 |
13. XVIII ғасырдағы европалық философия.
|
|
|
|
13. XVIII ғ асырдағ ы европалық философия.
1. Ағ артушылық философиясы
Ағ артушылық философия европаның классикалық философиясының дамуының жаң а кезең і болып табылады.
Ағ артушылық идеяларының отаны Англия болды. XVII ғ асырдың аяғ ында прогрессивті ағ ылшын буржуазиясының нығ аюы мен ғ ылыми білімнің даму ү рдістері ағ артушылық идеяларының кең інен қ анат жаюына негіз болды. Жаратылыстану ғ ылымдарының дамуымен тығ ыз байланыста болғ ан ағ ылшын ағ артушылары адамның еркіндігі мен ақ ыл ойының кү шіне сенім артты.
Осы сарындағ ы философиялық идеялар Францияғ а тез жетіп, жан – жақ ты дамығ ан концепциялар пайда болды. Ағ артушы – философтар қ оғ ам мен адамның ғ ылым мен прогреске сү йене отырып жетілуін кө кседі. Білімді кең кө лемде таратып, адамдарды тә рбиелеу қ ажеттілігіне кө ң іл аударды. Адам табиғ атынан ізгілікті, оның кемшіліктері қ оғ амның қ айшылық тарынан туындайды. Сондық тан оны ә рдайым тә рбиелеп, бағ ыттап отыру қ ажет.
Ағ артушылық таза философиялық ілім емес, оның қ ұ рамында қ алыптасып келе жатқ ан буржуазияның идеялық жә не саяси ө зіндік санасының мұ раттары да кө рініс тапты.
Англияда, Францияда ағ артушылық қ айраткерлері ақ ыл – ойлы негізгі культке айналдырды. Феодалдық қ оғ амның қ алдық тарын сынғ а алды, ғ ылыми – философиялық ойлаудың, кө ркемө нер шығ армашылық тың адамдардың пікірі айту қ абілетінің еркіндігін жақ тады.
|
|
|
Француз ағ артушылығ ының кө рнекті ө кілдері – Франсуа Вольтер (1694-1778), Жан Жак Руссо (1712-1778), Дени Дидро (1713-1784), Жан Батист Д`Аламбер (1717-1783), Жюльен Ламетри (1709-1751), Клод Гельвеций (1715-1771), Поль Гольбах (1712-1789).
Вольтердің негізгі ең бектерінің бірі – «Метафизикалық трактат». Ол ағ ылшын философтары Ф. Бэкон мен Т. Гоббстың шығ армашылығ ын жоғ ары бағ алап, эмпиризмнің ық палында болады. Кө п уақ ытқ а дейін Декарт идеяларына самарқ аулық танытады. Вольтер тә жірибенің танымдық маң ызын анық тап, оның теорияғ а қ атынасын тү сіндіруге тырысады.
Ойшылдың философиясында субъектің белсенділігі туралы мә селе кең інен қ ойылғ ан Вольтер субъектің іс - ә рекетінің динамизмі мен белсенділігін ерекше атап, зерттеді, жаң а дә уір философиясын едә уір байытты.
Оның «қ оғ амдық адамғ а» деген қ ызығ ушылығ ы сол кездегі ә леуметтік сұ раныстан туындағ ан. Вольтер басқ а адамдар мен тығ ыз байланыста ө мір сү ретін адамның қ оғ амдық табиғ атынан жақ сы тү сінген.
Вольтер философиялық ең бектерінде адамдардың тең дігі туралы да мә селе қ ойылғ ан. Ол саяси тең дік, заң мен қ ұ қ ық алдындағ ы тең дікке ерекше
кө ң іл аударғ ан.
Адамдардың саяси, қ ұ қ ық тық тең дігі экономикалық жә не ә леуметтік тең дігімен анық талатынын тү сіне алмағ ан.
Вольтердің замандасы жә не оғ ан рухани жақ ын ойшыл Ш. Л. Монтескье (1689-1755). Деизмді жақ тады. Тарихты адамдар жасайды деген қ орытындығ а келді. Қ оғ амның дамуына климат пен географиялық фактор ә сер ететіндігін мойындады.
