 |
12. XVII-XVIII ғасырдағы Европалық философия.
|
|
|
|
1. XVII ғ асырда классикалық ғ ылым мен философияның қ алыптасуы.
2. Ф. Бэкон, Р. Декарт философиясындағ ы ғ ылыми танымның ә дістері туралы мә селе.
3. XVII ғ асырдағ ы эмпиризм жә не рационализм.
Жаң а дә уір философиясы XVII-XVIII ғ асырлар аралығ ын қ амтиды. Бұ л -философиядан бө ілініп шық қ ан жаратылыстану ғ ылымдарының қ алыптасу жә не даму кезең і. Физика, химия, астрономия, математика, механика дербес ғ ылымдарғ а айналды. Сондық тан танымның жалпы ә дісін анық тау, жаратылыстану ғ ылымдарының мә ліметтері мен табыстарын тү сіндіру жә не жалпылау мә селесі туындайды. Мұ ның ө зі жаң а дә уір философиясына жаң а міндеттер жү ктейді.
Жаң а дә уір философиясының і негізгі мә селесі – таным теориясы, барлық ғ ылымдарғ а қ ажетті ғ ылыми таным ә дістерін жасау.
Егер жеке нақ ты ғ ылымдар табиғ ат заң дарын ашса, ал философия барлық ғ ылымдарғ а ортақ ойлаудың заң дылық тарын анық тауы тиіс.
Осы мә селемен Ф. Бэкон, Р. Декарт, Дж. Локк, Г. В. Лейбниц айналысқ ан. Олар мү мкіндігі жоғ ары ойлау заң дылық тарын іздестірген. Бірақ адам ақ ылы нақ ты ө мірде кейбір қ ате идеялармен, ұ ғ ымдармен тұ манданғ ан, кө мескіленген. Осы тұ маннан идолдан (Ф. Бэкон) босағ ан, тазартылғ ан таза ақ ыл ғ ана қ ұ былыстың мә нін аша алады. Яғ ни, таза ақ ылды табу керек. Сонымен қ атар, ың ғ айлы, пә рменді таным ә дістерін ойластыру да ө те қ ажет.
Жаң а дә уір философиясына тә н бірнеше маң ызды ұ станымдар бар:
|
|
|
1) Ғ ылымның діннен толық ажыратылуы. Сенімнің ақ ылмен, ғ ылымның дінмен бірігуі мү мкін емес.
2) Ғ ылымның адамзаттың маң ызды іс - ә рекеті дә режесіне кө терілуі. Тек ғ ылым ғ ана адамзатты байытады, қ айғ ы мен қ асіреттен босатады, қ оғ амды дамудың жаң а сатысына кө тереді, қ оғ амдық прогресті қ амтамасыз етеді.
3) Ғ ылымның дамуы мен адамның табиғ атты игеруі барлық ғ ылымдарғ а ортақ негізгі ә дістерді анық тағ ан жағ дайда ғ ана мү мкін болады.
Таным теориясы жаң а дә уірде ө зекті мә селеге айналды.
Фрэнсис Бэкон (1561-1626) - ағ ылшынның кө рнекті философы жә не мемлекет қ айраткері. Англиядағ ы жоғ ары мемлекеттік лауазым лорд-канцлер болғ ан. Философияда оның ғ ылым жә не оның ә дісі туралы ілімі ық палды, атақ ты болды. Бэкон ө зінің философиялық зерттеулерінің мақ сатын «ғ ылымдарды тү бегейлі қ алпына келтіру» деп анық тап, сол уақ ыттағ ы ғ ылыми білімдерді жан – жақ ты ө згертуге бет бұ рды. Бэкон білімді қ айта қ ұ рудың, қ ажеттілігін екі себеппен тү сіндіреді.
Біріншіден, адам танымының тарихын талдау ғ ылымның қ оғ амдағ ы орнының маң ыздылығ ын жә не қ ажеттілігін кө рсетеді. Ғ ылыми білімдердің кө мегімен адам ө з ө мірін жең ілдетуге мү мкіндік алады. Бұ дан былайда ғ ылым адамғ а пайда келтіруі қ ажет, ө йткені оның ең басты міндеті – адамзатты аштық тан, кедейліктен, аурулардан азат ету.
