40.ХХғ50-80ж мәдени өмір. 1 страница

14. Бірінші Жалпық азақ тық съезі (1917 ж. шілде). 1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпық азақ съезінде «Алаш» атты партия қ ұ рылып, бұ л сиезде 14 мә селе қ аралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз: 1) Мемлекет билеу тү рі; 2) Қ азақ облыстарында автономия; 3) Жер мә селесі; 4) Оқ у мә селесі жә не т. б. Мемлекетті билеу тү рі Ресейде демократиялық, федеративтік парламенттік республика болу керек деп кө рсетілген Н. Мартыненконың «Алашорда» атты қ ұ жаттар жинағ ында. Ал 1917 жылы 24 маусымдағ ы «Қ азақ » газетінде автономиялық тың негізі туралы ә ртү рлі пікір-ұ сыныстар айтылғ ан. Қ азақ мемлекетінің ә лде Федеративтік Россияның бір автономиялық бө лігі болғ аны жө н бе? Қ азақ тар ө з бетімен тә уелсіз ел бола ала ма, ә лде тә уелсіздікке басқ а халық тармен одақ тасқ ан жағ дайда жете ме деген сұ рақ тар талқ ыланды. Бірақ бұ л сиезде нақ ты пікірге келе алмады. Ал жер мә селесі Қ ұ рылтай сиезіне қ алдырылды. Кү н тә ртібінде айрық ша мә нге ие болғ ан дін, оқ у-ағ арту, ә йел мә селелері жә не сот жү йесі болды. Бұ рынғ ы ескі сот жү йесі («Народный сот») таратылып, олардың орнына «Қ азақ тұ рмысына лайық айрық ша сот қ ұ рылуғ а» тиіс болды. Келесі мә селе оқ у-ағ арту саласы: «міндетті бастауыш оқ у енгізу», «бастапқ ы екі жылда оқ у баланың ана тілінде» жү ргізілу керектігі айтылып, тіл мә селесін айрық ша назарғ а алғ ан жә не білім берудің тегін болуы талап етілген. Білім алудың орта, арнайы, жоғ арғ ы сатылары да айтылғ ан. 1917 жылдың 21 қ араша кү ні «Қ азақ » газетінде Алаш партиясы бағ дарламасының жобасы жә не съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясының ө мірге келуі ү лкен саяси мә селе еді. Сол кездегі қ азақ зияларының ғ ылыми жұ мыстарымен де, оқ у-ағ арту ісімен де, алғ ашқ ы қ азақ тілінде басылымдар шығ ару ә рекетімен де, кө ркем ә дебиетімен де айналысқ анын кө руге болады. «Алаш» партиясы бағ дарламасының жобасындағ ы тоғ ызыншы тарауда «Ғ ылым-білім ү йрету» жө нінде                                                              - оқ у ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақ ысыз болуы;                                                    - жұ ртқ а жалпы оқ у жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқ ылады;                       - қ азақ ө з тілінде орта мектеп, университет ашуғ а;                                                                     - оқ у жолы ө з алдына автономия тү рінде болуы;                                                                        - ү кімет оқ у ісіне кіріспеуі;                                       - мұ ғ алімдер-профессорлар ө зара сайлаумен қ ойылуы;                                                                 - ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.                                                                 - газет шығ аруғ а, кітап бастыруғ а еркіншілік - деп кө рсетілген                                                    1917 жылғ ы 5-13 желтоқ санда Орынбор қ аласында Екінші жалпық азақ сиезі ө теді. Сиездегі қ аралғ ан аса маң ызды мә селелер: қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы; милиция қ ұ ру; ұ лт кең есі; оқ у мә селесі т. б.. Бұ л сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қ ызу тартыстар бірнеше кү нге созылды. Осы сиезде Алаштың аяулы азаматы Міржақ ып Дулатов баяндама жасады: қ азақ даласында медресе мен мектептердің аздығ ын, қ азақ тілінде оқ улық тардың жетіспейтінін, сондық тан міндетті тү рде ұ лттық мектептерді қ ұ ру керектігін тілге тиек етті. Осы мә селе бойынша қ ұ рамы 5 адамнан тұ ратын бастауыш жә не орта мектептерге арналғ ан қ азақ тілінде оқ улық жазатын комиссия қ ұ рылды. Комиссия орталық ұ лттық кең еспен бірге болу керек. Комиссияғ а оқ улық тан басқ а да жұ мыстар жү ктелді. Атап айтсақ: ұ лттық мектептерге арналғ ан бағ дарламалар; мұ ғ алімдерге арналғ ан нұ сқ аулар; бала тә рбиесі жө ніндегі кітаптар; барлық қ ырғ ыз-қ азақ мектептерінде халық тық білім беру іс-шараларының Ережелерін жасау; қ азақ тілінде жазу ү лгілерін енгізу; қ азақ тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т. с. с. Комиссия 1918 жылдың басынан жұ мысқ а кірісу керек. Ө здері қ ұ растырғ ан кітаптарын, бағ дарламаларын баспағ а жариялап отыру қ ажет. Комиссия қ ұ птамағ ан окулық тар басылымғ а шығ арылмайды. Комиссия жұ мысына қ аражатты облыстық земстволар ұ лттық қ ордан бө луге тиіс делінген. Міне, ө здерің із кө ріп отырғ андай, жаң адан қ ұ рылып жатқ ан «Алашорда» ү кіметі алғ ашқ ы сағ атынан бастап ұ рпақ тә рбиесіне, ұ рпақ болашағ ына зор кө ң іл бө лген. Жас ұ рпақ тың туғ ан тіліне дегенсауаттылығ ын арттыру ү шін, ана тіліндегі оқ улық тарды жасауғ а кіріскен. Бала тә рбиесіне, оқ уына осындай қ иын заманда жаң аша бетбұ рыс, бұ л болашақ қ а деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты қ ызмет етеріне деген ү міт болатын-ды. Орынбордан қ айтып оралғ ан бойында Жаһ анша, Халел Досмұ хамедовтер қ азақ тың батыс аймағ ын басқ аратын ү кімет қ ұ руғ а кірісті. «Ойыл уә лаяты» уақ ытша ү кіметі – XX ғ асырдың басында Жайық ө ң ірінде орнағ ан мемлекеттік-автономиялық қ ұ рылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соң ында Жымпитыда ө ткен ІҮ Орал облыстық қ азақ сиезінің қ арарымен қ ұ рылды. «Ойыл уэлаяты» уақ ытша ү кіметінің атқ арғ ан істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халық тың меншігі деп жариялады; халық сайлағ ан уә лаяттық, уездік соттар іске кірісті; ақ ша-финанс жү йесі жасалынды; халық қ а ө з саясатын жеткізу, тү сіндіру ү шін газет шығ арылды (оның редакторы болып Ахмет Мә метов жұ мыс атқ арды. Ол М. Мә метованың ә кесі, кө рнекті Алашорда қ айраткерлерінің бірі); жерді пайдалану, салық, дін, сот, білім, ә скер істері жө нінде қ аулы-қ арарлар қ абылдады. Осығ ан қ оса, іс-қ ағ аздарын ана тілінде жү ргізу туралы мә селе айқ ын жолғ а қ ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдардың қ азақ тілінде болуына ерекше назар аударғ ан 1918 жылы 1 сә уірде Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтер Мә скеуге барып, Орталық Кең ес ө кіметінің басшысы В. И. Ленинмен жә не Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И. В. Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ұ лттық автономиялық ү кімет қ ұ рылғ анын, «Алашорда» ү кіметінің тө рағ асы Ә. Бө кейханов екенін мә лімдейді. Бірақ «Алашорда» мемлекетінің қ ойғ ан талап-тілектерін Орталық Кең ес ө кіметі толық тай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұ лт істері жө ніндегі комиссариатының қ ұ рамында қ азақ бө лімі қ ұ рылады «Тіл адамның даң қ ын асырады. Адам ол арқ ылы бақ ыт табады» деп Жү сіп Баласағ ұ нның «Қ ұ датғ у білік» ең бегінде жазғ андай тіл саясатын кө терген XX ғ асырдың басындағ ы Алаш қ айраткерлерінің қ азақ қ оғ амындағ ы басты ағ ымдарының бірі – автономиялық басқ ару жү йесіндегі мемлекеттік қ ұ рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген ү лкен жауапкершілік еді. Алаштың арыстарының бірі – Ахмет Байтұ рсынов «Дү ниеде ешбір тіл ө з-ө зінен шық пайды. Тіл деген нә рсе қ алың елдің кү ндегі тұ рмыс қ азанында қ айнап, пісіп дү ниеге келеді, » - десе, Кү нбатыс Алашордасының идеологы саналғ ан Ғ. Қ араш: «Тіл болмаса, ұ лт та болмайды, яғ ни ұ лт бү тіндей ө лген, жоғ алғ ан ұ лт болады. Ең ә уелі ана тілі қ ажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұ лттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұ рып, ұ лт білімін ала алмайсың. Ұ лт білімі болмаса, онда ә дебиеттің болмайтындығ ы ө зі-ақ белгілі. Ә дебиеті жоқ ұ лттың ө нері де ө ршімейді», - деген Батыс Алашорда ү кіметі жетекшілерінің бірі Х. Досмұ хамедұ лы тіл туралы: «Біздің тә жірибемізде қ азақ тілі – бай тіл. Тек сө здерін ғ ылым жолына салып реттесе, ешбір жұ рттың тілінен кем болмайды», - деген пікірді айтқ ан.  

15. Қ азан тө ң керісі. Қ азақ сатндағ ы кең ес ү кіметінің орнауы 1917 жылы 25 қ азанда Ресей империясының астанасы Петроград қ аласында Қ азан тө ң керісінің нә тижесінде мемлекет билігі Кең естердің қ олына кө шті. Қ азан тө ң керісінің идеологы, яғ ни басшысы В. И. Ульянов (Ленин) болды. Қ азан тө ң керісінен кейін билікті қ олына алғ ан Кең естер «Ресей халық тары қ ұ қ ық тарының декларациясын» қ абылдады. Осыдан кейін Кең естердің «Ресей мен Шығ ыстың барлық ең бекші мұ сылмандарына» ү ндеуі жарияланды. Аталғ ан ү ндеуде халық тардың діни сенімдері мен ұ лттық мү дделеріне ешкім тиіспейтіні, барлық халық тардың қ ұ қ ық тары бірдей болатыны туралы айтылғ ан. 1917–1918 жылдары Қ азақ станда Кең естер ө кіметі кейбір ө ң ірлерде кү рес нә тижесінде, ал енді бір жерлерде бейбіт тү рде орнады. Қ азан тө ң керісінен кейінгі Қ азақ стандағ ы ұ лттық ү кіметтер 1917 жылы қ арашада Орынбор контрреволюциялық тө ң керіс нә тижесінде Дутов басқ арғ ан «Ә скери ү кімет» билікті қ олына алды. 1917 жылы 15 қ арашада Ташкентте болғ ан мұ сылман депутаттары Кең естерінің ө лкелік съезінде жаң а ү кімет «Тү ркістан Халық Комиссарлары Кең есі» орнады. Бұ л ү кіметтің Кең есі қ ұ рамында мұ сылмандар болғ ан жоқ. 1917 жылы 22 қ арашада Қ оқ анд қ аласында болғ ан бү кіл тү ркістандық IV съезде Тү ркістан автономиясы, яғ ни Тү ркістан ү кіметі қ ұ рылғ аны туралы жарияланды. Бұ л ү кімет кейбір деректерде «Қ оқ анд автономиясы» деп аталды. Алғ ашқ ы басшысы М. Тынышбаев, одан кейін басшы қ ызметін Мұ стафа Шоқ ай атқ арды. 1917 жылы 5–13 желтоқ санда Орынбор қ аласында жалпы қ азақ съезі болды. Съезді М. Шоқ ай басқ арды.