Қ оғ амда заң ның ү стемдігі мен билікті болу идеялары Ш. Монтескьенің болашағ ы мол ө скелең ойлары болып табылады.
|
|
|
Жан Жак Руссо (1712-1778) – кедей ортаның ө кілі, оның ә кесі сағ ат жө ндеуші жә не биді ү йретуші болғ ан. Руссоның шығ армашылығ ы жан-жақ ты, театр шығ армашылығ ынан басқ а ол ғ ылым мен ө ркениетті сынаумен, экономикалық, ә леуметтік – саяси мә селелермен айналысқ ан. Оның «Эмиль немесе тә рбие туралы» жә не «Жаң а Элоиза» шығ армалары жетілген, табиғ и моральдың жобалары болып табылады.
Руссоны қ ызық тырғ анең маң ызды мә селе – адамдар арасындағ ы ә леуметтік тең сіздік мә селесі.
Адамдар арасында негізінен тең сіздік бірден пайда болмайды. Оның туындауына себеп болғ ан меншіктік қ атынастар. Яғ ни қ оғ амда меншіктік жіктелу болып, жеке меншік пайда болғ аннан бастап, тең сіздік қ атынастар ө ркендей бастайды.
Жеке меншік - тең сіздіктің бірінші себебі. Ал жеке меншіктің ө зі адамдар қ ажеттілігінің қ айшылығ ынан, бә секелестік пен бақ таластық тан туындайды. Қ оғ амның табиғ и жағ дайы бір – бірімен жауласқ ан топтар қ атынасымен алмастырылады.
Меншіктік жіктелу – тең сіздіктің бірінші сатысы. Тең сіздіктің екінші сатысы – мемлекеттің қ алыптасуы, билік иелері мен оғ ан бағ ынушылар арасындағ ы тең сіздік.
Ү шінші сатыдағ ы тең сіздік заң ы ү кіметтің деспотияғ а айналғ ан уақ ытында пайда болады. Соң ғ ы жағ дайда, Руссоның пікірінше, барлық адамдар ө зінің тең сіздігінде бірдей болады да, тиранғ а қ арсы бас кө теруге қ ұ қ ық алады. 1789 жылғ ы Франциядағ ы революциялық қ озғ алыстың заң дылығ ын Руссо осындай ойлармен негіздейді.
Осы ойларын Ж. Ж. Руссо «адамдар арасындағ ы тең сіздіктің пайда болуы мен себептері» деген ең бегінде баяндайды.
«Қ оғ амдық келісім туралы» атты ең бегінде Руссо біріккен халық басқ аратын «халық тың мемлекет» идеясын ұ сынды. Бұ л мемлекетте жалпы ерік пен жеке адамдар еркінің арасындағ ы кү рделі ө зара қ атынастар елді билейді деп ой қ орытады.
|
|
|
Ж. Ж. Руссо философиясының атақ ты девизі «Қ айтадан табиғ атқ а оралу». Ө йткені табиғ атта адамның орны оның қ абілеттеріне байланысты, сондық тан табиғ и тә ртіп ә ділетті. Ал қ оғ амда адам меншік байлық арқ асында орын алады, бұ дан қ оғ амдық тә ртіптің ә ділетсіздігі туындайды.
Дени Дидро (1713-1784) ғ ылым, ө нер жә не қ олө нер энциклопедиясын жасауды ұ сынды.
14. XIX ғ асырдағ ы европалық философия.
1. Классикалық неміс философиясы
2. Маркстік философия
3. Позитивистік философия
Жаң а дә уірден бастау алғ ан рационалдық сарын классикалық неміс философиясында одан ә рі терең дей тү седі.
Немістің классикалық философиясы, бір жағ ынан, романтикалық кө ң іл – кү йді философиялық жағ ынан негіздеді, екінші жағ ынан, жаң а европалық классикада басталғ ан ақ ыл – ойдың кү шіне деген сенімді жаң а қ оғ амдық қ атынастар тұ рғ ысынан дә лелдеуге кірісті.