Екіншіден, ғ ылым осы уақ ытқ а дейін негізгі міндеттерін анда-санда, аракідік, кездейсоқ орындап келді. Ғ алымдар кө п уақ ыттарын практикалық іс - ә рекеттен тым алыс, жалаң пікір таластарғ а жұ мсады. Мұ ндай жағ дайдың бірнеше себептері бар. Ең бастысы, ғ алымдар адамның танымдық қ абілеттерін зерттемеді. Сондық тан олар таным процесінің іс жү зінде қ алай іске асатынын білмеді, бақ ыламады.
|
|
|
Танымдық іс - ә рекеттің тетіктерін білмегендіктен, оны жақ сартатын оң тайлы қ ұ ралдарды да таба алмады.
Ү шінші себеп, ғ алымдар ө з білімдерін дамытудың бағ ыттарын білмеді.
Бэкон ө зі кө рсеткен кемшіліктерді жең удің жолын ұ сынды. Оның ойынша, таным процесі екі кезең нен тұ рады: 1) сезімнің тануы; 2) ақ ылдың пікірі. Сезіммен табиғ атты тануғ а болмайды, олар тіпті ө тірік ақ пар беруі де мү мкін. Заттардың сапалары, дыбыс, тү р, дә м, иіс, жылу, суық адамдардың сыртқ ы заттарды қ абылдауларының тү рі болып табылады. Ал ақ ыл сезімнің мә ліметтерінен тез арылады жә не ө зіндік рең береді. Осы ө зіндік рең ді Бэкон «идол», елес деп атағ ан.
Ф. Бэкон идол, яғ ни, пұ ттарды немесе елестерді ө згелердің пікіріне сын кө збен қ арамай, қ абылдаудан, адамның табиғ и мү мкіндіктерінен, жеке адамның кемшіліктерінен, тілдің шикілігінен, дә йексіздігінен туындайтын қ ателіктер деп анық тады.
Таным процесін осындай елестерден тазарту ү шін арнайы ойлап табылғ ан жә не жақ сы ұ йымдастырылғ ан тә жірибені пайдалану қ ажет. Оның мағ ынасы – табиғ и заттарды іс - ә рекетте байқ ау, не нә рсенің себеп, не нә рсенің салдар екенін тү сіну.
Сезім туралы ілімі жә не білімді алудың жолдарын кө рсету арқ ылы Бэкон жаң а эмпиризмнің негізін қ алады.
Жаң а дә уір философиясындағ ы эмпиризм – бұ л тә жірибелік, сезімдік білімді нағ ыз шынайы ақ иқ ат білім деп мойындау.
Бэкон ақ ылдың негізгі қ ұ ралы ретінде индукцияны пайдаланды, яғ ни кө птеген жеке қ ұ былыстарды анық тап, жинақ тап, қ орытындылады. Танымның негізгі ә дісі индукция дей отырып, Ф. Бэкон танымдық іс - ә рекеттің нақ ты жолдарын анық тады. Бұ лар – «ө рмекшінің жолы», «қ ұ мырсқ аның жолы», «араның жолы».
|
|
|
«Ө рмекшінің жолы» білімді таза ақ ылдың кү шімен, рационалдық жолмен алу. Бұ л ә діс нақ ты фактілер мен практикалық тә жірибенің ролін тө мендетеді.
«Қ ұ мырсқ а жолы» - білімді барлық мә ліметтерді пайдалану арқ ылы алу. Бұ л жағ дайда зерттеу нысаны туралы барлық мә ліметтер жинақ талады, оның ішінде керектісі, керексізі де, маң ыздысы, маң ызды емесі де болады. Ғ алым кө птеген нақ тылық тардың арғ ы жағ ында не жатқ анын кө рмей қ алуы да мү мкін.