Съезде Алаш автономиясын қ ұ ру туралы қ аулы қ абылданды.                            Алашлорданың 25 мү шеден тұ ратын Уақ ытша Халық Кең есі қ ұ рылды. Автономия орталығ ы Семей қ аласында орналасатын болды.

16. Екінші Жалпық азақ тық съезі (1917 ж. желтоқ сан) - 1917 жылы 5-13 желтоқ сан аралығ ында Орынбор қ аласында XX ғ асыр басындағ ы қ азақ қ айраткерлері Алашорда ү кіметін жариялағ ан сиез. Бұ л сиезРесейде қ азан тө ң керісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағ айып кезең де ұ йымдастырылды. Сиез шақ ыру жө ніндегі комиссия мү шелері Ә. Бө кейхан, А. Байтұ рсынұ лы, М. Дулатов, С. Досжанов, Е. Омаров оны ұ йымдастыруда айрық ша белсенділік танытты. [1] Ұ йымдастыру кадеті тарапынан ө р уезден, ә р облыстық қ азақ кадеттерінен келетін екі ө кілден бө лек 30-ғ а жуық кісіге арнайы шақ ыру қ ағ аздары жіберіліп, «Сарыарқ а», «Ұ ран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен ә ртү рлі ұ йымдардан бір-бір ө кілден шақ ырылды. Сиезге Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқ ан облыстарынан жә не Бө кей Ордасынан барлығ ы 200-ден астам ө кіл қ атысты. Осының ішінде сиезге Б. Қ ұ лманов, Ж. Досмұ хамедұ лы. Ғ. Қ араш, Х. Досмұ хамедұ лы, М. Шоқ ай т. б. белгілі тұ лғ алар арнайы шақ ырылды. Сиездің тө ралқ асына Б. Қ ұ лманов (тө рағ а), Ә. Бө кейхан, Х. Досмұ хамедұ лы, Ә. Кенесарин, Ғ. Қ араш сайланды. Сиездің кү н тә ртібіне Сібір, Тү ркістан автономиясы һ ә м оң тү стік-шығ ыс одақ туралы, Қ азақ автономиясы, милиция, Ұ лт Кең есі, оқ у мә селесі, ұ лт қ азынасы, мұ фтилік мә селесі, халық соты, ауылдық басқ ару, азық -тү лік, т. б. мә селелер енгізіліп, маң ызы зор шешімдер қ абылданды. Сиез ә р аймақ тан келген ө кілдердің ө з елдерінде болып жатқ ан оқ иғ алар жайлы ақ парат берулерінен басталды. Одан соң Қ ұ рылтай жиналысына сайлау жө нінде айтылды. Сиез жұ мысына Башқ ұ ртстаннан Ахмет Зэки Уә лиди бастағ ан бірнеше қ онақ тар тілектестіктерін білдіріп, қ ұ ттық таулар айтты. Сиез Қ азақ автономиясы мен милиция туралы Х. Ғ аббасов жасағ ан баяндаманы тың дап, осы мә селе бойынша «Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз билігін ө з қ олына алады» деген қ аулы шығ арды. М. Дулатов оқ у мә селесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия қ ұ руды ұ сынды. Сиездегі ең басты мә селе автономия мә селесі жө нінде Ғ. Ғ аббасовпен бірге Тү ркістан автономиясы жө нінде М. Шоқ ай сө з сө йледі. Осы негізгі мә селеге байланысты сиез аса маң ызды тарихи қ аулы қ абылдады. Онда: «Қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, ү стіндегі тү гі, суы, астындағ ы кені - «Алаш» мү лкі болсын», «Алаш облыстарын қ азіргі бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен Уақ ытша Ұ лт Кең есін қ ұ руғ а, мұ ның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағ засы - 25 болып, он орын қ азақ -қ ырғ ыз арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылды. Алашордасының уақ ытша тұ ратын орны - Семей қ аласы. Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз халқ ының билігін ө з қ олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бұ дан соң Алаш автономиясын жариялау мә селесі кө терілді. Ол бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқ алды. Ресми жариялауды жақ таушылар: Х. Досмұ хамедұ лы, Ж. Досмұ хамедұ лы, А. Кенжин, У. Танашев, Ғ. Қ араш, С. Досжанұ лы жә не т. б. барлығ ы - 33 адам; ресми жариялауды тоқ тата тұ ралық деушілер: Ә. Бө кейхан, М. Дулатов, А. Байтұ рсынұ лы, Е. Омаров, О. Алмасов, Х. Ғ аббасов жә не т. б. барлығ ы - 42 адам, қ алыс қ алғ андар - А. Шегіров, М. Шоқ ай, Ә. Кенесарин болды. Нә тижесінде, «ресми жариялауды сиез атынан сайланғ ан қ азақ -қ ырғ ыз ісін басқ арушы 15 кісіге тапсыралық. Олар біздің Уақ ытша ү кіметіміз (Алашорда) болсын» деген тоқ тамғ а келді. Сиез Сырдария облысы қ азақ тарының сиезін шақ ыруды қ ажет деп тауып, ө з араларынан Б. Қ ұ лманов, Т. Қ ұ нанбаев, М. Дулатовты ө кілдер ретінде жіберу туралы шешім қ абылдады. Қ азақ зиялылары Алаш автономиясын аяғ ынан тік тұ рғ ызу ү шін жә не большевиктермен кү ресу мақ сатында ұ лттық ә скер қ ұ ру жә не кең естерге қ арсы ә р тү рлі саяси кү штермен одақ тасу ісіне ү лкен мә н берді. Сиез бұ л мә селені жан-жақ ты талқ ылап, қ азақ милициясының ә р облыс, уезд орталық тарындағ ы саны, оларғ а ә скер ғ ылымын ү йрету жә не қ ажетті заттармен (қ ару-жарақ, қ аржы, кө лік жә не т. б. ) қ амтамасыз ету тә ртібін анық тап, «26 500 адам тіркелген халық тық милиция қ ұ рылуы қ ажет» деген қ аулы қ абылдады. Бұ л идеяны Алашорда ү кіметінің мү шесі Ж. Ақ паев ұ сынды. Ә скер қ ұ ру ісіне қ ажетті қ аражатты 6 облыстың қ азақ тары есебінен алатын болды. Алашорда ү кіметі Ұ лт кең есіне мү шелер сайланғ ан соң (қ осымшаны қ араң ыз), Алашорданың тө рағ асын сайлау мә селесі ө ткізілді. Оғ ан Ә. Бө кейхан, Б. Қ ұ лманов, А. Тұ рлыханов тү сті. Сайлау қ орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинағ ан Ә. Бө кейхан Алашорданың тө рағ асы болып сайланды. Бұ дан соң оқ у комиссиясының қ ұ рамына А. Байтұ рсынұ лы, М. Жұ мабаев, Е. Омаров, Б. Сә рсенов, Т. Шонанов сайланды. Бұ л сиез ғ асыр басынан бергі ұ лт-азаттық қ озғ алысының ұ лы қ орытындысы болды. Ол ө зінің тарихи маң ызы жағ ынан ұ лтымыздың сан ғ асырлық ө міріндеғ і аса маң ызды оқ иғ алардың қ атарынан орын алады.

