 |
11. Қайта өркендеу дәуірінің философиясы.
|
|
|
|
1. Қ айта ө ркендеу дә уірінің философиясы мен мә дениетінің жалпы сипаты.
2. Қ айта ө ркендеу дә уіріндегі философияның негізгі мә селелері.
3. Ә леуметтік утопиялар, олардың мә ні.
Ренессанс немесе Қ айта ө ркендеу – философия тарихындағ ы маң ызды дә уір. Ол Европада, ә сіресе Италияда XIV-XVI ғ асырларды дамыды. Оның дамуының алғ ы шарттары:
- ең бек қ ұ ралдары мен ө ндірістік қ атынастардың жетілдіруі;
- қ ол ө нер мен сауданың дамуы;
- қ алалардың нығ аюы, олардың ірі сауда, мә дени, саяси орталық тарғ а айналуы;
- европалық мемлекеттердің орталық тануы;
- алғ ашқ ы парламенттердің пайда болуы;
- Европада жалпы білім дең гейінің ө суі;
- Ұ лы географиялық жаң алық тардың ашылуы (Колумб, Васко да Гама, Магеллан).
Қ айта ө ркендеу дә уірі философиясының негізгі бағ ыттары:
- гуманистік (XIV-XVғ. ) – кө рнекті ө кілдері Данте Алигьери, Франческо Петрарка, Лоренцо Валла, негізгі зерттеу нысаны – адам, оның қ адір – қ асиеті, қ ұ діреті мен кү ші;
- жаң аплатоншылдар (XVғ. ортасы – XVIғ. ) Николай Кузанский, Пико делла Мирандола, Парацелсс Платон иделарын дамытты; табиғ атты, космосты, адамды идеализм тұ рғ ысынан зерттеуге тырысты;
- натурфилософиялық (XVI-XVII ғ. басы) Николай Коперник, Джордано Бруно, Галилео Галилей астрономиялық жә не ғ ылыми жаң алық тарғ а сү йене отырып, шіркеу іліміне соқ қ ы берді;
- реформациялық (XVI-XVIIғ. ) Мартин Лютер, Томас Мюнцер, Жат Кальвин, Эразм Роттердамский шіркеу идеологиясын ө згертіп, шіркеу мен қ ұ дайғ а сенушілердің арасында жаң а қ арым – қ атынас орнатуғ а тырысты;
|
|
|
- саяси (XV-XVI) Никколо Макиавелли мемлекетті басқ ару мә селесін,
- басқ арушылардың тә ртібін зерттеді;
- утопиялық – социалистік (XV-XVIIғ. ) Томас Мор, Томмазо Кампанелла қ оғ амның жаң а тү рлерін іздестірді.
Ренессанс философияның негізгі ерекшелігі – антропологиялық мә селенің алдың ғ ы қ атарғ а шығ уы. Зерттеу ізденістерінің нысаны Қ ұ дай емес, Адам болды. Адамның ә лемдегі орны, оның еркіндігі, тағ дыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Никкола Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень сияқ ты ойшылдарды қ ызық тырды.
Қ ұ ндылық тардың жаң а жү йесі қ алыптасты. Бірінші орынғ а адам мен табиғ аттың ө зара қ атынасы шық ты, ал дін, оның мә селелері екінші қ атарғ а ығ ыстырылды. Адам – табиғ и жан. Бұ дан Қ айта ө ркендеу дә уірінің тағ ы да бір маң ызды ерекшелігі туындайды, яғ ни мә дениет пен философия діннің ық палынан босайды. Мемлекет, мораль, ғ ылым мә селелері дін тұ рғ ысынан емес, ғ ылыми дү ниетаным тұ рғ ысынан зерттеле бастайды. Аталғ ан мә селелер дербес сипат алып, зайырлы ғ ылымның негізгі нысанына айналады. Қ ұ дай, жамандық пен жақ сылық тө ң ірегіндегі діни ізденістер ұ мытылмайды, бірақ олар бұ рынғ ыдай шешуші орында бола алмайды. Бұ л уақ ытта табиғ ат туралы жан – жақ ты мә лімет беретін ғ ылымдар қ алыптасады.
Бұ л – Коперник, Кеплер, Галилей, Бруно сияқ ты ойшылдардың табиғ ат жө ніндегі ізденістерінің дә уірі.
Қ айта ө ркендеу дә уірінің ойшылдары схоластар сияқ ты ұ ғ ымдарды жан – жақ ты талдауғ а тырыспайды. Олар табиғ ат пен қ оғ амның қ ұ былыстарын мең геруге, тү сінуге бет бұ рады.
|
|
|
Олардың кө пшілігі интуиция мен сә уегейлікке емес, тә жірибе мен ақ ылғ а иек артады.
Қ айта ө ркендеу дә уіріндегі философияның тағ ы да бір маң ызды ерекшелігі – эстетикалық ө лшемдердің ү стемдігі. Ө нер онымен бірге ә семдік те дамиды. Осы уақ ытта бейнелеу ө нерінің ө ркендегені жай ғ ана кездейсоқ тық емес. Леонардо да Винчидің, Микеланджело, Рафаэль Сантидің, Альбрехт Дюрердің тамаша туындылары осы дә уірдің жемісі.
Гуманизм – осы кезең де қ алыптасады. Ол – адамды оның барлық қ адір қ асиетімен қ ұ рметтеу, сыйлау керек екендігін кө рсететін кө зқ арастың бірі.
Гуманизм дә стү рлері антикалық, орта ғ асырлық дә уірлерде де болды, бірақ кең кө лемдегі саяси, ә леуметтік, адамгершілік сипаттағ ы қ оғ амдық қ озғ алыс ретінде Қ айта ө ркендеу дә уірінде қ алыптасты. Яғ ни жаң а типтегі дү ниетанымдық, адамгершілік жә не саяси идея дү ниеге келді. Ө мірден тым алыс схоластика сынғ а ұ шырады. Ә ділетті қ оғ амдық – мемлекеттік қ ұ рылым – парламенттік басқ ару Италияда енгізілді. Адамдардың қ ызығ ушылық тарының ө зара ү йлесімде болуының жолдары қ аастырылды.
Гуманистер адамдардың қ арым – қ атынастарының негізінде сү йіспеншілік, достық, бірін – бірі сыйлау сияқ ты қ ұ ндылық тар жатуы қ ажет деп жариялады. Адамдардың нағ ыз ізгілікті табиғ атын Данте шығ армашылығ ынан кө руге болады.
Николай Кузанский (1401-1464) – католик шіркеуінің қ айраткері, кардинал. Николай жаратылыстануды дамытуды, адамның іс - ә рекетіне теология араласпауын жақ тады. Ә лемді Қ ұ дай жаратты, бірақ ол шексіз, материалды жә не қ арама – қ арсылық тардың кү шімен қ озғ алады.
Бұ л ойшыл адамды ө те қ астерлейді. Қ ұ дай адамның ө зінде, онымен біте қ айнасқ ан. Сонымен қ атар, Қ ұ дай барлық жерде, ең алдымен, табиғ аттың ө зінде. Қ ұ дай – бұ л Ә лемнің орталығ ы жә не оның негі. Ол – бү тін, ал Ә лем оның бө лігі. Ә лем Қ ұ дайда жинақ талғ ан, шоғ ырланғ ан Қ ұ дай ә лем тү ріне енген сайын табиғ и процестердің мә ні ашыла береді. Осы кө зқ арасты пантеизм деп атаймыз.
|
|
|
Джованни Пико делла Мирандола (1463-1494) ө зіне дейінгі барлық діни, философиялық ілімдерді біріктіріп, «900 тезис» деп аталатын эклектикалық шығ арма жазды. Адам ө зін ө зі еркіне, ө зіндік таң дауына сү йене отырып дамытады, ол ө з бақ ытының қ айнар кө зі, ө зін ө зі жетілідіре алады, яғ ни ө з тағ дырын ө зі жасайды.
Парацельс (1493-1541) – дә рігер, ғ алым. Ол туралы кө птеген аң ыздар бар, доктор Фаустың прототипі болғ ан. Оның пікірінше, ә р нә рсенің ө зіндік ережесі бар. Оны белсенді ө мірлік кү ш деп атаймыз. Соғ ан дұ рыс ә сер ету арқ ылы затты танимыз. Емдеу ө нері осығ ан негізделген. Парацельс ү шін жалғ ыз ә мбебап ғ ылым - медицина, ол философияғ а, теологияғ а, астрономияғ а жә не ал-химияғ а негізделген.
Николай Коперник (1473 - 1543) теоцентрлік кө зқ арастарғ а негізделген жасанды жү йені бұ зып, гелиоцентрлік теорияны жасады.
Коперниктің ілімі ғ ылым тарихындағ ы нағ ыз тө ң керіс еді. Ө йткені ол табиғ ат танудағ ы шіркеудің беделін тү сірді.
Қ айта ө рлеу дә уірі ғ ылымының бұ л жаң алығ ы туралы Энгельс былай деп жазғ ан: «Н. Коперник табиғ ат мә селелерінде шіркеу беделіне соқ қ ы болғ ан ө шпес жаң алық ашты. Бұ л революциялық акт табиғ атты зерттеу ғ ылымдарының тә уелсіздігіне жол ашты. Осындан бастап жаратылыстанудың теологиядан босап шығ уының жыл санауы басталады».
Галилео Галилей (1546-1642) эксперимент ә дісімен біраз жаң алық ашады. Телескоптың кө мегімен Айдың, Кү ннің беті тегіс емес екендігін, Юпитердің тө рт серігін анық тайды.
|
|
|
Галилей философ емес, бірақ оның ғ ылыми кө зқ арастарының ық палы зор болды. Оның негізгі идеясы мынада: табиғ ат біз ү шін жабық, оны оқ уымыз ү шін математика керек, ө йткені табиғ аттың тілі – математика. Галилей математика мен экспериментке негізделген жаң а методологияны дамытады. Егер бұ рын заттар мен қ ұ былыстардың сапалық қ асиеттеріне кө ң іл бө лінсе, Галилейдің негізгі идеясы сандық қ атынастарғ а сү йенеді. Табиғ и заттардың ө лшемі бар, оларды дә л есептей отырып, заң дарын игеруге жол ашамыз.
Галилей ә лемнің ү йлесімін, қ озғ алыс динамикасын геометриялық, алгебралық ә дістермен кө рсетуге болатынын дә лелдеді, индукция мен дедукцияны біріктіре отырып механиканы негіздеген.
Джордано Бруно (1548-1600) осы дә уірдің кө рнекті философтарының бірі. Пантеистік кө зқ арасты дамытты.
Пантеизм дегеніміз - ә лем Қ ұ даймен бара – бар, ә лем, материя – бұ л Қ ұ дайдың ө зі деп пайымдайтын ілім. Материяғ а берілетін форма Қ ұ дайды сезім арқ ылы қ абылдау ү шін қ ажет.
Ө зінің методологиясында қ озғ алыс пен материяны табиғ ат пен ә лемдік рухты барабар деп есептейді. Оның пікірінше, ә лем біртұ тас, шексіз, бірақ кө птеген дербес, жеке ә лемдерден тұ рады. Ғ арыш шексіз жә не кө п жақ ты.
Бруноның пікірінше, сезімдік таным дү ниені тану ү шін жеткіліксіз. Ақ ыл мен сезімнің ө зіндік синтезі ғ ана ә лемді жан – жақ ты тануғ а мү мкіндік береді. Таным шексіз процесс, ө йткені оның нысаны да шексіз.
Қ айта ө ркендеу дә уіріндегі натурфилософияның негізгі мә селесі – табиғ атты зерттеу.
«Адам Қ ұ дайдай қ ұ діретті» деп есептеген Қ айта ө ркендеу дә уірінің ойшылдары оның ө мірін жақ сартуғ а бағ ытталғ ан ә леуметтік теорияларды дү ниеге келтірген. Мемлекет пен қ ұ қ ық туралы тың концепциялар туындай бастады. Біржақ ты жә не бір сарындағ ы діни бастаулардан гө рі, адамның табиғ и сипатына, оның кү нделікті қ ажеттіліктері мен мұ хтаждық тарына кө ң іл аудару қ ажеттігі қ ызық тыра бастады.
