2.Қазақстанның XX ғ. басындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайы.  Өнеркәсіптің дамуы.

1. Қ азақ станның қ азіргі заман тарихы пә нінің міндеті мен мақ саты. Тә уелсіз Қ азақ стан тарихын кезең дерге бө лу.                                         Тарих – ол халық тың жады, ол біздің рухымызды кө теріп, болашақ қ а жол сілтейді. Отанымыздың тарихын оқ у, зерттеу, бізге қ ай жерде туғ анымызды, туғ ан еліміздің қ андай екенін, біздің туғ ан жерге деген қ атынасымызды, отанымыздың кешегісі мен бү гінгісіне кө з жіберуімізге мү мкіндік туғ ызады. Қ ателіктер жібермеу ү шін ө з елің нің тарихын білу керек. Тарихи оқ иғ алар тізбесін ғ ана емес, ә келер жерінің тарихының негізін, негізгі мағ ынасын білу керек. Тарих – ғ ылым ретінде кө птеген маң ызды мә селелерді шешеді. Гуманитарлық ғ ылымдар кешенінде ол басты орын алады. Ол Отан – ата мекеніміздің ө ткені туралы білім беріп қ ана қ оймайды, сонымен бірге, тарихи таным – отан тарихына ортақ тастық сезім қ алыптастырады. Тарихты оқ у - ә р азаматта азаматтық кө зқ арас, ұ лттық мә дениет қ алыптастыруғ а жә не ө з халқ ының салт дә стү рін жалғ астыруғ а мү мкіндік береді. Осының бә рі ұ рпақ тар сабақ тастығ ын жү зеге асыруғ а мү мкіндік туғ ызады.  “Қ азақ стан тарихы” пә нінің маң ызды міндеттерінің бірі - сонымен бірге жас ұ рпақ тың тарихи қ ұ былыстар мен оқ иғ аларды зерделеуіне, бағ алауына, оларғ а нақ ты бағ а беруге тә рбиелеу. Ө з халқ ың ның ө ткенін, оның мә дениетін зерделеу, жастарғ а қ ұ ндылық бағ дарын анық тауғ а мү мкіндік береді, яғ ни тарихтың тә рбиелік маң ызы ө те зор. Келешекте ө мір сү ріп, кү н кешетін жас ұ рпақ ө з атамекенінің тарихын, ө зі шық қ ан тегін, ата бабаларының тарихи тә жірибесін ә рі қ арай мақ танышпен жалғ астыру ү шін білу керек. Қ азақ станның мемлекеттік тә уелсіздігін жариялауы жә не осығ ан байланысты жаң а тарихи ү рдістер - азаматтардың сана сезімінде елеулі ө згерістер туғ ызды. Ә лемге, халық қ а жә не оның тарихына деген кө зқ арас тү бегейлі ө згерді. Егер бұ рын Қ азақ стан тарихы- Совет Одағ ының бір қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ арастырылса, енді оны ә лемдік тарих, Еуроазия тарихы, кө шпенділер ө ркениеті, тү ркі халық тарының; Орта Азия халық тарының тарихы тұ рғ ысында қ арастыру сезімі туып отыр. Сондық тан да бү гін Қ азақ стан тарихын зерделеуде біз жалпы ө ркениеттік тұ рғ ыны пайдаланамыз, себебі, Қ азақ стан тарихы- бү кіл ә лемдік тарихтың қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Оның еуроазия мә дениеті мен тарихына жататындығ ына кө ң іл аударуымыз маң ызды. Еуропа мен Азияның тоғ ысуында жатқ ан Қ азақ стан аймағ ы ә рқ илы халық тар, ө ркениеттер, мә дениеттерді байланыстыратын “кө пір” болды. Жалпытү рік ортақ тық тағ ы, кө шпелі ө ркениеттін жү йесінде, еуроазиялық халық тардын тарихи-мә дени ортақ тық тын дамуында қ азақ халқ ының орынының, мемлекеттілігінің ролін кө рсету – қ азақ стан тарихының міндеттерінде маң ызды орын алады. Қ азақ этностын қ алыптасуының негізгі кезең дерін, оның шаруашылығ ын, тұ рмысын, ә леуметтік қ ұ рылысын, жә не саяси жү йесін ұ зақ тарихи уақ ыт бө лігінде анық тау Қ азақ стан тарихының міндеттеріне кіреді. Этногенез, мемлекеттілік, кө рші этникалық ұ йымдарымен, мемлекеттерімен қ атынастар, отарлық соғ ыстар, ұ лт-азаттық қ озғ алыстар – қ азақ халқ ы тарихының негізгі мә селелерін қ айта бағ алауына, қ айта ойлануына кө мек ету – Қ азақ стан тарихының маң ызды