Неміс классикалық философиясының негізін қ алаушы И. Кант ө з іліміне алғ ашқ ы романтизмнің ық палының нә тижесінде пайда болғ ан Ж. Ж. Руссоның адамгершілік пен білімділіктің, ө ркениет пен мә дениеттің ө зара байланыс туралы идеяяларын кіргізеді.
Тіршілік иелерінің гносеологиялық ә ртү рлілігі, сенімге жол ашу ү шін ақ ылды шектеу, эстетикалық қ ұ ндылық тардың табиғ аты мен кө ркемө нер шығ армашылығ ының мә ні туралы идеялары неміс романтизмнің ө кілдері игеріп, ақ ылды ө мірге сенімге қ арсы қ ойып, кө ркемө нер шығ армашылық ты жоғ ары бағ алайтын концепциялар жасады.
Романтизм дегеніміз – XVIII – XIX ғ асырларда қ алыптасқ ан философиялық – эстетикалық ілім.
Классикалық неміс философиясының бастапқ ы жетістігі – адам, табиғ ат ә леміне тарихи тұ рғ ыдан қ арауы, философияның логикалық – танымдық мү мкіндігін терең детуі, тарихтың біртұ тастығ ын кө рсете алуы.
|
|
|
Иммануил Кант (1724-1804) философия тарихында екінші рет антропологияғ а, яғ ни адам мә селесіне бет бұ рыс жасады. Антропологияғ а алғ аш рет кө ң іл бө лген Сократ еді.
Кант жү йелі тү рде адам туралы ілім жасауғ а кірісті.
Философ антропологияны физиологиялық жә не прагматикалық деп екіге бө лді. Физиологиялық антропология адамның қ алай пайда болып, дамитынын, яғ ни табиғ и алғ ышарттарын зерттейді. Ал прагматикалық антропология, яғ ни адамтану адамды еркін ә рекет ететін жан ретінде қ арастырып, ө зіндік кү штерінің кө мегімен адам кімге айналатынын жан – жақ ты талдады.
Кант ө зінің шығ армашылығ ының алғ ашқ ы кезең інде жаратылыстану мен табиғ ат философиясына ерекше кө ң іл бө леді. «Менің тө бемде жұ лдызды аспан, жү регімде мораль заң ы» деп жазғ ан Кант ө зінің ізденістерінің екі бағ ыты мен ө з философиясының екі тарихи бастауын кө рсетеді.
«Менің тө бемде жұ лдызды аспан» деуі Канттың теориялық философиясына негіз болғ ан Ньютон механикасына мең зейді. Ал «жү регімде моральдық заң » дегені мораль философиясына мә н беретіндігін кө рсетуі. Осы екі бағ ыт Кант философиясының негізгі міндеттері - бір жағ ынан, табиғ и процестің заң дарын қ орғ ап, философиялық негіздеу, екінші жағ ынан, адамның қ адір – қ асиеті мен ө зара бірлігінің, тең дігінің алғ ышарттарын дә лелдеу.
Кант ө зінің тө л ең бектерінде
1. не білуім керек?
2. не істеуім керек?
3. не нә рсеге сенімді болуым керек?
4. адам дегеніміз не нә рсе? сияқ ты сұ рақ тарды қ ойып, адамның танымдық қ абілетінің мү мкіндіктеріне кө ң іл бө леді. Яғ ни, Кант таным процесіне біртұ тастық жү йелеу тұ рғ ысынан қ арап, оның ә рбір қ ырының қ асиеттері мен ерекшеліктерін талдады.
Таным – процесс, оның ә ртү рлі сатылары, кезең дері бар. Осығ ан ерекше кө ң іл бө ліп, танымдық қ абілетті оның ішкі мү мкіндіктері тұ рғ ысынан бағ алау – Кант жасағ ан коперниктік тө ң керіс еді. Кант таным процесіндегі субъектінің белсенді ролін негіздеді.
Кант ө зіне дейінгі рационалистер мен эмпириктердің біржақ тылығ ын жең е отырып, таным процесіндегі адам қ абілетін ү шке бө леді. Сезімділік, пайымдаушылық, парасаттылық. Ойшылдың пікірінше, математика сезімділікке, жаратылыстану пайымдауғ а, философия парасатқ а сү йенеді.
|
|
|
Таным қ абілетін бұ лай талдау оның біртұ тас бола отырып, ішкі қ айшылық ты екенін кө рсетеді.
Басқ а сұ рақ тарды анық таудан бұ рын ең алдымен, білім қ алай пайда болатыны, ғ ылым қ алай қ алыптасатынын біліп алу қ ажет. Канттың пікірінше, ғ ылым, ө нер, мораль адам санасының керемет қ абілеттері сезімділік, пайымдаушылық, парасаттылық тың кө мегімен қ алыптасады.
Кез келген білім тә жірибеден басталады, бірақ онымен аяқ талмайды. Ө йткені кейбір білімдер адамның танымдық қ абілетінен туындайды, сондық тан олар априорлы, яғ ни тә жірибеден бұ рын пайда болады. Тә жірибелі білім жеке, кездейсоқ, ал априорлы білім – жалпы жә не қ ажетті. Жаң а философияның қ алыптасуын Кант теориялық танымның кү рделігімен, қ айшылығ ымен тү сіндірген. Теориялық танымның шектілігі ә лемнің бірден танылатын қ ұ былыстарғ а жә не танылуы қ иын «ө зіндік затқ а» бө лінуімен байланысты. Танымның антиномиялық, қ айшылық ты табиғ аты ойлаудың сезімнің кө мегінсіз ә лемді біртұ тас тү сіндіре алмауында.
Мұ ндай қ иыншылық тардың болуы философияғ а зиянын тигізбейді, бірақ философия танымның ақ иқ аттығ ының сыны, оның шегін анық таушы ретінде дамуы керек.
Априори, апостериори, антиномия, аналитика ұ ғ ымдарын кең інен пайдаланып, Кант диалектика теориясын дамытқ ан.
Адамның дү ниетанымдық мү мкіндігі шектеулі. Ол ө зінің танымдық аясынан шығ а салысымен шешуі табылмайтын кү рделі қ айшылық тарғ а жолығ ады. Шешімі жоқ осындай қ айшылық тарды Кант антиномия деп атады.
Бірінші антиномия – кең істіктің шектеулігі.
Ә лемнің уақ ыт пен Ә лемнің уақ ытта бастауы
кең істікте бастауы бар жоқ, шексіз
Екінші антиномия – қ арапайым жә не кү рделі
Қ арапайым ғ ана Ә лемде қ арапайым элемент
элементтер бар. те, одан тұ ратын зат та жоқ.
Ү шінші антиномия – еркіндік пен себептілік.
Табиғ и заң дарғ а бағ ынатын Еркіндік жоқ. Ә лемде бә рі
себеп – салдарлық қ атынас табиғ ат заң дарына сү йенетін
қ ана емес, еркінлдік те бар себеп – салдарлық қ атынасқ а
бағ ынады.
Тө ртінші антиномия – Қ ұ дайдың болуы Қ ұ дай жоқ. Бү кіл ә лемнің
Барлық болмыстың себебі – себебі болатын абсалютті
Қ ұ дай қ ажетті бастау. бастау жоқ.
Кант «Таза ақ ылғ а сын» ең бегінде білімді танымдық – іс - ә рекеттің нә тижесі деп, оны сипаттай ү ш ұ ғ ымғ а анық тама береді.
Апостериорлық білім – тә жірибе негізінде алынатын білім, оны ә руақ ытта пратикада тексеріп отыру қ ажет, ө йткені ол болжамды білім, кей уақ ытта шындық та ол болмауы да мү мкін.
Априорлық білім – тә жірибеге дейін ақ ылда о бастан бар білім, оны дә лелдеудің қ ажеті жоқ.
