40.ХХғ50-80ж мәдени өмір. 2 страница

1. Кү йзелген ауыл шаруашылығ ын тез арада қ алпына келтіруге мү мкіндік берді.                         2. Ө неркә сіп қ алпына келтірілді.                                    3. Ө ркениетті кооператорлар қ ұ рылысы (қ озғ алысы) ел шаруашылығ ының барлық саласын кө терді.                                                           4. Шаруа шаруашылығ ын еркін дамытуғ а кепілдік берді.                                                Сонымен, жаң а экономикалық саясат шаруашылық ты ө ркендетуге мү мкіндік берген «керемет ғ ажайып» саясат болды (1921 1929 жж. ).

21. Жер – су реформасы. 1921 жылы жер-су реформасының негізгі мақ саты: Патша окіметі тартып алғ ан жерлерді қ азак ең бекшілеріне қ айтару. Жер мә селесіндегі патша ү кіметінің отаршылдық саясатының ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды.                             1921 жылы сә уірде бұ рынғ ы Сібір жә не Орал казак ә скерлеріне берілген жерді қ азақ тарғ а қ айтару туралы декрет нә тижесінде Ертіс ө ң ірінен 177 мың десятина жер қ айтарылды. Оралдың сол жағ алауынан 208 мың десятина жер қ азақ тарғ а берілді. 1921 жылы Жетісуда жер – су реформасы жү ргізілді. Нә тижесінде қ азақ, қ ырғ ыз, ұ йғ ыр ең бекшілеріне 460 мың десятина жер қ айтарылды. Сонымен бірге Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ станның қ азақ жә не орыс халқ ына жер беру ү шін кө лемі 1 млн. десятинадан астам жер қ оры қ ұ рылды.           1921-1922 жылдары аграрлық қ айта қ ұ рулар нә тижесінде 300 мың адам Қ ытайдан Қ азақ станғ а оралды.                                 Реформаны жү зеге асыруда қ ателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Кей жағ дайда қ оныс аударушы кедейлер жерден айырылды. Қ оныс аударушылар негізінен отаршыл – кулактар қ атарына жатқ ызылып, қ азақ тар мен қ оныстанушылар арасында ұ лт араздығ ы туып отырды.                                                      Сө йтіп, 1921 – 1922 жылдардағ ы жер – су реформалары нә тижесінде патша ү кіметі алғ ан жер тү гел қ азақ ең бекшілеріне қ айтарып берілді.                                              Ауылда ә леуметтік ө згерістер мен жер реформаларын жү зеге асыру ү шін бұ қ аралық ұ йым 1921 жылы «Қ осы одағ ы» қ ұ рылды (1930 жылдан «Кедей одағ ы» атанды). Оның міндеттері: 1) Ең бек артельдерін қ ұ ру. 2) Кедейлерге жер беру.                                                 3) Ең бекшілердің саяси сана – сезімі мен мә дени дең гейін кө теру. 1921 – 1922 жылдардағ ы жер реформасының маң ызы: 1) Ең бекшілерді социалстік қ ұ рылысқ а тартуда ү лкен роль атқ арды.                                     2) Отаршылдық аграрлық саясатқ а соқ қ ы берді.                                                                      3) Қ азақ ауылындағ ы патриархаттық – феодалдық негізді ә лсіретті.                                         4) Ұ лттық келісімнің орнығ уына жағ дай жасады.