Бэконның пікірінше, оң тайлы таным ә дісі «араның жолы». Бұ л жағ дайда «зерттеуші» ө рмекші, қ ұ мырсқ а жолдарының жақ сы жақ тарын қ абылдап, кемшіліктерінен арылуғ а тырысады. Яғ ни нақ тылы мә ліметтерді жинастырумен қ атар оның артында не тұ рғ анын да білуге ұ мтылады. Сө йтіп, танымның негізгі жолы қ ұ былыс пен заттардың мә ніне рационалдық ә діспен ү ң ілетін индукцияғ а негізделген эмпиризм болып табылады. Эмпириктер, эксперименталді жаратылыстануды ғ ылымның ғ ылымы деп есептеді. Эмпириктердің негізгі ұ раны – Ф. Бэконның «Білім - кү ш» деген тезисі.
Рене Декарт (1596-1650) – кө рнекті француз философы жә не математигі, жаң а европалық рационализмнің негізін қ алаушы. Жастайынан ақ иқ ат білімді ө тірік білімнен ажыратуғ а кү ш салды. Ө зінің алдына қ ойғ ан мақ сатын орындауғ а бағ ытталғ ан ережелерді ойлап тапты. Оның ө зінің сө зі бойынша, философияның жарты бө лігі мынадай ойларғ а сү йенді:
1. Ақ иқ атты іздестіру барысында тек ақ ылды басшылық қ а алу керек. Еш қ андай беделге, дә стү рге, кітапқ а, сезімге сенуге болмайды.
2. Сондық тан бұ рынғ ы барлық білімдер мен икемділіктерді ығ ыстырып, олардың орнына жаң адан табылғ ан немесе бұ рынғ ы, бірақ ақ ылмен ойластырылғ ан, тексерілген білімдерді қ ою қ ажет.
|
|
|
3. Ақ иқ атқ а тек қ ана ақ ылдың кү шімен, оның дұ рыс пайдаланумен ғ ана жетуге болады.
Осы қ ағ идалардан – ақ Декарттың таным туралы ілімінің Ф. Бэкон ілімінен тү бегейлі айырмашылығ ын кө руге болады. Ө йткені, білімнің негізі, ақ иқ аттың қ айнар кө зі - адам ақ ылы деп Декарт рационализмді жақ тады.
Декарт білім алуғ а оң тайлы ә діс ұ сынғ ан. Оның тө рт маң ызды ережесі бар:
1) кү мә ндануғ а жол бермейтін анық нә рсені ақ иқ ат ретінде қ абылдау;
2) кү рделі мә селелерді қ арапайым, ұ сақ бө лшектерге жіктеу;
3) қ арапайым, ұ сақ бө лшектерден тұ ратын бірінен бірі туындайтын тізбек қ ұ ру;
4) осы бө лшектердің ешқ айсысын қ алдырмай толық есепке алу.
Білімнің ақ иқ аттығ ының ө лшемі – ақ ыл.
Декарт философияны ағ аш сияқ ты жү йе деп есептеді. Бұ л ағ аштың тамыры философия, дің і – физика, ал сабақ тары – басқ а ғ ылымдар: медицина (адамдардың денінің сау болуына жол ашады), механика (тұ рмысты оң тайлы ұ йымдастыруғ а бағ ытталғ ан білімді береді), этика (ізгілікті ө мір сү рудің жолдарын анық тайды).
Ағ аштың дің і мен сабақ тары тамырынсыз ө сіп – ө не алмайтыны сияқ ты философиясыз ешбір ғ ылым дами алмайды.
Ғ ылымдар жү йесі ү шін философия ө те маң ызды, сондық тан оның алғ ашқ ы бастаулары мен тү п неігздерін ә руақ ытта біліп отыру қ ажет.
Осы мақ сатты орындау ү шін Декарт арнайы тә сіл ойлап тауып, оны картезиандық кү мә ндану деп атады. «Кү мә н келтіру» принципін Декарт былай деп суреттеді. «Егер мен кү мә нданатын болсам, онда менің ойлағ аным. Егер мен ойланатым болсам, онда менің ө мір сү ргенім». Декарт осы принципі арқ ылы ә лем мен философияның ескі кө зқ арастарынан арылып, жаң алық қ а бой ұ руына жол ашты.