міндеттерінің бірі. Қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтік-таптық қ атынастарын сипатталау, жұ рттын ә р тү рлі ә леуметтік топтардын ролін кө рсету тарихи ғ ылымының зор мә селелеріне жатады. Тарихи ғ ылымында кошпенділердін рухани ә лемінің эволюциясы, олардын ә лемдік ө ркениетіне қ осқ ан ү лесі, кө шпелі дала мә дениеттін егіншілік-отырылық шық мә дениетімен, кө рші Ресей, Қ ытай, Кіндік Азияның халық тарының мә дениеттерімен ө зара байланысы жә не ө зара ық палы жаң а ө ркениеттік тұ рғ ысынан кө рсетіледі. Қ азақ стан тарихы пә н ретінде студенттердін дү ниетанымдарын, азаматтық позицияларының қ алыптасуына зор ық пал етеді, яғ ни ө з елінің, ө з халқ ының тарихын білу патриоттық сезімдерді туғ ызады. «Қ азақ стан тарихы» пә нінің мақ саты – оқ ушыларының дү ниетанымының негізі болатын тарихи сананы, тарихи білімді қ ұ рметтеу мен сыйлау сезімін қ алыптастыру. • оқ ушылардың дү ниеге ғ ылыми кө зқ арасын қ алыптастыру; оларғ а адамзат жинағ ан ә леуметтік, рухани, адамгершілік тә жірибесін мең герту;                   • оқ ушылардың басты назарын қ оғ ам тарихына; адамдардың ө мір тіршілігі мен қ ызметіне, салт-дә стү р тарихына аудару, тарихи оқ иғ аларды, қ ұ былыстарды талдай отырып, олардың біртұ тас тарихи қ озғ алысқ а жататынын тү сінуге кө мектесу;                                               • гуманизм мен адам қ ұ қ ық тарын қ ұ рметтеудің озық дә стү рлерін мең герген қ ұ нды бағ дарланғ ан жеке тұ лғ аны тә рбиелеу; • оқ ушыларда тарихты оқ ып-ү йренудегі кө пө лшемділігі жә не тарихи процестің дамуының баламалы екендігі туралы тү сінік қ алыптастыру;                                                 • оқ ушылардың тарихи білімді шығ армашылық пен қ олдану, тарихи деректермен жұ мыс істеу, тарихи оқ иғ алар мен қ ұ былыстарды салыстырамалы талдау негізінде ой елегінен ө ткізе білу дағ дыларын қ алыптастыр            • Отаны мен халқ ы алдындағ ы жаупкершілігін сезінетін жас ұ рпақ тың азаматтық ұ станымын қ алыптастыру. Қ азақ стан тарихы пә нін оқ ытудағ ы ең бастысы оқ ушылардың назарын келесі мә селелерге аудару: 1. Қ азақ халқ ының тарихын ежелгі дә уірден қ азіргі кезең ге дейін зерттеу;                                                           2. Кө шпелі дү ние жү йесіндегі қ азақ халқ ының рө лін ашу жә не оның ә лемдегі ө ркениетке қ осқ ан ү лесін кө рсету.          3. Бү кіл адамзат тарихы дамуында қ азақ этносының, тұ рмысының, шаруашылығ ы мен ә леуметтік-саяси қ ондырғ ысының қ алыптасу процесіне зер салу;              4. Тү рлі ә леуметтік топтардың қ азақ қ оғ амындағ ы орны мен рө лін анық тау.                                                        Тарих тарихи тұ рғ ыдан ойлай білуді қ алыптастырады, азаматтық ұ станымды шың дай тү седі, ұ лттық мақ таныш пен патриоттық сезімге тә рбиелейді.                       Ө ткенімізді біле отырып, қ азіргі кезең ді оң ай мең гереміз, болашақ ты айқ ындай аламыз.                              Қ азақ стан тарихы пә нінің негізгі мақ саттары мынадай: - тарихи дә уірлерге талдау жасау;                                           - этностық тарихқ а талдау жасау;                                          - тү рлі тарихи кезең дердегі ә леуметтік ұ йымдарды зерттеу;                                                                                        - тү рлі тарихи кезең дердегі мә дениетті зерттеу.

2. Қ азақ станның XX ғ. басындағ ы ә леуметтік-экономикалық жағ дайы.  Ө неркә сіптің дамуы.

