө мір сү реді деп пайымдайды. Платонның кө зқ арасына сү йене отырып, жалпы ұ ғ ымдарғ а заттар мен адамдардан тыс дербестік тә н деген пікірді қ олдағ ан.
Реализмнің кө рнекті ө кілдері - итальян философы Ансельм Кентерберийский жә не француз схоласты Шамподағ ы Гийом.
Кө рнекті итальян ойшылы Фома Аквинский жалпы ұ ғ ымдар, яғ ни универсийлер ү ш тү рлі сипатта ө мір сү реді деп пайымдағ ан. 1. «заттарғ а дейін», қ ұ дайдың ақ ыл-ойында; 2. заттардың ө з ішінде, олардың мә ні немесе формасы ретінде жә не 3. заттардан кейін, яғ ни абстракциялық ойлаудың нә тижесі ретінде адамның басында.
|
|
|
Неополитан корольдігіндегі Аквино қ алашығ ында дү ниеге келген Фоманың кө зқ арастар жү йесі Аристотель ілімінің теологиялық тү сініктемесі болып табылады. Рим
Оның пікіріше, барлық тіршілік иелері иерархиялық тә ртіппен ө мір сү реді. Қ ұ дайғ а ұ қ сас жаратылғ ан адам қ озғ алмайтын Жердің ортасында ө мір сү реді. Табиғ атта барлығ ы оғ ан бағ ытталғ ан икемделген: Кү н жарық пен жылу береді, жаң быр жерді ылғ алдандырады. Бұ л тә ртіптік жү йеде табиғ аттың дү лей кү штері орын тепкен: жер сілкінуі, боран, кү шті желдер. Қ ұ дай бұ ларды адамның кү нә кә рлік істері ү шін жіберіп отырады. Ойшылдың пікірінше, Қ ұ дайдың барлығ ын, оның бірлігін, адам жанының мә ң гілігін ақ ылмен тү сінуге болады, ал ә лемді жарату, алғ ашқ ы кү нә, Қ ұ дайдың ү шжақ тылығ ын ақ ыл арқ ылы емес, Қ ұ дайдың ашылуы нә тижесінде ғ ана тү сіне аласың.
Фома Аквинский католиктік философия – томистік бағ ыттың негізін қ алады.
Номинализмнің ө кілдері – жалпы ұ ғ ымдар жай ғ ана есімдер, заттардың аттары деп есептеді. Шын мә нінде ө зіндік ерекшеліктері бар жеке заттар ғ ана ө мір сү реді. Жалпы ұ ғ ымдар заттарғ а тә уелді ғ ана емес, тіпті олар заттардың сапалық қ асиеттері мен ерекшеліктерін бейнелей де алмайды. Номинализм – орта ғ асырдағ ы материализмнің кө рінісі. Бірақ олар жалпы ұ ғ ымдардың заттар мен қ ұ былыстардың мә ні мен мағ ынасын бейнелейтінін тү сіне алмады.
Номинализмнің кө рнекті ө кілдері – Иоан Росцелин, Иоанн Дунс Скот, ағ ылшын философы Уильям Оккам.
Пьер Абеляр реализм мен номинализмнің біржақ ты пікірлерін толық тыруғ а тырысты, сө йтіп ө зіндік ерекшелігі бар концептуализм ілімін жасады. Абеляр Аристотельдің Платон идеялары туралы ойларын қ айтадан жаң ғ ыртты. Ойшылдың пікірінше, жалпы нақ ты заттардан тыс бола алмайды. Ол заттармен бірге, оның болмысымен біте қ айнасқ ан. Адам ақ ылы оны заттан бө ліп, сол арқ ылы заттың ішкі мә ні мен мағ ынасын анық тайды, сө йтіп жалпы ұ ғ ымдарды тудырады. Жалпы ұ ғ ым адамның ақ ылында концепт ретінде ө мір сү реді.
|
|
|
Орта ғ асырдағ ы философия - адам рухының ерекше туындысы. Оның іргелі принципі - теоцентристік кө зқ арас, яғ ни барлық болмыстың, игіліктің, ә деміліктің, философиялық жә не діни пайымдаудың кү ретамыры, бастауы -дін деп қ арастыру. Оғ ан
монотеистік принцип – Қ ұ дай біреу, жалғ ыз деген догматиты мойындау:
креационистік принцип – Қ ұ дай ә лемді ештең еден жаратты деп қ абылдау;
провиденциалдық принцип – адам қ оғ амның дамуы, қ озғ алысының қ айнар кө зі мен мақ саты, Қ ұ дайдың алдын ала анық тауымен болады деген ұ станымды негізге алу тә н.
Орта ғ асырлардағ ы діни философияның маң ызы мынада:
- ол антикалық жә не жаң а дә уір философиясының арасындағ ы дә некер болды;
- философияның жаң а салаларғ а бө лінуіне жағ дай жасады;
- тарихи процесті тү сінуге қ ызығ ушылық туғ ызды.
|
|
|