17. Қ азақ стан азаматтық қ арсыластық жылдарында (1918-1920 жж. ). 1917        жылғ ы қ азан революциясының жең ісі алғ ашқ ы кү ндерден бастап, қ ұ латылғ ан қ анаушы тап ө кілдерінің қ арулы қ арсылығ ын тудырды. Кең ес ө кіметі елдің ә р тү рлі аймақ тарындағ ы, соның ішінде Қ азақ стан жеріндегі контрреволюциялық бү ліктерді батыл да шұ ғ ыл басып тастап отырды. Ө лкеде азамат соғ ысының басты ошақ тары Қ азақ станның батыс аудандарында, Торғ ай облысының ә кімшілік орталығ ы Орынборда, Орал облысы, Гурьев (Атырау) қ аласында, Жетісу жерінде қ алыптасты. Бұ л жерде атаман Дутовтың, генерал Толстовтың ә скерлері, ал Жетісуда казак-орыс жасақ тары, ақ -гвардия офицерлері мен юнкерлер жиналды. Олар контрреволюциялық кү штердің негізгі орталығ ына айналды жә не Кең ес ө кіметіне қ арсы азамат соғ ысын бастады. 1918 жылы 23 наурызда Орал казак-орыстары Гурьевте бү лік шығ арды. Олар генерал Толстовтың бұ йрығ ымен жұ мысшы жә не солдат депутаттары Кең есінің тоғ ыз мү шесін сотсыз атты. Сол жылдың 28–29 наурызында ақ казактар алашордашылармен бірігіп Орал қ аласында тө ң керіс жасады. Мұ нда олар кең ес ө кіметін қ ұ латып, коммунистерді, кең ес қ ызметкерлерін аяусыз жазалады. Азамат соғ ысының басталуы        1918 жылы мамырда Чехославак корпусының бү лігі басталды. Антанта империалистерінің қ олдауымен бұ л бү лік ең алдымен Солтү стік-Шығ ыс Қ азақ станда басталды. 1919   жылы 31 мамырда Петропавлды ақ гвардишылар басып алды. Сондай-ақ ақ гвардияшылар маусымда Ақ мола мен Павлодарды, Семей мен Кө кшетауды, Омбы мен Қ останайды басып алады.                               Алашорда ү кіметі ақ гвардияшылардың Кең ес ө кіметіне қ арсы интервенциясын қ олдап, қ арулы интервенцияғ а қ осылды. Контрреволюцияғ а Антанта империалистері кө п кө мек кө рсетті. Мысалы, АҚ Ш Колчак армиясына тү рлі қ аружарақ, Англия 200 мың дай ә скерге қ ару-жарақ жә не киім берді.

1918 жылы 29 наурызда ақ гвардияшылар Орал қ аласын басып алды. 1918 жылдың аяғ ына қ арай Колчактың басқ аруындағ ы Анненков дивизиясы Жетісу жеріне басып кірді.

18. «Ә скери коммунизм» саясаты (1918–1921 жж. ) Азамат соғ ысы жылдарындағ ы қ алыптасқ ан қ иындық тармен байланысты Кең ес ө кіметі 1918 жылдың орта кезінде елдегі барлық материалдық ресурстармен, адам кү штерін барынша жұ мылдыру, қ алаларды, ө неркә сіп жұ мысшыларын, Қ ызыл Армияны азақ -тү лікпен қ амтамасыз ету, елде қ атал ең бек тә ртібін орнату мақ сатында «ә скери коммунизм» саясатын енгізді. Бұ л тө тенше саясат экономикалық кү йзеліс, Кең ес мемлекетін шетел интервенттері мен ішкі жаулардан қ орғ аудың қ ажеттілігінен туғ ан еді. «Ә скери коммунизм» саясаты негізінде азақ тү лік мә селесін шешу ү шін тө тенше шара азық -тү лік салығ ы енгізілді. Ол бойынша елдегі байлар мен кулактардың қ олындағ ы тауарлы астық тың кө п бө лігі ешқ андай қ айтарымсыз алынды, бұ қ ара халық ты азық -тү лікпен бір орталық тан қ амтамасыз ету кө зделді, ауыл шаруашылық ө німдерін ө з еркімен сатуғ а тиым салынды. «Ә скери коммунизм» саясаты бойынша елде жаппай ең бек ету міндеттілігі талап етілді. Қ азақ станда «ә скери коммунизм» саясаты негізінде ө неркә сіпті кең ес органдарының қ олына шоғ ырландыру, оны Қ ызыл Армияны қ ару-жарақ жә не жабдық тармен қ амтамасыз етуге жұ мылдыру шаралары жү ргізілді. Бү кілресейлік Атқ ару Комитетінің 1918 жылғ ы мамырдағ ы жарлығ ымен ә скерге ө з еркімен бару ісі жалпығ а бірдей міндетті ә скери борышты орындаумен алмастырылды. 