Ғ асырлар бойы ө згермейді деп келген қ исынсыз қ ағ идаларды талқ андай отырып, рационалдық методтың тууына себепкер болды. Декарт ақ ыл – парасатты аса жоғ ары бағ алап, оны білімнің қ айнар кө зі деп есептеді.
Жалпыдан жекеге ө ту арқ ылы логикалық тұ жырым жасау керек деп Декарт дедукциялық ә дісті дамытты.
Р. Декарт дуалистік ілімнің ө кілі болды. Ө йткені ол ә лемнің, дү ниенің тү п негізі ретінде екі бастаманы, яғ ни материалдық жә не рухани бастамаларды мойындады.
|
|
|
Р. Декарттың іліміндегі материалдық субстанцияның негізгі сипаттары созылмалық жә не бө лінгіштік. Ал рухани субстанцияларғ а ойлау қ абілеті тә н, сондық тан олар бө лінбейді. Декарт туа біткен идеялар туралы ілім ұ сынғ ан, кө птеген білімдер таным мен дедукция арқ ылы пайда болады. Бірақ ешқ андай дә лелдеуді қ ажет етпейтін білімдер де бар. Олар бірден тікелей белгілі, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а берліп отырады. Бұ л идеялар екі тү рде болады: ұ ғ ымдар жә не пікірлер. Туа біткен ұ ғ ымның мысалы: Қ ұ дай (бар), сан (бар), «ерік», «тә н», «жан».
Туа біткен пікірдің мысалы: «Бү тін ө зінің бө лшегінен ү лкен», «ештең еден ештең е туындамайды».
3. Жаң а дә уір философиясында ғ ылыми танымның ә дістері туралы ізденістерде бір – біріне қ арама – қ арсы екі бағ ыт қ алыптасты: эмпириялық жә не рационалистік.
Эмпириктер (Ф. Бэкон, Т. Гоббс, ДжЛокк) танымның негізі, қ айнар кө зі – тә жірибе. Тә жірибе сезімдік таныммен, тү йсікпен, қ абылдаумен, елестермен тығ ыз байланысты. Адамның жаны ақ қ ағ аздай тап – таза. Оғ ан белгі тү сіріп, жазу жазатын сыртқ ы дү ние, ал сыртқ ы дү ние сезім мү шелері арқ ылы бізге ә сер етіп, білім береді. Білімнің негізі тә жірибеде жатыр.
Рационалистер Р. Декарт, Б. Спиноза, Т. Лейбництнің пікірінше, адамның сезіміне негізделген тә жірибе барлық ғ ылымдарғ а ортақ ә дістің негізі бола алмайды. Қ абылдаулар мен тү йсіктер алдамшы. Пә рменді ә дістің негізі – адамның ақ ыл – ойы, парасаты.
Рационалистік бағ ыт адамның ақ ыл – ойын ә дістің негізі етіп алады.
Эмпиризм мен рационализм арасындағ ы осындай пікір таласы жалпы таным теориясына оң ә сер етті. Ө йткені олардың ә рқ айсысы ө з пікірін дә лелдеу мақ сатымен таным процесіне терең ү ң іліп, оның мү мкіндіктерін, шегін, ә ртү рлі дең гейін жан – жақ ты талқ ылауғ а, талдауғ а кірісті. Мұ ндай аналитикалық талдау адамның танымдық қ абілетінің бұ рын онша айтыла бермейтін жаң а қ ырлары мен қ асиеттерін анық тауғ а жол ашты.
Эмпиризм де, рационализм де бір жақ тылық қ а ұ рынды. Шын мә нінде таным процесінде сезімдік мү мкіндіктердің жә не ақ ыл – ой, парасаттың ө зіндік орны бар, оларды бір – біріне қ арама – қ арсы қ оймай, бір тұ тастық та қ арастыру ақ иқ атқ а ә лдеқ айда жақ ын еді.
Бұ л дә уірдің бастапқ ы жетістігі – танымның қ ұ рылымының кү рделі табиғ атына назар аударып, оны ә ртү рлі жағ ынан анық тау.
Жаң а дә уірдегі Голландия философиясының ө кілі Бенедикт Спиноза (1632-1677) Р. Декарт идеяларын жалғ астырды. Субстанция, таным теориясы, этика, еркіндік пен қ ажеттілік мә селесін зерттеді. Спиноза философияның негізі ретінде біртұ тас субстанция туралы идеяны қ абылдады. Оның - атрибуттары ойлау мен табиғ ат. Табиғ ат ө зін - ө зі жаратушы, яғ ни субстанция ө зінің сансыз кө п модустары (тү рлі кү йлері, қ асиеттері) арқ ылы кө рінеді. Осындай модустардың бірі - қ озғ алыс. Дү ниенің ө з себебі деп жариялай отырып, Спиноза сол арқ ылы ә лемді жаратушы Қ ұ дайдың жоқ екенін негіздейді. Пантеизмді жақ тай отырып, ол Қ ұ дай табиғ аттың ө зі деп жариялайды. Спиноза еркіндік мә селесіне ерекше кө ң іл бө лді. Оның пікірінше, еркіндік ұ ғ ымы қ ажеттілік ұ ғ ымына қ айшы емес.
Еркіндік дегеніміз – танылғ ан қ ажеттілік, яғ ни саналы тү рде жә не нақ ты не нә рсе қ ажет екендігін тү сіну деп ойлады.
Томас Гоббс (1588-1679) – таным жә не мемлекет мә селесімен айналысты. Таным дегеніміз, Гоббстың ойынша, ойларды бір – бірімен қ осу жә не бір – бірінен алу. Осыдан келіп, ол таным процесінің бірден – бір ғ ылыми ә дісі тек қ осу мен алуғ а негізделген математикалық ә діс қ ана бола алады деген тұ жырым жасады.
Т. Гоббс – мемлекеттің пайда болуында қ оғ амдық келісім жатыр деген идеяны бірінші ұ сынғ ан философ. Оның атақ ты ең бегі – Левиафан.
Джон Локк (1632-1704) – ағ ылшын материализмнің ірі ө кілі, іштен туатын иделарды (Декарт) жоқ қ а шығ ара отырып, біз барлық білімдерімізді тә жірибе, тү йсік арқ ылы аламыз, жаң а туғ ан баланың миы – таза тақ та, ө мір ө з шимақ тарын салады, білім осыдан қ ұ ралады деп есептеді. Локктің басты тезисі: алдын ала тү йсікте болмағ ан нә рсе ақ ыл – ойды да болмайды. Тү йсіктер сыртқ ы дү ниедегі заттардың біздің сезім мү шелерімізге ә сер етуінен туындайды. Сө йтіп материалистік, сенсуализмнің негізін қ алады.
Готфрид Лейбниц (1646-1716) – неміс ғ алымы, математик, юрист, философ, рационализмді дамытушы. Негізгі ұ ғ ымы – монада туралы ілім. Монада қ арапайым, бө лінбейді, материалдық заттық қ ұ рылым емес.
Монада – бұ л ұ дайы ө з кү йін ө згертіп тұ ратын – іс - ә рекет. Оғ ан тырысу, қ ызығ у, қ абылдау елес тә н.
Дж. Беркли (1685-1753) – субъективтік идеализмнің ө кілі. Оның пікірінше, ө мір сү ру дегеніміз – қ абылдану. Жеке заттар тү йсіктердің жиынтығ ы тү рінде ғ ана адам сапасына енеді, ө мір сү реді.
Дж. Юм (1711-1776) Берклидің ілімін агностицизм бағ ытында дамытты. Оның пікірінше, адам ө з тү йсігінен тыс шығ а алмайды, ө зінен тыс ешнә рсені біле алмайды. Ол объективті себептілікті жоқ қ а шығ арды.
|
|
|