«Ө зіндік зат» немесе «Ө зімен ө зі зат» - Кант философиясындағ ы ө зекті ұ ғ ым. Ол – зат пен қ ұ былыстың ешуақ ытта ақ ылмен танылмайтын ішкі мә нін білдіреді.
Адам ақ ылы кө птеген қ ұ былыстар мен заттардың тек бейнесін, сұ лбасын ғ ана тани алады, ал олардың шын мә ні белгісіз, танылмайды.
Кант этика мә селелерімен де кең інен айналысқ ан. Ө зінің адамгершілік жү йесін негіздеуде Кант адамгершіліктің мә ні ретінде игілікті ерік болатындығ ына сү йенген. Ерік моральдық заң мен анық талады. Философ кө ң іл аударғ ан игілікті ерік пен моральдық заң нан басқ а тағ ы бір маң ызды ұ ғ ым – борыш ұ ғ ымы. И. Кант категориялық императив заң ын ұ сынды, оның мә ні «ә рқ ашан адамды жә не адамзатты мақ сат деп тұ татын қ адамдар жаса, адамды қ ұ рал ретінде пайдаланба» деген ережеде ашылғ ан. Оғ ан адалдық ты, ақ кө ң ілдікті, табандылық ты жатқ ызғ ан.
Кант ә леуметтік философияғ а да ә деуір ү лес қ осқ ан. Ғ алым ағ артушылар ұ сынғ ан адамзаттың тарихи дамуындағ ы прогресс ұ ғ ымын жақ тағ ан.
Канттың пікірінше, адамзаттың іргелі мә селесі – қ ұ қ ық тық, азаматтық қ оғ амғ а жету.
Фихте философиясы онтологиялық алғ ашқ ы сипаттағ ы іс - ә рекет ілімімен тығ ыз байланыста. Бұ ндағ ы жалғ ыз субстанция – субъект, мен, таза іс - ә рекет. Іс - ә рекеттің жоғ ары принципі – адамгершілік заң ы. Маң ызды мә селе – еркіндік мә селесі. Еркіндік дегеніміз - жалпы қ ажеттілікке ө з еркің мен бағ ыну. Жалпы еркіндіктің негізі – барлық адамдарды жеке меншікпен қ амтамасыз ету. Фихте бейсаналық мә селесін де шешуге тырысады.
Ф. Шеллинг шығ армашылығ ында еркіндік философиясы мен ө нер философиясы маң ызды орын алады. Шеллинг ү шін ең маң ызды гносеологиялық мә селе – теориялық сана мен практикалық сананың арасындағ ы қ айшылық. Бұ л қ айшылық шығ армашылық тың жоғ ары тү рі ө нерде ө з шешімін табады.
Гегель (1770-1831) – классикалық неміс философиясының шың ы. Оның философиясының негізгі ұ станымы – болмыс пен ойлаудың тепе – тең дігі. Философия дегеніміз - ә лемді идеяда игеру. Гегельдің пікірінше, идеялар ү ш дең гейде ө мір сү реді.
Гегель ө з ізденістерінде табиғ ат философиясын, рух философиясын, тарих философиясын анық тауғ а мә н берді.
Табиғ ат Гегельдің пікірінше, идеяның антитезисі, яғ ни идеяның ө мір сү ру формасы. Рух субъективті, объективті, абсолютті болып ү шке бө лінеді. Субъективті рух – жан, жеке адамның рухы. Объективті рух – бү кіл қ оғ амның рухы. Оның кө рінісі – қ ұ қ ық. Абсолютті рух – рухтың ең жоғ арғ ы кө рінісі. Оның кө рінісі - ө нер, дін, философия.
Гегель тарих философиясында да ө зіне тә н ү штік принципін қ олданады.
Ө з - ө зімен ө мір сү ретін идея – тіршілік ету, сапа, сан, мә н, қ айшылық, ұ ғ ымдар идеясы. Табиғ аттағ ы идеялар – кең істік, уақ ыт, материя, қ озғ алыс, геологиялық, ө сімдік, жануарлар табиғ аты, тіршілік, ө лім идеялары, рухтағ ы идеялар – жан, сана, рух, қ ұ қ ық, мораль, адамгершілік, мемлекет, ө нер, дін, философия идеялары.