1918 жылдың жазында ө лкеде Қ ызыл Армияның қ ұ рамында ұ лттық ә скери бө лімдер қ ұ рыла бастады. 19. Қ азақ кең естік мемлекеттілігінің қ ұ рылуы. 1919 жылы 10 шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кең есі Қ ырғ ыз (Қ азақ ) ө лкесін басқ ару жө ніндегі тө ң керістік комитет туралы» декрет қ абылданды. Онда болашақ Қ азақ мемлекетінің жер аумағ ы анық талды 1920 жылы 26 тамызда «Қ ырғ ыз (қ азақ ) Автономиялы Кең естік Социалистік республикасын қ ұ ру туралы» декрет жарияланды. Орынбор қ аласы – астана (1920 – 1924 жж. ). Территориясы – Семей, Ақ мола, Торғ ай, Орал облыстары, Манғ ышлақ уезі, Красноводск уезінің бір бө лігі, Астрахань губерниясының бір бө лігі. Жетісу мен Сырдария облыстары Тү ркістан Автономиялы Кең естік Социалистік республикасының қ ұ рамына енгізілген болатын (1918 ж). Халқ ы – 5 млн. -ғ а жуық адам. 1920 жылы 4 қ азанда Орынбор қ аласында Қ азақ АКСР Кең естерінің съезі ө тті. Мұ нда жоғ арғ ы ө кімет органдары сайланды: Қ азақ АКСР Орталық Атқ ару Комитетінің тө рағ асы С. Мендешев, ал қ азақ АКСР – інің Халық Комиссарлар Кең есінің тө рағ асы В. А. Радус – Зенькович болды. Съезде «Қ азақ АКСР ең бекшілері қ ұ қ ық тарының декларациясы» қ абылданды. Декларацияда Қ азақ АКСР – нің мемлекеттік басқ ару органдары, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен міндеттері айқ ындалды.                         Қ азақ АКСР – нің қ ұ рылуының тарихи маң ызы:

1) Қ азақ халқ ының ғ асырлық арманы орындалуының кө рінісі.                                         2) Отаршылдық қ а қ арсы кү рес нә тижесі.              3) Ұ лттық қ айта ө рлеу жолындағ ы алғ ашқ ы қ адам. 1920 жылғ ы 17 тамызда РКФСР Халық Комиссарлар Кең есі Қ ырғ ыз республикасы туралы Декрет жобасын мақ ұ лдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кең есі РКФСР қ ұ рамында «Қ ырғ ыз (Қ азақ ) Автономиялық Кең естік Социалистік Республикасын қ ұ ру туралы» жарлық қ абылдады.   Қ азақ республикасына Семей, Ақ мола, Торғ ай жә не Орал губерниялары, Маң ғ ыстау уезі, Закаспий облысының Красноводск уезіндегі 4-ші жә не 5-ші Адай болыстары, Астрахань губерниясындағ ы Синемор болысы, Бө кей ордасы, 1-ші жә не 2-ші Приморье округтарына шектес, қ азақ тар қ оныстанғ ан бұ рынғ ы қ азыналық жерлер кірді. 1920 жылғ ы 22 қ ыркү йекте Бү кіл Ресейлік Атқ ару Комитетінің жаң а декреті бойынша Қ АКСР-ның қ ұ рамына Орынбор губерниясы енгізілді, ал Орынбор қ аласы республиканың астанасы болды.               1920 жылдың 4–12 қ азанында Қ азақ стан Кең естерінің қ ұ рылтай съезі болып ө тті. Съезге Қ азақ станның барлық губернияларынан 273 делегат жә не Алтай губерниясы қ азақ тарының атынан 6 делегат қ атысты. Қ ұ рылтай съезінде Орталық Атқ ару Комитеті (тө рағ асы С. М. Мендешев) жә не Халком Кең есі (тө рағ асы В. РадусЗенькович) сайланды. Съезд Қ ырғ ыз (Қ азақ ) АКСР-і РКФСР-дің қ ұ рамына кіретін жұ мысшылардың, ең бекші қ азақ халқ ының, шаруалардың, казактардың жә не қ ызыл ә скер депутаттары кең естерінің автономиялық республикасы болып қ ұ рылғ анын мә лімдеді.

20. Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатқ а (ЖЭС) кө шу жә не оның барысы Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатты (ЖЭС-ті) іске асыру 1921 жылғ ы Қ азақ АКСР Орталық Атқ ару комитетінің азық -тү лік салығ ына кө шу туралы шешімі негізінде жү ргізілді. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда аз болды. Шарулардан алынатын ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің мө лшерін салық пен шектеу ауылселолардың қ алалармен байланысын нығ айтуғ а жол ашты. Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды. Империалистік, азаматтық соғ ыс Қ азақ стан халқ ының шаруашылығ ына ауыр шығ ын ә келді. Мемлекеттің 250 кә сіпорны ғ ана жұ мыс істеді (барлығ ы 307) Мұ найдың ө ндірілуі 4 есеге, Қ арағ анды кө мірінің ө ндірілуі 5 есеге қ ысқ артылды. Шаруашылық ө німінің 6, 3%-ы ғ ана ө неркә сіптің ү лесінде болды. 29, 9 млн. малдан 16, 3 млн. мал ғ ана қ алды. 1921 жылы наурызда коммунистік партияның X съезі азық -тү лік салғ ыртынан азық -тү лік салығ ына, ә скери коммунизмнен жаң а экономикалық саясатқ а кө шу жө нінде қ аулы шығ арды. ЖЭС-тің мә ні: Саясатта бір партиялық -тоталитарлық режим; Экономикада ә кімшілік-нарық тық шаруашылық. 1921 жылы маусымда Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатқ а кө шу туралы шешім қ абылданды. ЖЭС-тің қ иындық тары мен табыстары. Ең алдымен салық мө лшері жең ілдеді. Мысалы, 1927–1928 жылдары ө німнің 1/13-і салық ретінде алынды, салық тың ауыртпалығ ы байлардың мойнына тү сті. Салық тан жиналғ ан қ аражат ағ арту, мә дениет, ө неркә сіп салаларына т. б. жұ мсалды. Мемлекет халық қ а ауыл шаруашылық техникасын сатып алуғ а кө мектесті. Мысалы, 1924–1925 жылдары 415 трактор сатып алынды. Қ азақ станның егістік кө лемі 1928 жылы 4 млн. гектарғ а жетті. 1928 жылы мал саны 41 млн. болды. ЖЭС нә тижесінде республикада 650 ауыл шаруашылық артелі мен 103 коммуна жұ мыс істеді. Ө неркә сіп саласында да біраз ө згерістер болды. Рспубликада аса ірі «Атбасцветмет», «Эмбанефть», «Алтайполиметалл» трестері қ ұ рылды. Олардың қ ұ рамына республиканың ірі ө неркә сіп орындары кірді. Ө неркә сіпті қ алпына елтіру кезең інде республикада 1928 жылы біріктіру қ ажеттілігі туды. Жаң а экономикалық саясаттың белгілері: - Азық – тү лік салығ ының енгізілуі.                      - Сауда еркіндігі. - Жерді жә не ұ сақ кә сіпорындарды жалғ а беру. - Ауылшаруашылық жә не несие, тұ тыну кооперациясын дамыту. - Кә сіпорындарды шаруашылық есепке кө шіру. - Ең бек міндеткерлігін жойып, жалдамалы ең бекті қ олдану. Жаң а экономикалық саясаттың нә тижелері: