 |
2. Философиядағы негізгі бағыттар.
|
|
|
|
1. Философияның негізгі сұ рағ ы: материализм
2. Идеализм, дуализм, деизм
3. Эмпиризм, рационализм
Философияның негізгі сұ рағ ы ойлаудың болмысқ а қ атынасын іздестіреді.
Материя мен сана болмыстың бір – бірімен байланысқ ан, бір – біріне қ арама – қ арсы екі жағ ы. Сондық тан да философияның негізгі сұ рағ ының екі жағ ы бар. Оның онтологиялық қ ыры материя бірінші ме, жоқ ә лде сана бірінші ме? деген сұ рақ қ а жауап іздейді.
Философияның негізгі сұ рағ ының танымдық қ ыры дү ниені тануғ а бола ма, болмай ма деген сұ рақ ты қ арастырады.
Осы сұ рақ тарғ а жауап беру қ исынына байланысты негізгі бағ ыттар – материализм жә не идеализм, рационализм жә не эмпиризм қ алыптасады.
Философияның негізгі сұ рағ ының онтологиялық қ ырына жауап беруіне байланысты объективті идеализм, субъективті идеализм, материализм, тұ рпайы материализм, дуализм, деизм, ал гносеологиялық қ ырына жауап беруіне байланысты гностицизм, агностицизм, эмпиризм, рационализм бағ ыттары қ алыптасады.
Материализм (ә дебиетте оны Демокриттің бағ ыты деп атайды) – материя бірінші, ал сана екінші деп есептейтін философиялық бағ ыт. Оның негізгі ұ станымдары мынадай:
- материя нақ ты ө мір сү реді;
- материя адамның санасынан тыс ө мір сү реді;
- материя ө зінен басқ а ешнә рсеге бағ ынбайтын, дербес ө мір сү ретін реалдылық ты бейнелейтін философиялық ұ ғ ым;
- материя ө з еркімен дамиды жә не ө зіндік заң дарына бағ ынады;
|
|
|
- сана жоғ ары ұ йымдастырылғ ан материяның қ асиеті;
- сана материямен қ атар қ оюғ а болатын дербес субстанция емес;
- сана материя, яғ ни болмыспен анық талады.
Материалистік бағ ыттың кө рнекті ө кілдері Демокрит, Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Француз материалистері, Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин болып табылады.
Материализмнің кү шті жағ ы – ғ ылымғ а, ә сіресе, физика, математика, химия сияқ ты іргелі білім салаларына сү йенуі, кө птеген ұ станымдарының толық дә лелденуі.
Материализмнің ә лсіз жағ ы – сананың мә нін жеткілікті тү сіндіре алмуы, сонымен қ атар, объективті ә лемнің ә лі де сипатталмағ ан, анық талмағ ан қ асиеттерінің болуы.
Фохт, Молешотт негіздеген тұ рпайы материализм материяның маң ызын біржақ ты абсолютке айналдырады, сананы, оның ерекшеліктерін тү сіндіруге тырыспайды.
Материализм Грецияда, XVII ғ асырдағ ы Англияда, XVIII ғ асырда Францияда, XX ғ асырда СССРда, социалистік елдерде ерекше дамыды.
2. Идеализм – сананы, идеяны, рухты алғ ашқ ы, ал материя оның туындысы деп есептейтін философиялық бағ ыт. Оның ө зі екі тү рге бө лінеді.
- объективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель);
- субъективті идеализм (Беркли, Юм).
Объективті идеализмнің негізін Платон қ алағ ан. Оның іргелі ұ станымдары
- шын мә нінде идея ө мір сү реді;
- идея алғ ашқ ы;
- барлық шындық идеялар ә леміне жә не заттар ә леміне бө лінеді;
- идеялар ә лемі о бастан – ақ ә лемдік ақ ылда, яғ ни Қ ұ дайдың жобасында ө мір сү реді;
- заттар ә лемі жеке, дербес ө мір сү ре алмайды, ол идеялар ә лемінің тү леуі, іске асуы;
- ә рбір жеке зат жалпы идеяның іске асуы, мысалы, ү й – ү й идеясының, кеме – кеме идеясының жү зеге асуы;
|
|
|
- таза идеяның нақ ты бір затқ а айналуында Жаратушы – Қ ұ дай ү лкен роль атқ арады;
- жеке идеялар біздің санамыздан тыс объективті ө мір сү реді.
Субъективті идеалистер (Беркли, Юм) ұ станымдары мынадай:
- барлық нә рсе тек дү ниені танитын субъектің, яғ ни адамның санасында ө мір сү реді;
- идеялар адамның ақ ылында;
- материалды заттардың бейнелері де адамның ақ ылында;
- жеке адамның санасынсыз материя да, рух та, идея да болуы мү мкін емес.
Идеализмнің ә лсіз жағ ы – таза идеялар ә лемінің болмысы мен олардың нақ ты заттарғ а қ ұ былыстарғ а айналу процесінің қ исынды дә лелдерінің болмауы. Идеализм философиялық бағ ыт ретінде кө не Грецияда, орта ғ асырларда, батыс Европаның басқ а да елдерінде кең інен тарағ ан.
XIX – XX ғ асырда қ алыптасып, кең інен тарағ ан ық палды философиялық ілімдер экзистенциализм, неопозитивизм, неотомизм, прагматизм, феноменология, постмодернизм, герменевтика идеалистік бағ ытқ а жатады. Мұ ның ө зі идеалистік бағ ыттың зерттеу нысандары мен ізденіс аясының кең дігін ә длелдейді.
Соң ғ ы кездері эзотериялық философия деген айдармен шығ ып жү рген теософия, храм ілімі, жанды этика ілімдері де идеализмге жатады.
Дуализм философиялық бағ ыт ретінде Декарт шығ армашылығ ында негізделді.
Оның мә ні мынада:
- бір –біріне бағ ынбайтын дербес екі субстанция бар; бірі – материалдық бастау, екіншісі – рухани бастау;
- ә лемдегі материалдық заттар материалдық бастаудан, ал рухани қ ұ былыстар рухани бастаудан туындайды;
- адамда материалдық жә не рухани бастау біріккен;
- материя мен сана біртұ тас болмыстың бір – біріне қ арама – қ арсы, бірақ ө зара тығ ыз байланысқ ан қ ырлары;
- материя мен сана бірін – бірі ө зара толық тыратын болғ андық тан философияның негізгі сұ рағ ы жоқ.
Деизм – Қ ұ дай дү ниені қ озғ алысқ а келтірген, жаратқ ан бастау, сонан кейін оның дамуына тікелей араласпайды деп есептейтін философиялық бағ ыт. Ол біртұ тас емес, оғ ан материалисті де, идеалисті де жатқ ызуғ а болады. Деизмді Англияда Ньютон, Локк, Толанд, АҚ Ш-та Франклин, Джефферсон, Францияда – Руссо мен Вольтер, Ресейде Ломоносов, Радищев, Қ азақ станда Абай мен Ы. Алтынсарин жақ тады.
|
|
|
Философияның негізгі сұ рағ ының екінші жағ ын шешу барысында эмпиризм мен рационализм пісіп – жетілді. Эмпиризмнің негізін Ф. Бэкон қ алады. Оның пікірінше, танымның негізінде тә жірибе мен сезімдік тү йсіктер жатыр. Рационализмді дамытқ ан Р. Декарт. Оның негізгі идеясы – шынайы дә лелденген білім ақ ылдың кө мегімен ғ ана қ алыптаса алады, ол сезімдік тә жірибеге бағ ынышты емес.
Біріншіден, шын мә нінде бә ріне кү мә ндану ғ ана бар, ал кү мә н – ой, ақ ылдың іс - ә рекеті. Екіншіден, ақ ылғ а тү сінікті ақ иқ аттар ғ ана бар. Мысалы «Бү гін оның бө лшегінен ә руақ ытта ү лкен».
Ерекше бағ ыт ретінде иррационализмді бө ліп кө рсетуге болады. Оның ө кілдері (Ницше, Шопенгауэр) ә лем шым – шытырық, оның біртұ тас қ исыны жоқ, оны ақ ылмен ешқ ашан тануғ а болмайды деп есептейді.
Гностицизмнің ө кілдері ә лемді тануғ а болады, таным мү мкіндіктері шексіз деген ойды жақ тайды. Бұ ғ ан қ арама – қ арсы пікірді агностиктер білдіреді. Олардың ойынша, ә лемді толық тануғ а болмайды, танымның мү мкіндіктері шектеулі. Агностицизмнің кө рнекті ө кілі - Иммануил Кант.
Қ азіргі уақ ытта, философтардың мың дағ ан жылдарды қ амтитын тә жірибесіне қ арамастан, философияның негізгі сұ рағ ы ә лі де ө зінің шешімін тапқ ан жоқ. Тіпті соң ғ ы кезде ө зінің маң ыздылығ ын жоғ алта бастады десек те болады.
Ясперс, Хайдеггер, Камю, тағ ы да басқ а философтар болашақ та философияның негізгі сұ рағ ы ретінде экзистенциалдық мә селелерді қ арастыруғ а болады деген болжам ұ сынды. Мұ ның негізі бар.
Жаһ андану дә уірінің адамы ү шін ә лемді игеру, ө мір сү рудің мә ні мен мағ ынасы, рухани ә лемді игеру, таң дау еркіндігі, қ оғ ам мен тұ лғ а қ арым – қ атынасы мә селері маң ызды екені даусыз нә рсе.
|
|
|