22. КСРО қ ұ рылуы. Ұ лттық аумақ тық межелеу. Кең естік Социалистік Республикалар Одағ ы (Кең ес Одағ ы, КСРО) — Еуропада 1922 жылдан 1991 жылғ а дейiн жә не Азияда ө мір сү рген мемлекет. КСРО Еуразияның 1/6 бө лiгiнде орналасты жә не 1917 жылдан дейін Ресейлiк империя Финляндия, Поляк патшалығ ының бө лiгiнсiз орналасатын жә не (Карстың жерi, қ азіргі Тү ркия) кейбiр басқ а аумақ тағ ы ә лемiнiң елдері арасында орналасқ ан ауданы бойынша ө те iрi болды.                                       1977 жылғ ы Конституцияғ а сә йкес, КСРО бiртұ тас одақ, кө п ұ лтты жә не социалистiк мемлекет болып жариялады.             Ауғ анстанмен, Венгриямен, Иранмен, Қ ытаймен, (1948 жылдың 9 қ ыркү йегiнен) Солтү стік Кореямен, Моң ғ ол елмен, Норвегиямен, Польшамен, Румыниямен, Тү ркиямен, Финляндиямен, Чехословакиямен жә не тек қ ана тең iздегi АҚ Ш-тан, Швециямен жә не Жапониямен КСРО-ның Екiншi дү ниежү зілік соғ ысынан кейiн жаяу шекарасы болды.                                                              КСРО Ресей КФСР, Украин КСР, Беларусь КСР жә не Закавказ СФСР бiрiгуі жолымен 1922 жылдың 30 желтоқ санында қ ұ рылды. Конституциясы бойынша егемендi мемлекет болып табылғ ан (ә ртү рлi жылдарда 4-пен 16-мен аралығ ындағ ы) одақ тас республикалардан тұ рды; ә рбiр одақ тас республиканың одақ тан еркiн бө лiнiп шығ у правосы сақ талынды. Одақ тас республика шет мемлекеттермен қ атынасқ а шығ ып, келiсiм-шарттарымен тұ жырымдап жә не дипломаттық жә не консулдық ө кiлдермен ауысып, халық аралық ұ йымдардың қ ызметiне қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы болды. КСРО-мен қ атар Біріккен Ұ лттар Ұ йымының 50 ел-негiздеушiлерiнiң арасында Беларусь КСР жә не Украина КСР-лері қ атар дауыс қ ұ қ ығ ына ие болды. Екiншi дү ниежү зілік соғ ысынан кейiн АҚ Ш-тан кейінгі екінші жоғ арғ ы держава болды. Кең ес одағ ы Социализмнің дү ниежү зілік жү йесiнде ү стем болды, сонымен бiрге Біріккен Ұ лттар Ұ йымының қ ауiпсiздiк кең есінің тұ рақ ты мү шесі болды                                                        КСРО-ның ыдырауы орталық одақ тық ө кiмет жә не одақ тас республикалардың жоғ арғ ы кең естері, президенттері орындарына жаң а сайланғ ан ө кiмет ө кiлдерінiң арасындағ ы ө ткiр қ арсы тұ румен бейнелендi. Республикалық жоғ арғ ы кең естер 1989—1990 жылдары барлығ ы бірдей мемлекеттiк егемендiк туралы декларацияларын қ абылдады, кейбiреулері - тә уелсiздiк декларациясын жариялады. КСРО-ның 15 республикасының 9-ында 1991 жылдың 17 наурызында азаматтардың ү штен екiсi жаң артылғ ан одақ тың сақ талуын шешу мақ сатында Бү кiлодақ тық референдум жү ргiзiлдi. Орталық ө кiметке бiрақ ахуалды тұ рақ тандырудың сә тi тү спедi.                           Сә тi тү спеген мемлекеттiк тө ң керiске Прибалтика республикаларының тә уелсiздiгiнiң ресми мойындауы ердi. Украина тә уелсiздiгi туралы Бү кiл Украиналық референдумнан кейiн КСРО-ны сақ тау мү мкiн емес болды. Беларуссия, Украина жә не Ресей Федерациясы 1991 жылдың 8 желтоқ сан кү ні қ ол қ ойғ ан Тә уелсiз мемлекеттердiң достастығ ын қ ұ ру туралы келiсiмде мә лiмдеген. КСРО ресми тү рде 1991 жылдың 26 желтоқ санының ө мір сү руін тоқ татты. КСРО-ның барлық халық аралық -қ ұ қ ық тары, халық аралық қ атынастары мен шет елдердегі мү ліктері мен ақ ша капиталына Ресей Федерациясы мұ рагер ретінде мойындалып, БҰ Ұ қ ауiпсiздiк кең есiнің тұ рақ ты мү шесі ретіндегі оның орынына ие болды. Ұ лттық -аумақ тық межелеу Жоғ арыда айтылғ андай, ежелгі заманнан бері қ азақ тың жері саналатын оң тү стік пен оң тү стік-шығ ыстағ ы ө ң ірлер (Сырдария жә не Жетісу облыстары) ә р тү рлі объективтік жә не субъективтік себептермен 1918 жылғ ы желтоқ санда жарияланғ ан Алаш автономиясының, сондай-ақ 1920 жылғ ы қ азанда қ ұ рылғ ан Қ азақ АКСР-і қ ұ рамына енгізілмеді. ОларТү ркістан ө лкесінің қ ұ рамында қ алды, ал кейін 1918 жылдың кө ктемінде қ ұ рылғ ан Тү ркістан АКСР-і қ ұ рамына кірді..

