 |
8. Классикалық дәуірдегі антикалық философия.
|
|
|
|
1. Сократ философиясы.
2. Платон философиясы.
3. Аристотель философиясы.
Сократ – философия тарихындағ ы ең атақ ты тұ лғ а. Кө не дә уірдің ө зінде – ақ ол даналық тың, дана адамның идеалы болып саналды. Сонымен қ атар, Сократ - ең жұ мбақ тұ лғ а. Ө йткені, ол ешнә рсе жазғ ан жоқ, ешқ андай жазба мұ ра қ алдырмағ ан. Афина кө шесін ұ зақ қ а кезіп жү ріп, философиялық ойларын айтқ ан. Кө шеде кім кездессе сонымен ә ң гіме дү кен қ ұ ра берген. Сократ философиясының барлық мағ ынасы мен мә нін оның шә кірті Платонның философиялық жағ ынан терең, кө ркемдігі жағ ынан тартымды шығ армаларынан білеміз.
Сократ философияның негізгі мә селесі адам деп шешті. Сондық тан адам адамгершілігінің табиғ атын зерттеуге кө ң іл бө лді. Адамның ішкі жан дү ниесінің мә нін анық тайтн игілік, жамандық, жақ сылық, ә ділеттілік, сү йіспеншілік сияқ ты қ ұ ндылық тарды анық тауғ а кірісті. Осыдан келіп ө зін-ө зі тану мә селесі туындайды.
Кө не Стоя Китилік Зенон, Клеланпф, Хрисипп біздің заманымызғ а дейінгі II – I ғ асырлар. Кейінгі Стоя – Анней Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий – біздің заманымызғ а дейінгі V ғ асыр – біздің заманымыздың 65, 121, 180 жылдары.
Негізгі мә селе – мораль мә селесі. Философияның негізгі міндеті адамгершіліктің кемшіліктерін жою, игіліктерге тә рбиелеу. Стоицизмнің кө птеген мә селелері христиан философиясына ұ қ сас.
Рим стоиктері тұ лғ а психологиясымен айналысты. Ұ ждан моральдың функционалды ұ ғ ымы, ал еркіндік моральдық, ә рекеттің тетігі ретінде қ арастырылды. Адамның кү нә лы болуы тү сіндірілді. Адам, тіпті ұ лы адамның ө зі де кей уақ ытта кінә лы болады. Ө йткені, Қ ұ дай ғ ана кү нә сіз. Сенека тағ дыр алдындағ ы адамдардың бірлігі туралы идея ұ сынады.
|
|
|
Жалпы платоншылдық ағ ымы Плотин, Прокл есімдерімен тығ ыз байланысты. Плотин ө зінің кө зқ арасын «Эннеадтар» деген ең бегінде жариялағ ан. Барлық тіршіліктің бастауы, қ айнар кө зі – Қ ұ дай. Ол болмыстан да, ойлаудан да жоғ ары. Бә рінен де жоғ ары болмыс – Қ ұ дай эманация арқ ылы бә рін жаратқ ан. Қ ұ дай, ең алдымен ә лемдік ақ ылды, сонан соң ә лемдік жанды, соң ында қ ұ былыстардың сезімдік ә лемін жаратты. Адам ө мірінің мақ саты - ө зін тә н қ ұ рсауынан босатып қ ұ дайғ а қ айта оралуы.
Плотин ілімін Порфирий мен Ямвлих одан ә рі дамытқ ан.
2. Платон философиясы
Платон (б. з. д. 427-347) – кө не Грекияның кө рнекті философы, Сократтың шә кірті, Академия мектебінің, философиядағ ы идеалистік бағ ыттың негізін қ алаушы.
Платон ірге философиялық ең бектердің авторы: «Сократ апологиясы», «Парменид», «Горгий», «Федон», «Мемлекет», «Заң дар» шығ армаларының кө пшілігі сұ хбат тү рінде жазылғ ан.
Платон философиясының негізгі қ ағ адалары мынадай:
- материалдық заттар ө згермелі, тұ рақ ты емес, уақ ыт ө ткен сайын қ ұ рдымғ а кетеді;
- айналадағ ы қ оршағ ан орта да ө згермелі, уақ ытша, дербес субстанция ретінде ө мір сү ре алмайды;
- шын мә нінде тек таза идеялар ғ ана бар;
- таза идеялар мә ң гі жә не тұ рақ ты;
|
|
|
кез келген зат пен қ ұ былыс сол зат туралы алғ ашқ ы идеяның кө рінісі, сұ лбасы ғ ана;
Материалды ә лем идеялар ә лемінің бейнесі болғ андық тан, таным процесіннің негізгі объектісі таза идеялар бола алады. Таза идеяларды сезімдер арқ ылы тануғ а болмайды, оларды тек ақ ылдың кө мегімен тануғ а болады.