19 ғ асырдың басында Қ азақ станның шаруашылық дамуында тү бірлі ө згерістер қ алыптасты. Теміржол қ ұ рылысы Қ азақ станның солтү стік-шығ ыс аудандарының жаң а экономикалық қ атынастарғ а тартылуын тездетті. 1893-1895 жылдары салынғ ан ұ зындығ ы 3138 км Сібір темір жолының 178 км Қ азақ стан шекарасын басып ө тті. 1893-1897 жылдары салынғ ан Рязань-Орал темір жолының 194 км Қ азақ станның батысын басып ө тті. Ұ зындығ ы 1656 км Орынбор-Ташкент темір жолын салу патша ү кіметінің шығ ыс аудандардағ ы ірі экономикалық шарасы болатын. Оның Орынбор-Кубек, Ташкент-Кубек бө лімдері 1906 жылдың қ аң тарында пайдалануғ а берілді. Магистраль ө тетін ө ң ірлерде орналасқ ан қ азақ шаруалары ығ ыстырылды. Қ азақ станда 1902 жылы 8887 ө ндіріс орындарында 25392 жұ мысшы ең бек етті. Соның ішінде 197 кен ө ндірісінде 18695 жұ мысшы, ал 690 ө ң деу ө неркә сібінде 7297 жұ мысшы болғ ан. Успен кеніші, Қ арағ анды кө мір шахтасы, Риддер тү сті металлургия ө неркә сібі, Спасск мыс қ орыту зауыты сияқ ты ірі ө неркә сіп орнында 300-400 жұ мысшы шоғ ырланды. 1902-1904 жылдары Орынбор-Ташкент темір жолында 30 мың адам жұ мысқ а тартылғ ан.                                   1905-1907 жылдардағ ы революцияның алғ ышарты – патша ү кіметінің аграрлық саясаты болды. 20 ғ асырдың басында Қ азақ станғ а орыс шаруаларын қ оныстандыру бұ рынғ ыдан кү шейді. 1853-1905 жылдары кө шпенді қ азақ тардан 4 млн. десятина жер, ал 1906-1907 жылдары 17 млн. десятина жер тартып алынды. Келімсек шаруалардың арасында мү ліктік айырмашылық болды. Батырақ – 1 десятина жері бар, ө те кедей шаруа – 4 десятинағ а дейін жері бар, кедей – 5-8 десятинағ а дейін жері бар, шамалы орта шаруа – 10 десятинағ а дейін жері бар, ауқ атты орта шаруа – 15 десятинағ а дейін жері бар, кулак – 15 десятинадан астам жері бар шаруа. Қ азақ станның жеке аудандарында келімсек шаруалар арасындағ ы жікшілдік ә р дә режеде қ алыптасты. Шымкент уезінде батырақ тар мен кедейлер орыс шаруаларының 40%-ын қ ұ рағ ан. Жетісу ө ң ірінде батырақ тар мен кедейлер – 28, 3%, ал кулактар ү лесі – 25% болғ ан.                                  19 ғ асырдың басындағ ы Қ азақ станның ә леуметтік жағ дайы патша ө кіметінің ұ лттық езуі мен қ анау саясатына қ арсылық тың басталуы ү шін алғ ышарттарды қ алыптастырды.

3. ХХғ басында Ресей ү кіметінің Қ азақ стандағ ы аграрлық саясаты. Орыс шаруаларын қ азақ жеріне қ оныстандыру. Столыпиннің аграрлық реформасы – патшалық Ресейдегі шаруалар ү лесіндегі жер иелігіне жасалғ ан реформа. 1906 жылы 9 қ арашада патша жарлығ ымен басталып, Уақ ытша ү кіметтің 1917 жылғ ы 28 маусымдағ ы қ аулысымен жойылды. Осы реформаны жү ргізуге ұ сыныс жасағ ан Министірлі Кең есінің тө рағ асы П. А. Столыпиннің есімімен аталды. Стольпиннің аграрлық реформасында Ресейдің ішкі аудандарындағ ы жер тапшылығ ын шешумен қ атар, орыс шаруаларын кө шіру арқ ылы шалғ айдағ ы отар аймақ тарды игеру кө зделді. Шалғ айдағ ы отар аймақ тарғ а қ оныс аударғ ан шаруаларғ а ү кімет тарапынан кө мек кө рсетілетін болды. Бұ л іс Қ оныс аудару басқ армасына жү ктелді. Қ о-ныс аударушыларғ а шет аймақ тарда жер бө лу жұ мыстары жү ргізілді. 1906 – 15 жылдары аралығ ында Қ азақ станда қ о-ныс аударушылардың пайдасына қ азақ тардың иеліктеріндегі 21 млн. десятинадан астам шұ райлы жер бө лініп, қ азақ тар шө лейт, тастақ ты жерге қ оныстана бастады. Стольпиннің аграрлық реформасы негізінде Қ азақ станғ а 700 мың нан астам орыс жә не украин шаруалар қ оныс тепті.

