 |
6. Көне Үнді философиясы.
|
|
|
|
1. Кө не Ү нді философиясының жалпы сипаты.
2. Ортодоксалды философиялық мектептер (астика).
3. Ортодаксалды емес философиялық мектептер (настика).
Кө не Ү нді философиясының дамуында мынадай тарихи кезең дер бар.
1. Ведалық дә уір біздің дә уірімізге дейінгі XV-VII ғ асырларды қ амтиды. Ведалық ә дебиеттің тө рт тү рін кө рсетуге болады: самхиттер – гимндер жинағ ы; брахмандар – ведалық текстерге тү сініктеме жә не ритуалдарды баяндау; араньяктар («орман кітаптары» орман кезіп, ө мір сү ретін дервиштерге арналғ ан жинақ ); упанишадтар – жартылай поэтикалық, жартылай философиялық трактаттар.
2. Эпикалық дә уір. Біздің дә уірімізден бұ рынғ ы VI ғ асыр мен біздің дә уірімізге дейінгі II ғ асырлардың аралығ ын қ амтиды. Осы тарихи уақ ытта ірі поэмалар Рамаяна мен Махабхарата дү ниеге келген. Бұ л дә уірдегі философияның дамуын ү ш сатығ а бө луге болады:
А) Ведалардың беделін мойындамайтын мектептер – джайнизм, буддизм жә не чарвака – локаята материалистік мектебі, б. э. д. VI ғ.
Б) Бхагавадгита мен кейінгі упанишадтарды теологиялық тұ рғ ыдан реконструкциялау б. з. б. V – IV ғ.
В) Веданың беделін мойындайтын жә не оғ ан сү йенетін мектептер – санкхья, йога, миманса, веданта, ньяя, вайшешика, біздің заманымызғ а дейінгі III жә не біздің заманымызғ а дейінгі II ғ асыр аралығ ында дамығ ан.
Бұ л мектептерле классикалық ү нді философиясының жү йелері қ алыптаса бастады.
3. Философиялық сутралар жә не оғ ан тү сініктемелер дә уірі. Осы уақ ытқ а дейінгі жиналғ ан материалдарды қ ысқ арту жә не жинақ тау уақ ыты болды.
|
|
|
Сутралар қ ысқ а ә рі нұ сқ а текстер болғ андық тан оларды қ осымша тү сіндіру қ ажет болды.
Ү нді философиясының дә стү рінде бә рі мойындайтын жә не пайдаланатын іргелі ұ ғ ымдар бар. Ең алдымен, бұ л карма ұ ғ ымы. Карма – жазмыш заң дылығ ы, тағ дыр адамғ а істеген ә рекетінің табиғ атына қ арай несібе сыйлайды. Егер адам ө зінің эгоистік пиғ ылдағ ы ә рекетінен тазарып, тек жоғ ары қ ұ ндылық тарғ а ұ мтылып отырса, онда ол карманың кә ріне ұ шырамайды. Карма ұ ғ ымы сансара туралы іліммен тікелей байланысты.
Сансара дегеніміз – жанның жай таппай жиһ ан кезуі, бір денеден екінші денеге ұ дайы ауысып отыруы туралы ілім.
Қ айтадан туу қ атары ү зіліп, сансарадан азат болуды мокша деп атайды.
Ведалар – бұ л магиялық дұ ғ алар мен салтанатты ә уендердің, қ асиетті ә ндер мен қ ұ рбан шалу формаларының жиынтығ ы.
Олардың ең маң ыздысы жә не ең алғ ашқ ысы – Ригведа. Ригведаның гимндерінде атақ ты қ ұ дайларды мадақ тап, кө терің кі ә демі тү рде олардың іс - ә рекетін жариялау, туысқ андық байланыстары мен ұ лы потенциясын, негізгі функциясын айқ ындау бар.
Екінші веда, Самаведа, негізінен Ригведаның гимндерін қ айталайтын самхит.
Ү шінші – Яджурведа, ә ртү рлі мектептерге лайық самхиттердің бірнеше варианттарын ұ сынады.
Атхарваведа – тө ртінші жә не соң ғ ы самхит.
Ведалық ә дебиет ұ зақ уақ ытта жә не алғ ашқ ы мемлекеттің қ алыптасуының қ иыншылық тары жағ дайында пісіп – жетілген. Кө шпенді, мал бағ атын арийлердің алғ ашқ ы тайпалары бірте – бірте ө згеріске ұ шырап, жіктелген таптарғ а айналып, дамығ ан жер ө ң деуші, сауда, қ олө нері бар қ оғ ам қ алыптасты. Мұ нда негізгі сословие пайда болды.
|
|
|
Брахмандар – дінбасылары мен монахтар.
Кшатрийлер - ә скерлер мен бұ рынғ ы тайпа кө семдері, вайшилер жер ө ң деушілер, қ олө нершілер жә не саудагерлер.
Шудралар – тікелей ө ндірушілер.
Ведалық текстер кө зқ арастар мен идеялардың бірың ғ ай жү йесі емес.
Ведалық дін – бұ л кү рделі, бірте – бірте дамитын діни – мифологиялық кө зқ арастар мен оғ ан сә йкес рә сімдер мен культтік ырымдардың жиынтығ ы. «Ригведада» арийлердің жауларын жоятын найзағ ай қ ұ дайы Митра маң ызды орын алады. От қ ұ дайы – Агни, Кү н қ ұ дайы – Сурья.
Кейбір ведалық гимндерде қ оршағ ан ортаның жекеленген процестері мен заттарын біріктіретін жалпы принциптерді іздестіруді кө реміз. Бұ л – бә рін біріктіретін бә рінен жоғ ары тұ ратын ә мбебап ғ арыштық тә ртіп принципі.
Ведалық культтің негізі - ө з міндеттерін бұ лжытпай орындап отыруын сұ рап, қ ұ дайғ а жалбарынып, қ ұ рбан шалып отыру.
Брахманизм діни философиялық кө зқ арастар мен рә сімдік – культтік практика ретінде ведалық ә дебиеттің тікелей мұ рагері болып табылады. Онда ә лемнің пайда болуы мен дамуы туралы пікірлер бар. Кейбір жерлерінде ә лемнің тү пкі субстанциясы су деген пікір де кездеседі.
Брахмандар дегеніміз - ең алдымен, ведалық рә сімдерді орындауғ а бағ ытталғ ан практикалық нұ сқ аулар.
Брахман – абыздар тө рт негізгі принципті есепке алуғ а міндетті: шық қ ан тегі бархмандық болуы жә не соғ ан лайық ты ө мір сү руі, білім алуы жә не білімділігімен кө зге тү суі бірден – бір қ ажеттілік. Олар адамдарғ а кө мектесіп, солар ү шін қ ұ рбан шалуы тиіс.
Мұ ның ө зі брахмандардың қ оғ амдағ ы орнын ерекше дә режеге кө терді, оларғ а тиісе алмады, мү лкіне қ ол сұ қ пады. Абыз – брахмандар ө зінің осы беделін ә рдайым нығ айтуғ а тырысты.
|
|
|
Упанишадтар ведалық ә дебиетті аяқ тайды.
«Упа-ни шад» термині ұ стаздың жанында отыру дегенді білдіреді, ұ стазғ а ө те жақ ын отырып, оның аузынан шық қ ан ә рбір сө зге қ ұ лақ тү ріп, оның мағ ынасын тү сінуге тырысты.
Алғ ашқ ы упанишадтар ө мірден баз кешіп, ойғ а шомылғ ан аскеттердің кө мегімен жасалғ ан. Брахман ө зінің дамуында тө рт кезең нен ө теді: бала кезінде ол ұ стазының ү йінде ведаларды оқ ып ү йренеді, отбасының қ ожайыны ретінде тү сініктемелерді басшылық қ а алады; толық қ ан шағ ында араньяктармен танысады, ө мірінің соң ында ө мір қ ызық тарынан бас тартып кезбеге айналғ ан упанишада даналығ ына назар аударады.
Аскеттер болмыс пен адамның іргелі сұ рақ тарына жауап іздестіреді. Ең алдымен, ө мір мен ө лім, ә лемнің қ ұ рылымы мен космология, адам мен ғ арыш, адам мен қ ұ дай қ арым – қ атынасы туралы мә селелерге жауап іздестіреді. Ө мірдің иесі кім? Су ма, тамақ па, от па, жылу ма?
Упанишадтарда ұ йқ ы мә селесіне қ атты кө ң іл бө лінген. Ө мірдің мә ң гі айналымы туралы идея бар. Адам ө лгенде оның рухани жә не материалдық бастаулары бір – бірінен бө лінеді. Рухани бастау аса маң ызды. Ол қ айтадан туындауы мү мкін. Сө йтіп, Индияда қ айтадан туындаудың шексіз қ атары туралы концепция қ алыптасты.
Бұ л концепцияның мә нісі - ө лім, бұ л жайбырақ аттанудың немесе тынышталудың ақ ыры емес. Ол шексіздіктің жай ғ ана ү зілісі, содан кейін жаң а ө мір басталады, яғ ни бір кезде тә ннен ажырағ ан жаны жаң а тү рге енеді.
Қ арма идеясы жақ сылық пен жамандық мә селесін жеткілікті тү сіндіріп, шешіп отырды. Бә рі ө зің е байланысты, ө зінің ә рекеттеріннің, істеріннің табиғ атына байланысты. Жаман ә рекеттерің ү шін міндетті тү рде жауап бересің.
Упанишад идеалы – Брахманды тану, онымен бірігу, рахаттану. Брахман – бұ л жоғ ары абсолютті реалдылық, жоғ арғ ы кү ш.
Брахман – жоғ ары рухани бірлік, яғ ни ә лемнің рухани тү п негізі абсолют.
Ә ркімнің жеке жаны – Атман. Атман – индивидуалды рухани мә нді бейнелейтін ұ ғ ым.
|
|
|