Платон – бір тұ тас, жү йелі философиялық ілім жасағ ан алғ ашқ ы грек философы. Оның қ ұ рамында ә лем, адам, оның жаны жә не қ оғ ам мен мемлекет туралы кө зқ арастар бар.
Платонның пікірінше, ә лем ү шқ абаттан тұ рады. Ең жоғ арғ ы жә не негізгі қ абат – идеялар ә лемі, екіншісі – адамдар тұ ратын материалдық ә лем, ал ү шіншісі тү нек, яғ ни идеяның кү йреуі.
Ойшыл қ ұ рметтеген негізгі идеялар қ атарына, этикалық сипаттағ ы Ақ иқ ат, Игілік, Ә демілік жә не Ә ділеттілік идеялары жатады.
Платон ө з идеяларын екі немесе одан кө п тың даушылар қ атысатын сұ хбат тү рінде баяндағ ан. Олардың біреуі ә руақ ытта Сократ болғ ан, Сократ авторлық идеяны жеткізуші, тү сіндіруші.
Сұ хбат ерекше кө терің кі, поэтикалық тү рде ө рбіген. Қ ажет уақ ытында автор философиялық сипаттағ ы мифтік шығ армашылық ты да кең інен пайдаланғ ан. Мә селен, Платон ү ң гір туралы мифте материалдық ә лемдегі адам санасының кейпін бейнелейді. Ө зің із кө з алдың ызда елестетің ізші: бір ү ң гірде оның қ абырғ асын ғ ана кө ре алатындай етіп байланғ ан тұ тқ ын отыр. Ү ң гірге кіре берісте қ олына шырақ ұ стағ ан адамдар ә рі бері қ озғ алып жү р, жанғ ан оттар кө рінеді. Тұ тқ ын ү ң гірдің қ абырғ асынан не кө ре алады? Бұ лың ғ ыр, ары бері қ озғ алып жү рген кө лең кені ғ ана кө реді. Ү ң гірдің сыртында не болып жатқ анын ол біле алмайды. Адам ә лемде болып жатқ ан оқ иғ аларды білетін сияқ ты, ол шын мә нінде ол шындық тың кө лең кесін ғ ана біле алады, яғ ни идеяның жарық тү сіруін ғ ана сезе алады.
|
|
|
Платон ө з шығ армашылығ ында мемлекет мә селесіне ерекше кө ң іл бө леді. Мемлекеттің бірнеше тү рлерін анық тайды:
Монархия – бір адамның ә ділетті билігі.
Тирания – бір адамның ә ділетсіз билігі.
Аристократия – азшылық тың ә ділетті билігі.
Олигархия – азшылық тың ә ділетсіз билігі.
Демократия – кө пшіліктің ә ділетті билігі.
Тимократия – кө пшіліктің ә ділетсіз билігі.
Платон мемлекеттік қ ұ рылымның ө зіндік бағ дарламасын ұ сынады. Бұ л бағ дарлама бойынша:
- мемлекеттің барлық халқ ы ү ш сословиеге – философтар, ә скерлер, жұ мысшылар – бө лінеді;
- жұ мысшылар ауыр қ ара жұ мыспен айналысып, материалдық игіліктерді жасайды, аз кө лемде меншік иесі бола алады;
- ә скерлер ұ дайы ө зін - ө зі шынық тырады, жетілдіреді, қ оғ амда тә ртіп пен реттілікті қ амтамасыз етіп отырады.
- философтар ә лемді таниды, мемлекетті басқ аруды ү йретеді, философиялық теориялар жасайды.
Философтар мен ә скерлер жеке меншік иесі бола алмайды.
- мемлекет тұ рғ ындары бос уақ ыттарын бірге ө ткізеді, бірге тамақ ішеді, бірге демалады.
Платон философиясының тарихи маң ызы мынада:
- бірінші рет философ іргелі философиялық туындыларды дү ниеге келтіреді;
- идеализм бағ ытына негіз болды;
- бірінші рет тек табиғ ат қ ана емес, қ оғ ам мен мемлекет мә селелері жан – жақ ты талқ ыланды;
- ұ ғ ымдық ойлаудың негізі қ аланды;
- философиялық мектеп – Академия пайда болды.
Платон Академиясы – Афина қ аласының маң ында 387 жылы қ ұ рылғ ан діни – философиялық мектеп болды. Оның ең атақ ты шә кірттері:
- Аристотель
- Ксенокрит
- Кратет
- Аркесилай
Академия 529 жылы Византия императоры Юстинианның бұ йрығ ымен жабылғ ан.
3. Аристотель (б. з. д. 384-322) – классикалық дә уірдегі кө рнекті философ. Платонның шә кірті, Александр Македанскийдің ұ стазы.
|
|
|
Аристотельдің философиялық іс - ә рекетінің дамуында ү ш маң ызды кезең ді бө ліп кө рсетуге болады.
- б. з. д. 367-347 (30 жыл), 17 жасынан бастап Платон Академиясында жұ мыс істеді.
- б. з. д. 347-335 – Македонияның астанасы Пеледе тұ рды, патша Филиптің ө тініші бойынша Александр Македонскийді тә рбиеледі.
- б. з. д. 335-322 - ө зінің мектебі – Ликейді қ ұ рды, ө мірінің соң ына дейін сонда істеді.
Аристотельдің кө рнекті ең бектері: «Органон», «Физика», «Механика», «Метафизика», «Жан туралы», «Никомах этикасы», «Риторика», «Политика», «Поэтика».
Ойшыл философияны ү ш бө лімге жіктеген:
- теориялық, яғ ни алғ ашқ ы философия – болмысты, оның ә ртү рлі қ абаттарын, ә ртү рлі қ ұ былыстардың себебін зерттейді;
- практикалық – адамның іс - ә рекетін, мемлекеттің қ ұ рылымын қ арастырады;
- поэтикалық.
Сонымен қ атар, Аристотель логиканы да дамытқ ан.
Болмыс мә селесін қ арастыру барысында философ Платонның идеялар туралы білімін сынғ а алды. Платонның кемшілігі - идеяларды шындық тан бө ліп қ арауғ а тырысуы. Аристотельдің пікірінше, қ оршағ ан ортамен байланыссыз таза идеялар болуы мү мкін емес. Нақ ты жеке қ ұ былыстар мен заттар бар. Мысалы, ү йдің идеясы емес, белгілі сипаттары бар нақ ты ү й бар.
Болмыс таза идея емес, сонда ол қ айдан пайда болды. «Болмыс дегеніміз не» - осы сұ рақ қ а жауап беру барысында болмысты ұ ғ ымдар арқ ылы анық тауғ а болады деген ұ йғ арым туындайды.
Аристотель он ұ ғ ымды бө ліп қ арастырады. Олар мә н, сан, сапа, қ атынас, уақ ыт, орын, жағ дай, ә рекет, қ иналу. Яғ ни, болмыс дегеніміз - сандық, сапалық, уақ ыттық, орындық, қ атынастық, жағ дайлық, ә рекеттік, қ иналу сипаты бар мә н.
Аристотель философиясынды материя ұ ғ ымы маң ызды роль атқ арады.
Оның пікірінше, материя дегеніміз – формамен шектелген потенция (мысалы, мыс шар – бұ л шардың формасымен шектелген мыс). Осы мә селе тө ң ірегінде Аристотель мынадай ой қ орытады:
- ә лемдегі барлық болмыс материя мен формадан тұ рады;
- материя мен форманың ө згерісі заттың мә нін ө згертеді;
- шындық материядан формағ а жә не формадан материяғ а ө ту болып табылады;
- материя енжар, ал форма белсенді бастау.
Сананың негізі - рух немесе жан. Философ жанның ү ш дең гейін анық тайды.
|
|
|
- ө сімдік жаны
- жануар жаны
- ақ ылды жан
Сананың негізгі иесі ретінде жан ағ заның функцияларын да орындайды.
Ө сімдік жан тамақ тану, ө сіп, жетілу функцияларына жауап береді. Жануар жан да осығ ан қ атысты, бірақ оғ ан адамның тү йсігі мен тілектері де бағ ынышты. Ақ ылды жан аталғ ан функциялардан басқ а ой қ орыту жә не ойлау ә рекеттерін де атқ арады. Осы соң ғ ы қ асиетті адамды ерекше бө лектейді.
Аристотельдің пікірінше, адам жоғ ары ұ йымдастырылғ ан жануардың бірі болып табылады, бірақ басқ алардың оның айырмашылығ ы ақ ылы мен ойлауының болуында.
Адамдар топтасын ө мір сү руге бейім. Осы қ асиеті қ оғ амның туындауына негіз болғ ан. Қ оғ ам дегеніміз белгілі территорияда ө здеріне қ ажетті материалдық игілікті ө ндіріп, оны ө зара бө лісіп, бір – бірімен белгілі ә леуметтік қ атынаста болатын адамдардың жиынтығ ы.
Қ оғ амдағ ы қ атынастарды мемлекет реттеп отырады.
Аристотель философиясының тарихи маң ызы мынада:
- Платонның идеялар теориясын сынау барысында оның ілімінің осал жақ тарын дә л тауып кө рсетті;
- Ә лем мен адамның қ алыптасуын материалистік тұ рғ ыдан тү сіндірді;
- Он философиялық категорияларды анық тады;
- Категориялар арқ ылы болмыстың анық тамасын берді;
- Материяның мә нін тү сіндірді;
- Логиканың дамуына елеулі ү лес қ осты, дедуктивтік ә дістің мә нін ашып, силлогизмдер жү йесін жасады.
|
|
|