Ә леуметтік теориялардың негізгі мә селесі – мемлекет. Европалық ұ лттардың ө рлеу дә уірінде католиктік ә мбебаптық жағ дайында кү шті, бір орталық қ а бағ ынатын мемлекет қ ана қ оғ амдағ ы ә ртү рлі топтарды біріктіріп, бір мақ сатқ а жұ мылдыра алады деген сенім орнық ты. Осы идея ә леуметтік теориялардың негізін қ алады.
|
|
|
Никколо Макиавелли (1469-1527) ө зінің ең бектерінде мемлекет жә не саясат туралы идеяларын дамытты.
Биліктің ең іргелі негізі – кү ш, содан кейінгі негізі – басшының беделі, ү шінші негізі – кү шті бюрократиялық аппарат. Бірақ ә руақ ытта нақ ты жағ дайлар мен оқ иғ алар есепке алынуы қ ажет. Бір ө кініштісі, қ олда билік кү шейген сайын, оны жоғ алтып алу қ аупі де кө бейеді. Абсолютті тиранды басқ амен ауыстыра салу оң ай. Ал парламентті ауыстыру ә лдеқ айда қ иын.
Адамдардың бә рінің мү ддесін есепке алатын саяси бітімгершілікке қ ол жеткізу ә руақ ытта қ иын, ө йткені адамдардың қ ажеттіліктері ә ртү рлі. Дін мен мораль - саясаттың қ ұ ралы. Дін мен моральдың қ ағ идаларымен мемлекет ө мір сү ре алмайды. Саяси ө мір мен саяси шешімдерді, саяси фактілердің ө зін талдау ө те маң ызды. Саясаттың ө з заң ы бар, сондық тан онда ө тірік, кү ш, қ атыгездік ә руақ ытта болып тұ рады.
Қ айта ө ркендеу дә уірінде ә леуметтік ә ділеттілікті кө ксейтін алғ ашқ ы утопиялар да пайда болғ ан.
Гуманистік идеяларғ а негізделген утопиялық қ ұ рылымдарды Томас Мор (1476 - 1555) жә не Томмазо Кампанелла (1568-1639) жасады.
Т. Мор ізденістері утопиялық социализмнің аясындағ ы социализм туралы маң ызды зерттеу болып есептелінеді. Оның ә леуметтік ілімі ғ ылыми танымның сол кездегі дең гейіне сә йкес еді. Жаң а қ оғ ам туралы ө з ойларын ол фантазия деп есептеген жоқ, бірақ іске асыруда кө птеген қ иындық тар болады деп ойлады.
Т. Кампанелла «Кү н қ ала» ең бегінде жаң а қ оғ амның мамыражай бейнесін жасағ ан. Экономикалық мә селелерге кө ң іл аудармағ ан. Жеке меншіктік қ атынастарды христиан дінінің моральдық принциптеріне сү йеніп, жоюғ а болады деп ойлайды.
Кү н қ аланың мемлекеттік қ ұ рылымы - басшысы абыз болатын теократиялық жү йе. Кү н нұ рын бойына сің ірген абыздың кө мекшілері – Билік, Даналық жә не Махаббат.
Кампанелла ғ ылымғ а кө ң іл бө леді, халық тың білімді болғ анын қ алайды, ә ділеттлікке негізделген рационалды басқ аруды кө здейді.
Жалпы, Қ айта ө ркендеу дә уірінің маң ызы ө те зор. Ө йткені ол қ алыпты дә стү рді бұ зып, дү ниетанымдық принциптерді тү бегейлі ө згертті, барлық кү ш пен қ уатты, жаң а методологияны жер бетіндегі тіршілікке бағ ыттады. Жаң а дә уір философиясына тарихи, мә дени, рухани негіз болды.
|
|
|