23. Голошекиннің кіші қ азан идеясы Қ азақ станда социализмнің бұ рмалануы 1925 – 1933 жылдары Қ азақ ө лкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болғ ан Ф. И. Голощекиннің есімімен жә не қ ызметімен тікелей байланысты. Ол «қ азақ ауылы», Қ азан лебін сезінген жоқ, сондық тан «Кіші қ азан» тө ң керісін жасау қ ажет деген идеясын ұ сынды. Голощекиннің бағ ыты елеулі қ арсылық қ а ұ шырады, сол жағ дайда ол И. В. Сталинге хат жазып, онда ө лкелік партия комитеті бюросы бағ ытының ө ң ін айналдыра баяндап берді. И. В. Сталин қ ысқ а ә рі мейлінше айқ ын жауап қ айтарды, онда былай делінген еді: «Голощекин жолдас! Мен осы жазбаң ызда белгіленген саясат негізінен алғ анда бірден – бір дұ рыс саясат деп ойлаймын И. Сталин». Осыдан бастап Голощекин идеясына жол ашылды. Голощекиннің «Кіші Қ азан» тө ң керісінің бағ ыты: 1) ө лке ө неркә сібін ұ сақ жә не орташа дең гейде дамыту; 2) ө лкені шикізат базасы ету.                                                Голощекин бұ л идеясын 1927 жылы ұ сынып, 1930 жылы VII ө лкелік партия конференциясында нақ тылады. Саяси бюро мү шелігіне кандидат А. А. Андреев VI Бү кілқ азақ тық партия конференциясында бұ л бағ ытты қ олдайтындығ ын мә лімдеді.                   Ірі саяси қ айраткер жә не экономист Смағ ұ л Садуақ асов «Кіші қ азан» бағ ытына қ арсы шығ ып, ө з идеясын ұ сынды. Оның бағ ыты: 1. Ө неркә сіпті шикізат кө зіне жақ ындату.             2. Қ азақ станды ірі ө неркә сіптер еліне айналдыру.

24. Қ азақ стан елді индустрияландыру кезең інде ( 1928–1932 жж. )                   Индустрияландыруғ а бағ ыт алу. Қ азақ станда индустрияландыру ісі 1928–1932 жылдары ө тті. 1928–1932 жылдары халық шаруашылғ ын дамытудың бірінші бесжылдығ ы болды. Бұ ғ ан дейін қ азақ станда Қ арағ андыдағ ы кө мір кен орындары, Ембідегі мұ най ө ндірісі, Алтайдағ ы тү сті металлургия сияқ ты санаулы ғ ана ө неркә сіп орындары болды. Жалпы, ө німінің 84, 4%-ы ауыл шаруашылғ ына тиесілі болды. Елді индустрияландыру ү шін ауыр ө неркә сіпті, оның ішінде машина жасау саласын, кен ө ндірісі орындарын, теміржол жү йесін дамыту керек болды. КСРО индустрияландырудың жоспарына Қ азақ стан да енгізілді. Индустрияландыруды жү зеге асыру жолында ә кімшіл-ә міршіл саясат қ атты бұ рмаланды. 1925–1933 жылдары Қ азақ стан коммунистік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф. И. Голощекин болды. Ф. И. Голощекин Қ азақ станда Қ азан революциясы болғ ан жоқ, сондық тан қ айтадан революция жасау керек деп шешті. Осы ойын іске асыру мақ сатында ол «Кіші Қ азан» тө ң керісін ө ткізу идеясын ұ сынды. Бұ л ұ сынысты И. В. Сталин қ олдады. Ф. И. Голощекин қ азақ станды одақ тық шикізат базасы ретінде индустрияландыру бағ ытын ұ станды. Ф. И. Голощекиннің «Кіші қ азан» идеясына алғ ашқ ы болып С. Сә дуақ асов қ арсы шық ты. С. Сә дуақ асов Қ азақ станды шикізат базасы