Гегель идеялар жү йесін жасайды, бір идеядан басқ а идеяларды тудыруғ а тырысады. Оның пікірінше, философия идеялары ғ ылыми, ә мбебап логика, яғ ни идеялар қ озғ алысының логикасы, диалектикалық логика.
Гегельдің пікірінше, адамзаттың рухани мә дениеті ө зінің заң ды дамуында ә лемдік рухтың шығ армашылық кү шінің бірте – бірте кө ріне бастауы ретінде ө ркендейді. Жеке адамның рухани дамуы ә лемдік рухтың ө зін - ө зі тануының кезең дерін қ айталайды.
Гегельдің таным теориясы абсолютті идеяның ө зін - ө зі тану процесі болып табылады.
Гегельдің маң ызды жетістігі – логика, таным теориясын, ә лем туралы ілімді, философия категорияларын біріктіріп, жү йелеуі, оны «Логика ғ ылымы» атты ү ш томдық ең бегінде баяндауы.
Гегельдің тағ ы да бір жетістігі – даму идеясын жан – жақ ты, біртұ тас, тиянақ ты негіздеген диалектика теориясы. Гегель дамудың тетіктерін, қ айнар кө зін, бағ ытын анық тады.
XIX ғ асырда тұ рпайы материализм кең інен дамыды. Сананың идеалдылығ ын мойындамай оны химиялық процесс деп қ арастырды, географиялық детерминизмді жақ тады. Кө рнекті ө кілдері. Л. Бюхнер (1821-1899), Я. Мопешотт (1822-1893), К. Фохт (1817-1895). Ойлау мен сана физиологиялық – химиялық процесс деп есептеп, «ми ойды бауыр ө тті бө летін сияқ ты бө ліп шығ арады» деп пікір қ орытқ ан.
Неміс классикалық философиясының соң ғ ы ө кілі Л. Фейербах болды. Оның басқ а неміс философтарынан ерекшелігі – ол материалист болды. Фейербахтың пікірінше, табиғ ат – барлық білімдердің қ айнар кө зі. Адам – табиғ аттың бө лігі, психикалық – физиологиялық табиғ аты бар тірі жан. Оның дамуында ә леуметтік ортаның маң ызы орташа.
Фейербах діни сананы сынғ а алады. Бірақ дінді ығ ыстыруғ а мү лдем қ арсы, ескі дінді жаң а дінмен ауыстыруды қ арастырады, оны сү йіспеншілік діні деп атайды. Ө йткені, Қ ұ дайғ а сү йіспеншіліктің орнына адамғ а сү йіспеншілікті уағ ыздау тиіс.
Классикалық неміс философиясы жаң а дә уір кезең ін аяқ тайды, ол математика мен механиканың ық палымен дамыды. Бұ л уақ ытта ө мір сү рген философтардың кө бі ақ ыл – ойды культке айналдырады, прогреске жә не адамның шексіз мү мкіндігіне сенім артты.
2. Диалектикалық материализмнің негізін К. Маркс пен Ф. Энгельс қ алады. Сондық тан оны маркстік философия деп атайды.
Диалектикалық материализм XIX ғ асырдың ортасында қ алыптасты. Оның пайда болуының негізгі алғ ышарттары мыналар:
1. XVIII-XIX ғ асырда Европада қ ол ең бегін машина ең бегі алмастырғ ан. ө ндірістік революция;
2. Тарих сахнасында дербес саяси талаптары бар пролетариаттың пісіп – жетілуі;
3. Неміс классикалық философиясының жаң а идеялары;
4. Жаратылыстану ғ ылымдарындағ ы жетістіктер. Дарвиннің эволюция теориясы: организмнің клеткалық қ ұ рылымы туралы ілім;
Маркстік философиясының негізгі сипаттары:
1. Диалектикалық ә діс материалистік принциппен біртұ тас бірлікте қ арастырылады.
2. Тарихи процесс материализм тұ рғ ысынан табиғ и, заң ды процес ретінде тү сіндіріледі.