XX ғ асырдың басы Ресей империясында ә леуметік қ айшылық тардың шиеленісуімен, Қ азақ станда отарлық саясаттың кү шеюімен ерекшеленді. Отарлық саясат, ә сіресе аграрлық салада пә рменді жү ргізілді. Ө йткені аграрлық мә селе қ оныстандыру саясатына тығ ыз байланысты еді. Қ азақ ө лкесі бірнеше қ оныстандыру аудандарына бө лінді: Торғ ай-Орал, Семей, Сырдария, Жетісу. Патша ө кіметі «Қ оныс аудару қ орын» (Переселенческий фонд) қ ұ ру ү шін Қ азақ ө лкесіндеп «артық » жерлерді анық тайтын қ оныстандыру басқ армаларын қ ұ рды. Қ оныстандыру басқ армалары ә рбір казак отбасы 15 десятина жер ү лесін алуғ а қ ұ қ ылы деген ереже енгізіліп, ал қ алғ ан жердің барлығ ы Мемлекеттік меншік министрлігі басқ аратын қ оғ амдық жер қ орына берілетін болды. Мұ ндай тә ртіптер қ азақ халқ ының дә стү рлі мал шаруашылығ ының кү йреуне ә кеп соқ тырды. Агроном А. Кауфманның есебі бойынша, мал шаруашылығ ының қ алыпты ө мір сү руі ү шін, ә рбір кө шпелі шаруашылық қ а, мысалы, Сырдария ауданында 145 десятина жер, ал Жетісуда 110 десятина жер қ ажет еді. «Қ оныс аудару қ орына» қ азақ тардың жайылым, суат, мал айдау жолдарын, қ ыстақ тарын тартып ала бастады. Сонымен бірге, Қ азақ ө лкесінде Орын-бор, Орал, Сібір, Жетісу казак ә скерлері де орналасқ ан болатын. XX ғ асырдың басына қ арай казактардың саны 1 миллион он бір мың адамғ а жетті жә не олар 15, 6 миллион гектар ең қ ұ нарлы деген жерлерге иелік етті. Ресейде аграрлық саладағ ы езгерістердің жаң а кезең і «Столыпин реформаларымен» тығ ыз байланысты болды. 1906 жылы Ресейдің премьер-министрі болып тағ айындалғ ан П. Столыпин елде аграрлық реформа жү ргізуді қ олғ а алды. Столыпиннің аграрлық реформасының тү пкі мә ні селоларда аграрлық буржуазияны, яғ ни орта дә улетті кулактар тобын қ алыптастыру арқ ылы Ресейде аграрлық мә селені шешу болатын. Реформа бойынша шаруаларғ а ә зіне тиесілі жер ұ лесімен қ ауым қ ұ рамынан шығ ып, жеке хутор қ ұ руғ а рұ қ сат етілді. П. Столыпин Ресей империясының шеткі аймақ тарына, соның ішінде астық ө ндіру ү шін ө те қ олайлы Қ азақ ө лкесінде ерекше кө ң іл белді. Қ азақ жеріне Ресейден келген шаруаларды қ оныстандыру мен кулак шаруашылық тарын қ ұ ру ү шін оларғ а жең ілдіктер беру жү йесі енгізілді. Ә рбір хуторғ а 45 десятина жарамды жә не 15 десятина егістік жер берілетін бол-ды. Жер бө луші мекемелерге жергілікті кө шпелі қ азақ тардың жерін тартып алып, олардың орнына орыс шаруалары мен кулактарды орналастыруғ а рұ қ сат берілді. Ресейде 1861 жылы басыбайлылық ты жойғ анымен жер мә селесі шешілмеді. Басыбайлылық қ а қ арсы шаруалардың қ озғ алысы жалғ аса берді. Сондық тан шаруалардың назарын басқ а жақ қ а аудару қ ажет болды. Екінші жағ ынан шаруаларды қ азақ жеріне қ оныстандыру арқ ылы отаршылдық саясатты жү зеге асыратын ә леуметтік кү шті қ азақ жеріне орналастыру қ ажет болды. Орыс шаруаларын қ азақ жеріне қ оныстандыруды заң дастыру ү шін патша ү кіметі 1867-68 жылдары қ абылдағ ан ә кімшілік реформасы бойынша қ азақ жерін патша ү кіметінің меншігі деп жариялады. Қ азақ жеріне орыс шаруаларын қ оныстандыруды ынталандыру мақ сатымен патша ү кіметі кө птеген шара қ олданып, жең ілдіктер жасады. Ресейден келетін шаруаларды қ оныстандыру жұ мысын ұ йымдастыру міндетін орындайтын қ оныстандыру басқ армаларын жер-жерге орнатты. Қ оныстандыру басқ армаларының қ арамағ ына қ оныстандыру фондын орнатты. Патша ү кіметі қ азақ тарды ата бабасынан келе жатқ ан қ онысынан шө л, шө лейт жерге қ уып тастап, қ ұ нарлы жерлерді қ оныстандыру фондына берді. Сө йтіп Ресейден келген шаруаларды қ ұ нарлы жер кү тіп тұ ратын болды.                                                                 Кө шіп келетін орыс шаруаларына патша ү кіметі кө п жең ілдік жасады. Шаруалардың кө ші-қ он қ аражатын ү кімет ө з мойнына алды. Келген шаруалардың шаруашылығ ын ұ йымдастыруына ү кімет қ арыз берді. Кө шіп келген шаруаларды кейбір жерлерде 5, кейбір жерлерде 10 жыл салық тан босатты. Осындай жең ілдіктер қ азақ жеріне келушілерді кө бейтті. 1905-7 жылғ ы революциядан соң патша министрі Столыпин аграрлық реформа қ абылдап шаруаларғ а ө зінің азғ антай жерін сатып Шығ ыстағ ы ұ лан байтақ қ ұ нарлы жерге кө шуге ұ лық сат берді. Бұ л Қ азақ станғ а орыс шаруалырының ағ ылуына ә кеп соқ ты. ХІХ ғ асырдың ақ ырында қ азақ жеріне Қ ытайдан ұ йғ ырлар мен дунгандар келіп қ оныстанды. Қ азақ жеріне басқ а ұ лт ө кілдерінің кө птеп келуі қ азақ тардың ө з жеріне азшылық болып қ алуының басталуына ә кеп соқ ты. 4. Қ арқ аралы петициясы. Отаршыл ө кімет билігінің атына жолданғ ан ірі кө лемді ә рі мазмұ нды петициялардың бірі Қ арқ аралы петициясы болды. 1905 жылдың маусымында Қ арқ аралы қ аласына жақ ын жердегі Қ оянды (Ботов) жә рмең кесінде қ азақ халқ ының атынан император II Николайғ а арналғ ан петиция ұ йымдастырылды. Оғ ан Семей облысына қ арасты Қ арқ аралы уезінен халық арасында кең інен танымал беделді 42 қ азақ қ ол қ ойды. Кейінірек оғ ан Семей жә не Ақ мола облыстарының басқ а да уездеріндегі қ азақ тар қ осылды. Петиция Қ арқ аралы қ аласынан жіберілген еді. Ол жерден 1905 жылғ ы 22 шілде кү ні жергілікті пошта-телеграф арқ ылы патшаның ө з атына жолданды. Петицияны жазуғ а белгілі саяси қ айраткерлер Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, Ж. Ақ баев, Т. Нү рекенов, т. б. белсене ат салысты. Қ арқ аралы петициясында ө лкені ә кімшілік басқ ару жү йесін қ айта қ арау, азаматтық жә не сот ісін қ азақ тілінде жү ргізуді заң ды тү рде бекіту, отаршыл аппарат шенеуніктерін қ ысқ арту, жоғ ары билік органдары мен Мемлекеттік Думағ а қ азақ депутаттарын сайлауғ а қ атыстыру талаптары қ ойылды. Онда мынадай жолдар бар еді: «Мал бағ умен айналысқ аны ү шін қ ырғ ыздар сайлау қ ұ қ ығ ынан неге айырылуы тиіс? Сауда-саттық пен, егіншілікпен, балық аулаумен жә не басқ а да кә сіптің тү рлерімен айналысушылар сайлау қ ұ қ ығ ынан айырылып отырғ ан жоқ қ ой! »Қ арқ аралы петициясында жергілікті халық тың қ ұ қ ығ ы мен арабыройын аяқ асты етуге жол бермеу, патша ә кімдерінің жү генсіздігіне тыйым салу, халық тың ана тілінде білім алуын ұ йымдастыру, қ оныстандыру саясатын тоқ тату, тартып алынғ ан жерлерді қ азақ тарғ а қ айтару сияқ ты талаптар да қ ойылды.                           Мемлекеттік шенеуніктер жоғ ары билік орындарына талап-тілектер айтып, петиция жолдаушыларды барынша жек кө рді. Мұ ны Семей облысы ә скери губернаторынын Дала генерал-губернаторының атына 1905 жылғ ы 19 маусымда жазғ ан хатынан кө руге болады: «Кырғ ыздардың петиция жолдап, талап қ оюларына жол беруге болмайды». Қ арқ аралы петициясынын мә тіні Ресей патшасының атына ғ ана жолданып қ ойғ ан жоқ. Петицияның кө шірмелері «Сын Отечества» жә не «Русские ведомости» сияқ ты орталық газеттерде жариялануы ү шін олардың редакцияларына да жіберілді.           1905 жылғ ы 22 шілде кү ні петицияның бір нұ сқ асын Темірғ алы Нұ рекенов орыс тіліне аударып, Ішкі істер министрінің атына жіберді. Петицияның бұ л нұ сқ асы барынша толық еді. Ол 47 тармақ тан тұ ратын. Петицияның мазмұ ны қ азақ қ оғ амының XX ғ асырдың бас кезіндегі ө мірлік маң ызы бар кү рделі проблемаларын толық қ амтыды.

5. 1905-1907 жж. бірінші Орыс революциясының Қ азақ станғ а ық палы. XX ғ асыр басындағ ы саяси ахуал. Қ азақ станда марксизмнің тарауы Орталық Россиядан кө п кейін басталды. Оғ ан ө лкеде ә леуметтік-экономикалық қ атынастың ә ліздігі жә не жұ мысшы табының аздығ ы себеп болды. Қ азақ ө лкесінде Атбасарда, Кө кшетау, Павлодарда алғ ашқ ы марксизм идеясын таратушы Петербург қ аласындағ ы Благоевтар тобынан келген В. Г. Харитонов, Қ арқ аралы мен Семейде социал-демократ И. С. Домашевич, Верныйда А. С. Кочаровская т. б. болды.                                                 Петропавл қ аласында 1902 жылдың аяғ ында ұ йымдастырылғ ан тұ нғ ыш маркстік ү йірме негізінен жер аударылғ андардан қ ұ рылды. 1903 жылы осындай ү йірме Петропавл темір жолында, 1902 жылы Орынбор қ аласында қ ұ рылды. 1903 жылы 1 мамырда Орал қ аласындағ ы саяси ү йірме мү шелері ереуіл ұ йымдастырды.                                             Бірінші орыс революциясы кезінде (1905-1907 жж. ) патшалық тә ртіпке қ арсы кү реске ұ лттық аймақ тардың езілген халық тары да кө терілді. Отарлық ұ лт аудандарының «ұ йқ ыдан оянуына» негіз болғ ан оқ иғ а – 1905 жылғ ы «Қ анды жексенбі» (9 қ антардағ ы Петербургтегі оқ иғ а).                                    1905 жылы ақ панда Тү ркістанда, Перовскіде, Жосалыда, Шалқ арда, Петербургтегі қ арусыз жұ мысшыларды атқ ылауғ а наразылық білдерген алғ ашқ ы қ арсылық тар болып ө тті. 1905 жылы 1 мамырда Верныйда, Перовскіде, Қ останайда ең бекшілердің бірлігін қ уаттайтын ереуілдер ө ткізілді. Қ арқ аралыдағ ы қ арсылық жиынына М. Дулатұ лы белсене қ атысты.                            Қ азақ ең бекшілердің саяси қ ө зқ арасының ө суіне Бү кілроссиялық қ азан саяси ереуілі ерекше ә сер етті. Бұ л ереуілдің ә серімен Қ азақ стан қ алаларында – Шалқ арда, Қ останайда, Верныйда, Оралда т. б. жерлерде ұ йымдасқ ан ереуілдер мен бой кө рсетулер социал-демократия ұ йымдардың басқ арумен «Патша билігі жойысың? », «Бостандық жасасын» деген ұ рандармен ө тті. Осы жылдары Перовскіде, Қ останайда, Оралда, Успен кенішінде стачкалық комитетттер қ ұ рылды.                                                        17 қ азандағ ы 1905 жылғ ы патша манифесінің («Мемлекеттік тә ртіпті дурыстау туралы») халық ты алдау екенін «Алаш» қ озғ алысы ө кілдері ә шкерелеп, сынады. 1905 жылы 18-19 қ азанда Орынборда ө ткен демонстрация « Демократиялық республика жасасын», «Самодержавие жойылсын» деген саяси ұ рандармен ө тті.                        Интернационалдың бой кө рсетудің ең бастысы - 1905 жылғ ы 11 желтоқ санда 12 кү нге созылғ ан, Успен кенішіндегі 360 жұ мысшы қ атысқ ан ереуіл болды.  Ереуілге шығ у себептері: Жалақ ының аздығ ы.                               Ағ ылшын капиталистері Мессен, Гиббердің қ атыгездіктері.                                              Жұ мыс істеу жағ дайының ауырлығ ы. Ереуіл барысында орыс жұ мыскері П. Топорнин мен қ азақ жұ мысшысы Ә. Байшағ ыров басқ арғ ан «Орыс – қ ырғ ыз одағ ы» қ ұ рылды. Олар кеншінің (рудник) бастығ ы Н. Велльге ө здерінің талаптарын қ ойды:                                                                       -Азық – тү лік бағ ысын тө мендету.                            -Жалақ ыны 15, 25% - ғ а кө теру.                        -Ү ш сыныптық орыс – қ азақ училищесін ашу.             -Жұ мысшылардың тұ рғ ын жайларын жақ сарту.                                                                    -Фельдшер Е. Костенконы, қ ызметкер И. Ивченконы жұ мыстан шығ ару.                  Олардың бірден–бір талабы орындалмағ андық тан «Орыс-қ ырғ ыз ө дағ ының » шақ ыруымен ереуіл болды. Успен кеніші жұ мысшыларының ереуілі 1905 жылғ ы революцияның Қ азақ стан тарихында кө рнекті орын алды.                                             1906 жылы Қ арқ аралы уезінде, Жаркент уезінде, Ә улиеата, Шымкент уездерінде, Орал, Торғ ай облыстарында шаруалар қ арсылық тары болып ө тті.

  6. 20ғ. басындағ ы Қ азақ зиялылары.                               Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы Бө кейханов (1866–1937) қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері, бұ рынғ ы Семей облысы Қ арқ аралы уезі Тоқ ырауын болысының 7-ауылында дү ниеге келген. Ұ лт-азаттық қ озғ алыс жетекшісі, публицист ғ алым, аудармашы. Ә лихан Бө кейханов Орта жү здің ханы Бө кейдің ұ рпағ ы (Бө кей-Батыр-Мырзатай-Нұ рмұ хамед-Ә лихан). Ә кесі оны бала кү нінде Қ арқ аралығ а алып барып медресеге оқ уғ а берген, алайда ол оқ уды қ анағ ат тұ тпай қ аладағ ы ү ш сыныпты бастауыш мектепте оқ иды. 1879–1886 жылдары Қ арқ аралыдағ ы қ азақ балаларына арналғ ан мектепте білім алады. 1886–1890 жылдары Омбыдағ ы техникалық училищеде оқ ып, «техник» мамандығ ын алып шығ ады. 1890–1894 жылдары Санкт-Петербургтегі орман институтының экономика факультетінде оқ иды. Студент болып жү рген кезде саяси талас-тартыстарғ а белсене араласып, ұ лт-азаттық қ озғ алыстарғ а қ атысқ ан. Сол кездің ө зінде «саяси белсенділігі ү шін» патша жандармериясының қ ара тізіміне іліккен. Патша ө кіметі кезінде қ азақ елінің тә уелсіздік ү шін кү ресін басқ арды жә не Павлодарда, Семейде бірнеше рет қ амауда отырғ ан. 1917 жылы 5–13 желтоқ санда Орынборда ө ткен «Алаш» партиясының екінші съезінде Ә. Бө кейханов Алашорда ү кіметінің тө рағ асы болып сайланды. Кең ес ө кіметін мойындамады. Қ азақ тың егеменді ел болуы ү шін кү ресті. 1937 жылы ату жазасына кесілген. Ахмет Байтұ рсынов (1873–1938) қ азіргі Қ останай облысы Жангелдин ауданы Сарытү бек ауылында дү ниеге келген. Ұ лт-азаттық қ озғ алыс жетекшісі, мемлекет қ айраткері, ақ ын, публицист, лингвист, қ азақ ә дебиетінің негізін қ алаушылардың бірі, ғ алым, ұ лттық жазудың реформаторы, ағ артушы. Атасы Шошақ мінезі салмақ ты, шындық ты бетке айта білетін ақ ылды да беделді адам болғ ан. Мырзалығ ы сондай, немересі Ахмет дү ниеге келгенде қ ұ тты болсын айтқ ан адамдарғ а бір ат, бір тү йеден сү йінші берген. Торғ ай мен Орынборда білім алғ аннан кейін А. Байтұ рсынов Ақ тө беде, Қ останайда, Қ арқ аралыда орыс-қ азақ мектептерінде сабақ берген. 1909 жылы саяси белсенділігі ү шін Семей тү рмесіне жабылады. 1910 жылы Орынборғ а жер аударылады жә не 1917 жылғ а дейін сонда болады. Ө зінің сенімді достары Ә. Бө кейханов, М. Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап ұ лттық «Қ азақ » газетін шығ арып, редакторы болды. Ресейде патша ө кіметі қ ұ лағ аннан кейін қ азақ жерінде «Алашорда» ү кіметін қ ұ ру ү шін бар кү шін салды. Большевиктерді мойындамады, қ арсы шық ты. 1921– 1928 жылдары Қ азақ халық ағ арту институтында сабақ береді. 1929 жылы 2 маусымда Алаш қ айраткерлерімен бірге Алматыда тұ тқ ынғ а алынады. Ресейдің солтү стік облыстарына жер аударылды. Кейіннен босап шығ ып, бірақ қ айтадан 1937 жылы қ амауғ а алынып, атылады. Міржақ ып Дулатов (1885–1935) қ азіргі Қ останай облысы Жангелдин ауданында дү ниеге келген. Кө рнекті қ азақ ақ ыны, жазушы, педагог, қ оғ ам қ айраткері. 20-жылдардың бас кезіндегі қ азақ мә дениеті мен ә дебиетінің ірі ө кілі. 1902 жылы Торғ айдағ ы екі сыныптық орыс-қ азақ педагогикалық училищесін бітірген. 1902–1918 жылдары мұ ғ алім болғ ан, «Айқ ап» журналында, «Қ азақ » газетінде қ ызмет еткен. 1917–1918 жылдары «Алаш» партиясын, Алаш автономиясын, Алашорда ү кіметін қ ұ рушылардың бірі ретінде, Қ азақ мемлекетін қ ұ ру ісіне белсене атсалысты. 1928 жылы репрессияғ а ұ шырап, 1935 жылы айдауда жү ріп қ айтыс болды. Міржақ ып ә дебиет пен мә дениетте жаң а демократиялық бағ ыттың кең інен орын алып, дамуына зор ү лес қ осты. Бұ л идея «Оян, қ азақ! » атты ө лең дер жинағ ында қ уатты ұ ран болып естілді. Мұ хамеджан Тынышбаев (1879–1937) қ азіргі Алматы облысы Сарқ анд ауданы Тынышбаев ауылында дү ниеге келген. XX ғ асыр басындағ ы қ азақ ұ лт-азаттық қ озғ алысы жетекшілерінің бірі, Алаш қ айраткері, тұ ң ғ ыш кә сібитехникалық маман, тарихшы-ғ алым. 1900 жылы Верный гимназиясын алтын медальмен, 1906 жылы СанктПетербург Жол қ атынасы институтын ү здік бітірген. 1907 жылы Жетісу губерниясынан II Мемлекеттік Думағ а депутат болып сайланады. Думада патшаның отаршыл саясатына қ арсы бағ ыт ұ станды. 1917 жылы Ақ пан тө ң керісінен кейін Уақ ытша ү кіметтің Тү ркістан комитетінің мү шесі болып тағ айындалып, Жетісу ө ң іріндегі 1916 жылғ ы кө терілістің зардабын жоюда, қ ырғ ыз жә не қ азақ босқ ындарына кө мек ұ йымдастыруда белсенділік танытты. Алаштың 1917 жылғ ы 21–26 шілдеде Орынбор қ аласында ө ткен бірінші бү кілқ азақ съезіне қ атысады, 5–13 желтоқ сан кү ндері ө ткен екінші съезде Алашорда ү кіметі – Ұ лт Кең есінің қ ұ рамына мү ше болып сайланады. М. Тынышбаев Тү ркістандағ ы Қ оқ ан автономиясының тізгінін де ұ стады. Ол Тү рксіб темір жол жобасын жасауғ а, кейін магистральдің қ ұ рылысына белсене араласады. 1937 жылы репрессия қ ұ рбаны болды. М. Тынышбаев ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарымен айналысып, Қ азақ стан тарихы мен қ азақ халқ ының рулық -тайпалық қ ұ рамы туралы қ ұ нды ең бектер жазды. Халел Досмұ хамедов (1883–1939) қ азіргі Атырау облысының Қ ызылқ оғ а ауданында дү ниеге келген. Алашорда кө семдерінің бірі, дә рігер, ғ алым, публицист. 1903 жылы Орал реалдық училищесін ү здік, 1909 жылы СанктПетербург Императорлық Ә скери академиясын алтын медальмен бітірген. 1905 жылдан бастап, саяси кү респен айналыса бастады. «Алаш» партиясына кіріп, Алашорда ү кіметінің мү шесі болды. 1918 жылы қ ыркү йек айында Батыс Алашордасы қ ұ рылып, оның басшылығ ына Жанша жә не Халел Досмұ хамедовтар тағ айындалады. Халел Досмұ хамедов Алаштың ө зге қ айраткерлерімен бірге Алаш партиясының жұ мысына, Алаш автономиясын жариялау ісіне, Алашорда ү кіметін қ ұ руғ а белсене ат салысып, оның басшылары қ атарында болды. 1920 жылы Алаш қ ызметіне тыйым салынғ ан соң Х. Досмұ хамедов бү кіл кү ш-жігерін ғ ылым-білімге жұ мсайды. Алашордағ а қ атысқ аны ү шін саяси айып тағ ылып, 1939 жылы атылғ ан. Халел Досмұ хамедов қ азақ ғ ылымының қ алыптасуына орасан ең бек сің ірді. Ғ алым соң ына медицина, тіл білімі, тарих, этнография жә не ә дебиет жанры бойынша қ ыруар мұ ра қ алдырды. «Мұ рат ақ ын сө здері», «ИсатайМахамбет», «Аламан» атты жинақ тар шығ арды

7. Ресейдің I-III Мемлекеттік Думасының қ азақ депуттары. 1906 жылы Қ арқ аралы уезінде, Жаркент уезінде, Ә улиеата, Шымкент уездерінде, Орал, Торғ ай облыстарында шаруалар қ арсылық тары болып ө тті.        Саяси толқ улардың жең ілеуінен шощынғ ан патша ө кіметі шаралар қ олданып, ереуілдерді қ арудың кү шімен басып отырды.                Бү кіл елдегі сияқ ты Қ азақ стан большевиктері Бірінші Думағ а сайлауынан бас тартты. Екінші Мемлекеттік Думағ а Бұ ратана (туземдік) халық арасынан депутаттық қ а Ақ мола облысынан – молда Қ осшығ ұ лұ лы, Жетісудан – федералист Тынышбайұ лы, Оралдан – кадет Бірімжанұ лы, Семейден – бай Нурекенұ лы сайланды. Олар Думага қ азақ кедейлерінің мү дделерін қ орғ ап сө з сө йледі.                           1905-1907 жылдардағ ы революцияның жең ілуінің себептері:                                     1) Қ азақ жұ мысшыларының аздығ ы.                                               2) Қ азақ ауылдарының басты оқ иғ а орталық тарынан алыста болуы.

 3) Революциялық кү ресті ұ йымдастыруда ұ лттық демократиялық топтардың тә жиребесінің жеткіліксіздігі.            4) Жұ мысшылар мен шаруалар одағ ының болмауы.  Революцияның тарихи маң ызы: -Отаршыл саясатқ а қ арсы тә жірибе жинақ талды.                         -Ереуілдерді ұ йымдастырудағ ы кемшіліктер кейін тү зетілді.                 -Кү рес барысында революционерлер тобы тә рбиеленді.                                  -Қ азақ ең бекшілерін «Ғ асырлық ұ йқ ыдан» оятып, революциялық кү реске шынық тырды.              Реакция жә не революциялық ө рлеу кезең і.                           1905-1907 жылдардағ ы революция жең ілгеннен кейін Россияда реакция кезең і басталды. 1907 жылы 3 маусымда Екінші Мемлекеттік Думаның таратылғ аны, Ү шінші Мемлекеттік Дума сайлауы туралы ережеге ө згерістер енгізілгені жө нінде патша жарлығ ы шық ты. Социал-демократиялық фракцияның мү шелері тұ тқ ынғ а алынып, сотқ а тартылды жә не жер аударылды. Олардың қ атарында Қ азақ стан ең бекшілерінің депутаттары А. К. Виноградов пен И. Ф. Голованов та болды.                  Осы кезде революиялық ұ йымдар мен революциялық қ озғ алысқ а қ атынасқ андарды сотсыз жә не тергеусіз жазалайтын тә ртіп енгізілді. Полиция ә сіресе, социал-демократиялық ұ йымдарды, олардың мү шелерін аяусыз жазалап отырды. Реакция жылдарында РСДЖП – ның Ташкент, Омбы комитеттері, Петропавл, Семей, Верный қ аласындағ ы социал-демократ топтары талқ андалды. Революциялық қ озғ алысқ а қ атусышылар жер аударылып, каторгағ а айдалды, тү рмеге қ амалды. Олардың арасында Қ азақ станнан шық қ ан революционерлер – қ айраткерлер В. В. Куйбышев, М. В. Фрунзе, К. А. Попов, Ф. А. Березовский т. б. болды.                                         Реакция жылдары патша ө кіметінің ұ лттық саясаты халық мү ддесіне қ арсы сипатта болды. Барлық жерлерде революция кезең інде пайда болғ ан газеттер мен журналдар жабылып, мә дени ағ арту қ оғ амдарына тиым салынды.

1912 жылы Россияның жұ мысшы қ озғ алысында жаң а революциялық ө рлеу басталды. Ол сә уір, мамыр айларында Лена ө зені бойындағ ы алтын ө ндіру ө ндірісіндегі жұ мыскерлерді атуғ а байланысты елде болғ ан саяси толқ улар бү кіл жерге жайылды. Лена қ ырғ ыны Қ азақ ө лкесінде ереуілдің қ айтадан кең таралуына ә с