3. Ә лем тек тү сіндіріліп қ ана қ оймайды, оны ө згертудің жалпы методологиялық негіздері зерттеледі. Философиялық зерттеулер жалаң ұ ғ ымдардан гө рі адамдардың материалдық – практикалық іс - ә рекеттеріне бағ ытталады.
4. Диалектикалық – материалистік кө зқ арастар пролетариаттың, барлық ең бекшілердің мү ддлері мен байланыстырылады.
К. Маркстің философия мен ә леуметтік ғ ылымғ а енгізген екі маң ызды жаң алығ ы бар, оның бірі – қ осымша қ ұ н теориясы, екіншісі тарихты материалистік тұ рғ ыдан тү сіндіру. Маркстің пікірінше, адам табиғ ат қ ойнауынан ә мбебап табиғ и жан болып шық пайды. Ол тарихи процестің барысында ә мбебап тіршілік иесіне айналады. Адамды жануарлар ә лемінен бө ліп тұ ратын, басқ аша айтсақ, оны тіршілік баспалдағ ының жоғ ары сатысына кө теретін санасы, ақ ыл – ойы емес, ө зіне қ ажетті қ ұ рал – жабдық тарды ө ндіру, жасау икемділігі. Осының арқ асында адам табиғ атты игереді, оның кең істігі мен уақ ытында ө з мү ддесі мен талап игілегіне сай ө зіндік екінші табиғ аты жасайды. Осының барысында ө ндірісітік қ атынастар қ алыптасады. Осы ө ндірістік қ атынастар, ө ндіргіш кү штердің дең гейін қ оғ амның басқ а жү йелеріне базис, негіз болатын экономикалық жү йені қ ұ райды. Мемлекеттік, қ оғ амдық институттар, қ атынастар қ ондырма ролін атқ арады. Базис пен қ ондырма бір – біріне ә сер етеді. К. Маркс тарихи процестегі қ айталанып отыратын заң дылық тарды анық тау мақ сатында қ оғ амдық – экономикалық формация ұ ғ ымын ұ сынды.
Маркс адамның дамып, қ алыптасуында ә леуметтік орта мен мә дени факторлар маң ызды роль атқ аратындығ ына ерекше назар аударады.
К. Маркс, Ф. Энгельс идеяларын онан ә рі В. И. Ленин, Г. В. Плеханов дамытты.
3. Позитивизм XIX ғ асырда қ алыптасты. Оның негізін француз ойшылы О. Конт қ алағ ан. Оның пікірінше, ғ ылым ө зінен жоғ ары тұ ратын философияны қ ажет етпейді, ө йткені ол ө з заң дылық тарына сү йене отырып дамиды. Сондық тан Конттың пікірінше, жаң а философияның міндеті – ғ ылымдар методологиясын жасау жә не олардың арасындағ ы байланысты анық тау.
Конт ө зара тығ ыз байланыстағ ы екі заң ды тұ жырымдады: ақ ыл – ойдың дамуының ү ш кезең і жә не ғ ылымдар классификациясының заң ы. Бірінші жанның талабы бойынша, адамның ақ ыл – ойы ө зінің дамуында ү ш сатыдан ө теді; біріншісінде адамдармен салыстыратын кү шті анық тай отырып, қ ұ былыстарды тү сіндіреді, екіншісінде, абстрактілі мә ндерге кө ң іл бө леді; ү шіншісінде, қ ұ былыстарды байқ айды, олардың арасында тұ рақ ты байланыс орнатады.
Классификация туралы заң ғ ылымдарды кү рделігіне байланысты болу қ ажеттігін ұ сынады: неорганикалық табиғ аттағ ы жеке қ ұ былыстарды зерттейтін талдау ғ ылымдары – физика, неорганикалық химия, жекелеген заттарды бү тіндік тұ рғ ысынан зерттейтін синтетикалық ғ ылымдар – биология: ә леуметтік ғ ылымдар, олар ә леуметтік заң дарды ашуы тиіс.
|
|
|