ретінде пайдалануғ а ашық тү рде қ арсы тұ рды. Индустрияландыруды жү зеге асыру мақ сатында қ азақ жерінің табиғ ат байлық тарын зерттеу басталды. Н. С. Курнаков бастағ ан геологтар Орталық Қ азақ станның табиғ и ресурстарын зерттеді. И. М. Губеин Орал-Ембі ауданында мол мұ най қ оры бар екенін дә лелдеді. Қ. И. Сә тбаев жезқ азғ ан мыс кен орнының мол байлығ ын анық тады. Индустрияландыруды жү зеге асыру. Тү ркісіб қ ұ рылысы 1927 жылы Тү ркістан-Сібір теміржол қ ұ рылысы басталды. Тү рксіб теміржол қ ұ рылысының басшылары: В. С. Шатов – қ ұ рылыс бастығ ы, Н. Нұ рмақ ов – қ ұ рылысқ а жә рдемдесу комиссиясының басшысы, Т. Рысқ ұ лов – РКФСР ү кіметі жанындағ ы қ ұ рылысқ а жә рдемдесу комиссиясының басшысы.                                                   Теміржол қ ұ рылысында 100000 адам жұ мыс істеді. Тү ркістан-Сібір теміржолы 3 жылдың ішінде салынып бітті.                                        1930  жылы 28 сә уірде Айнабұ лақ станциясында жолдың екі жағ ы тү йісті.         1931    жылы қ аң тарда Тү рксіб теміржолы пайдалануғ а берілді.                                  Тү ркістан-Сібір теміржолы Орта Азияны сібірдің экономикалық ө ң ірімен байланыстырды.                        Индустрияландыру бірінші жағ ынан Кең ес халық тары кү шімен жү зеге асса, екінші жағ ынан орталық тың ә кімшіл-ә міршіл жү йесі негізінде жү ргізілді.                                  Соғ ысқ а дейін Қ азақ станда ембі мұ най ө ндіру орындары, Қ арағ анды кө мір кен орындары, Жезқ азғ ан, Балқ аш мыс комбинаттары, Шымкент қ орғ асын зауыты т. б. ірі кә сіпорындар салынды.                               Жалпы, Қ азақ стан Орал мен Сібірдің ірі ө неркә сіп орындарын шикізатпен, пайдалы қ азбалармен қ амтамасыз етті. Қ азақ станды индустрияландырудың басты міндеттері орындалмады. Себебі Қ азақ станда кө бінесе ө ндіруші ө неркә сіптер салынғ анымен, ө ң деуші ө неркә сіп дамытылғ ан жоқ. Индустрияландырудың ерекшеліктері. Индустрияландыру Қ азақ станда, негізінен, жоғ арыдан жү ргізілді.                           Қ азақ станда салынғ ан ө неркә сіптер дайын ө нім шығ армады. Шикізатты, негізінен, Ресей мен Украина ө неркә сіптеріне тасыды. Урбанизация кү шейіп, 1930 жылы қ ала халқ ының ү лесі 29, 8% болды.                          1935 жылы республикадағ ы жұ мысшылардың 43%-ы қ азақ тар болды. 1939 жылы республикадағ ы қ ала халқ ының саны 375000-ғ а дейін жетті. Индустрияландырудағ ы жұ мысшылар ең бегі. Қ азақ стан ө неркә сіп орындарына Мә скеу, Ленинград, Донбасс т. б. ірі ө неркә сіп орталық тары мен жұ мысшы топтары кө мек кө рсетті. Жаң а техниканы мең геріп, жаң адан салынғ ан ө неркә сіпте істейтін мамандарды даярлау керек болды. Бұ л ү шін кө птеген қ азақ жұ мысшылары кә сіби білім алу ү шін Мә скеу, Ленинград, Донбасс, Баку ө неркә сіп орындарына жіберілді.                                  Алғ аш Тү рксіб қ ұ рылысына қ ара жұ мысшы ретінде қ атысқ ан Д. Омаров кейіннен Тү рксіб бастығ ы, ал Т. Қ азыбеков «Қ азақ кө лік қ ұ рылысы» тресінің бастығ ы болды. Жаң а техниканы мең геру барысында Донбасс забойшысы А. Г. Стахановтың рекорды насихатталды. Стахановтың қ азақ жеріндегі ізбасары Қ арағ анды кеншісі Тү сіп Кү зембаев болды.                                                                 Сә фи Ө тебаев, Мелдебек Сағ ымбеков, Ахметжан Сафин, Зағ ира Табылдинова – Қ азақ стандағ ы индустрияландыру ісінің ү здіктері. Индустрияландыру саясатындағ ы кемшіліктер:                                                               1) Машина жасау, металлургия, қ орғ асын ө неркә сібі кә сіпорындары болмады.                       2) Энергетика базасы, қ ұ рылыс материалдары ө неркә сібі артта қ алды.                                             3) Тау – кен шикізатын дайындаушы база ретінде қ ала берді.                                                      4) Республикадан сирек кездесетін металдар, мұ най, кө мір, фосфорит тегін ә кетілді. Индустрияландырудың Қ азақ станғ а тигізген теріс ә сері: 1) Халық дә стү рі бұ зылды. 2) Қ азақ шаруалары кедейленді жә не аштық қ а ұ шырады. 3) Лагерьлер жү йесі орнық ты. 4) Қ азақ стан Россияның шикізат кө зіне айналды.

25. Ауыл шаруашылғ ын кү штеп ұ жымдастыру Коммунистік партияның XV съезінде ауыл шаруашылғ ын ұ жымдастыру ісінің аяқ талуы 1932 жылғ а жоспарланды. Қ азақ жерінде колхоз қ ұ рылысы 1922 жылдан бастап кең ейді. Ұ жымдастыру ісіне кө мек ретінде ауылды жерлерге 8000 жұ мысшы жіберілді. 25 мың дық шылар деп аталғ ан 1204 " ұ жымдастырушы" Мә скеу, Ленинград сиқ ты орталық тардан жіберілді. Ауыл шаруашылығ ының ұ жымдастырылуы ө те қ атал жағ дайда жү ргізілді. 1931 жылы кө шпенді жә не жартылай кө шпенді шаруаларды жаппай отырық шыландыру жө нінде міндет қ ойылды. Ұ жымдастыру жедел жә не жоспарсыз жү ргізіле бастады. 1928–1931 жылдардағ ы ұ жымдастыру барысы: республика шаруашылығ ының 1928 жылы 2% -ы, 1930   жылы сә уірде 56, 4%-ы, 1931           жылы қ азанда 69%-ы ұ жымдастырылды. Ауыл шаруашылық ө німдерін жә не малдарды кү шпен алды. Мысалы, 1931–1932 жылдары Шұ бартау ауданында малдың 80%-ы етке ө ткізілді. Балқ аш ауданының халқ ына 297000 малғ а салық салынды, ал Балқ аштың барлық малы 173000 ғ ана болды. Торғ айдағ ы 1 млн. малдың 98 мың ы ғ ана қ алды.

Кулактарды жою ісі қ атал жү ргізілді. Шолақ белсенділер орташалармен қ атар кедей шаруаларғ а да зорлық жасады. Ұ жымдастыру зардабы 1929–1933 жылдар аралығ ында Қ азақ стандағ ы біріккен мемлекеттік саяси басқ арма (ОГПУ) 3386 адамды ату, 13151 адамды тү рмеге қ амау туралы ү кім шығ арды. Кө птеген адамдар ө здерінің малдарынан айырылды.                                                           1930–1932 жылдары Қ азақ станды ә йгілі ұ лы жұ т аштық жайлады.

26. Шаруаларды кү штеп ұ жымдастыру. Ұ жымдастыру кезінде жіберілген қ ателіктер: 1. Қ атаң жаппай қ уғ ындау мен террорғ а негізделді. 2. Даярлық сыз жергілікті жағ дайлар ескерілместен жү ргізілді. 3. Ә кімшілік – кү штеу ә дістерімен жеделдете жү ргізілді. 4. Шаруашылық базасын жасау, тұ рғ ын ү йлер, мә дени тұ рмыстық объектілер салу жоспары аяғ ына дейін орындалмады. Белсенділер отырық шыландыруды жоспарлағ ан 3 жылдың орнына 3 кү нде аяқ тап «жалғ ан колхоздар» қ ұ ра бастады. Нә тижесінде: Абыралы ауданында – 70 %; Жымпиты ауданында – 60 %; Жә нібек ауданында – 95 % шаруашылық ұ жымдастырылды. Шаруашылық ты ұ жымдастыру дең гейі ү немі ө сіп отырды. Егер 1928 жылы Қ азақ станда барлық шаруашылық тың 2% - і ұ жымдастырылғ ан болса, 1930 жылғ ы сә уірдің 3 – інде 56, 4 % - і, ал 1931 жылы қ азан айына қ арай 65 % - дай ұ жымдастырылды. Азық – тү лікпен қ амтамасыз етудің қ иындауына байланысты 1929 жылы «Ә скери коммунизм» саясаты кезіндегі салғ ырт енгізілді. 1931–1932 жж. Шұ бартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемлекетке етке ө ткізілді. 173 мың малы бар Балқ аш ауданына 297 мың малғ а салғ ырт салынды. Торғ ай ауданында 1 млн. мал басынан салғ ырт салдарынан 98 мың ы қ алды. Торғ айлық тар «асыра сілтеу болмысын, аша тұ яқ қ алмасын! » ұ ранын кө терді. Еріктілік принципі мен қ арапайым заң дылық тың бұ зылуы ә уел бастан – ақ барлық жерге тә н сипат алды. Сайлау қ ұ қ ық тарынан айыру, тұ рып жатқ ан жерінен басқ а ауданғ а жер аудару, ұ зақ уақ ыт қ амауда ұ стаумен қ орқ ыту сияқ ты кү штеу тә сілдері мейлінше дағ дылы жә не кең таралғ ан тә сілдерге айналды. Колхозғ а кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай – кулактар» қ атарына жатқ ызылып, қ атал жазаланды. 1929 жылы 56, 498 шаруа жауапқ а тартылып, 34 мың ы сотталды. 1931 жылы 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 жылдары ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқ арма) ү штігі – 9805 іс қ арап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылғ а концентрациялық лагерьге қ амауғ а – 13151 адамғ а ү кім шығ арды. 1930 жылы 30 мамырда республика ү кіметі жаң а лагерьлер ұ йымдастыру ү шін Ақ мола, Қ арағ анды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануғ а 110000 га жер бө лді. Жекедегі малды қ оғ амдастыру нә тижесінде, мал кү тімінің кемдігінен, жем – шө птің жетіспеуінен мал қ ырылды. Осы жылдары ө лкенің Одақ бойынша товарлы астық ө ндіруден ү лес салмағ ы 9 % - тен 3 % - ке кеміді.                                                                   Мал шаруашылығ ы кү йзелісті шығ ынғ а ұ шырап, 1930 – 1932 жылдары аштық жайлады. 1932 жылғ ы ақ пан – колхозшы қ ожалық тарының 87 % - і, жекешелердің 51, 8 % - і малдан тү гел айырылды. Ұ жымдастыру қ арсаң ында – 40, 5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 қ аң тарда 4, 5 млн. мал қ алды. Бұ л жағ дай Қ азақ станда аштық қ асіретін туғ ызды: 1. 1930 жылы – 313 мың адам; 2. 1931 жылы – 755 мың адам; 3. 1932 жылы – 769 мың адам қ айтыс болды. 4. 1930 – 1932 жылдарда барлығ ы 1 млн. 750 мың қ азақ немесе халық тың 40 % - і жаппай қ ырылды. 1932 жылы шілде айында аштық апаты мен себептері туралы Ф. Голощекинге «Бесеудің хаты» - Ғ. Мү сірепов, М. Ғ атуллин, М. Дә улетқ алиев, Е. Алтынбеков, Қ. Қ уанышев жазылды. Онда кө терілген мә селелер: 1. Орташаларғ а байлармен бірдей соқ қ ы берілді, сондық тан орташалар байлар жағ ына шығ уда. 2. Байлар малды қ ырып тастауғ а тырысуда. 3. «Жалғ ан колхоздарды» ұ йымдастыру жалғ асуда. 4. Ө лкеде ашығ ушылар саны кө беюде. 1933 жылы наурыз айында РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі тө рағ асының орынбасары Т. Рысқ ұ лов Сталинге хат жазды. Азаматтық ерлігі жоғ ары жә не принципшіл адал Т. Рысқ ұ лов ө лкеде етек алғ ан қ асірет туралы шындық ты ашып кө рсетуден тайсақ тамады. «Сізден осы жазбамен танысып шығ ып, бұ л іске араласуды жә не сол арқ ылы аштан ө луге душар болғ ан кө птеген адамдардың ө мірін қ ұ тқ арып қ алуды ө тінемін» деп жазды. Одан ә рі хатта кө рсетілген деректер бойынша: Қ азақ жерінде кө ршілес ө лкелерге кө шушілер саны артуда; Орта Волгада – 40 мың; Қ ырғ ыз жерінде – 100 мың; Батыс Сібірде – 40 мың; Орта Азияда – 30 мың; Қ арақ алпақ жерінде – 70 мың қ азақ тар бар. Кө шіп кетушілер Қ алмақ, Тә жік жері, Солтү стік ө лке, Батыс Қ ытайғ а дейін барғ ан. Бұ л «аш адамдардың тамақ іздеп босуы. Қ азақ зиялыларының ө тініштеріне орталық тарапынан жауап болмады. Аштық ә серінен халық санының азаюы жалғ аса берді.            Ақ тө бе облысында 1930 жылы – 1 млн. 12500 адам болса, 1932 жылы – 725800 адамғ а кеміген (71 %). Жаппай ұ жымдастыру, аштық ә сері халық тың кө бін кө шіп кетуге мә жбү р етті. 1930 жылғ ы қ аң тар – 1931 жылғ ы маусым аралығ ы – 1 млн. 10 мың адам (281230 шаруа қ ожалығ ы). Қ ытай, Иран, Ауғ ан жеріне т. б. кө шті. Оның 616 мың ы қ айтып оралғ ан жоқ, 414 мың ы кейін елге оралды.                                                          Аштық зардаптары: 1930 – 1933 жылдары аштық тан 6, 2 млн. адамның 2, 1 миллионы ө лді. Қ азақ тардың осы жылдардағ ы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ғ ана қ алпына келді. Зұ лмат ауқ ымның зор болғ аны сонша, 1930 – 1932 жылдардағ ы аштық тарихқ а «ұ лы жұ т», қ азақ халқ ының аса зор қ асіретті жылдары ретінде енді. Ұ жымдастыру саясатына қ арсы шаруалар толқ уы. 1929 – 1931 жылдары Қ азақ стан жарінде шаруалардың ұ жымдастыру саясатына қ арсы ұ йымдастырылғ ан қ арулы қ озғ алысы болды. Семей округі - халық наразылығ ының ірі ошағ ы болды. 1930 жылғ ы ақ пан – мамыр аралығ ында Зырянов, Ө скемен, Самар, Шемонайха, Катонқ арағ ай аудандарында толқ улар болып ө тті. Батпақ қ ара кө терілісі бандиттік – басмашы қ озғ алысының кө рінісі деп бағ аланды. Оң тү стік, Орталық, Батыс Қ азақ станның 5000 шаруалары біріккен Қ арақ ұ м аймағ ы – кө терілісшілер – заң сыз тә ркіленген шаруаларды айдаудан босату жә не мал – мү лкін қ айтару, дін бостандығ ы, шаруаларғ а ү демелі табыс салығ ын салу, еріктілік ұ станымын сақ тау, дербес ауылдар ұ йымдастыруғ а мү мкіндік сияқ ты талаптар қ ойды.                                                             Қ арақ ұ м кө терілісі Орынбордағ ы 8 – дивизия кү шімен талқ андалып, 75 адамды атуғ а, 172 адамды 2 -10 жылғ а соттауғ а, кө бін Шығ ыс Сібірге жер аударуғ а ү кім шығ арды.               Созақ кө терілісі табандылығ ымен жә не шебер ұ йымдастырылуымен ерекшеленді (басшысы Жақ ыпов). Кө терілісшілер Созақ ауданының орталығ ын алып, аудан басшыларын ө лтірді. Кө теріліс Орта Азия ә скери округі бө лімдерінің кү шімен жанышталды.                                                      Кү штеу ә дісі мен жаппай ұ жымдастыруғ а қ арсы Сарысу, Ырғ ыз, Балқ аш, Қ астек, Қ ордай, Абыралы, Шың ғ ыстау, Шұ бартау ауданының шаруалары кө теріліске шық ты. Жазалау шараларының салдары: 1) 1929 – 1931 жылдары 5551 адам жауапқ а тартылып, 883 – і атылды. 2) Барлығ ы 100 мың нан астам адам жазаланды. Ұ жымдастыру зардаптарына қ арсы кү рес. Коммунистік партия (XX ВКП(б) Орталық Комитеті 1932 ж. 17 қ ыркү йек – «Қ азақ стан ауыл шаруашылығ ы, соның ішінде мал шаруашылығ ы туралы» арнаулы қ аулы алды. Онда колхоз қ ұ рылысында болғ ан асыра сілтеушілік қ атты айыпталды. Ф. И. Голощекин. І. Қ ұ рамысов қ ызметтерінен босатылды) кеш болса да, ұ жымдастыру саясатының зардаптарын жоюғ а кірісті. 1. Кү шпен жасалғ ан «жасанды колхоздар» таратылды. 2. Астық ты аудандарда коммуналар орнына, артельдер ұ йымдастырылды. 3. Кү штеп қ оғ амдастырылғ ан мал – мү ліктер иелеріне қ айтарылды. 4. Отырық шы аудандарғ а Кең ес ү кіметі 2 млн. пұ т астық жә не 30 млн. сом ақ ша бө лінді. 5. 1935 жылдан ауыл шаруашылық артелінің жаң а ү лгісі бекітіліп, жү зеге асырыла бастады. 6. Малсыз шаруашылық тарына мал алуына кө мек кө рсетілді. 7. Совхоздардың біраз малын колхозшылардың жеке пайдалануына берілді. 8. Ф. И. Голощекин қ ызметінен (1933 ж. ) босатылды. Қ олданылғ ан шаралар нә тижесінде 2-бесжылдық жылдарында колхоз, совхоздар нығ ая тү сті. Республика егістіктерінде техника кө бейді. Бірінші бесжылдық та – 9 мың трактор, екінші бесжылдық та – 24 мың трактор, 8 мың комбайн жұ мыс істеді. Екінші бесжылдық соң ында (1933–1937 жж. ) – 200 - ге жуық совхоз қ ұ рылды. Екінші бесжылдық соң ында – отырық шы аудандарғ а 40 млн. сом қ аржы бө лінді. Жалпы, феодалдақ қ алдық тарды жою тұ рғ ысынан ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру ісіне оң бағ а берілсе, кө шпенді халық мү ддесінің ескерілмеуі ірі апаттарғ а ә келді.   27. Сталиндік билік жү йесі жә не оның сипаты САЯСИ Қ УҒ ЫН – СҮ РГІН ЗАРДАПТАРЫ                                           20 ж. аяғ ында жағ дайды ушық тыру мен кү дікшілдік жаппай сипат алды. Орталық та троцкишіл-зиновьевшіл оппозициямен жә не «оң шыл оппортунистермен» кү рестің кү шеюі ұ лт республикаларында ұ лт-азаттық қ озғ алысының ө кілдерін жазалау тү рінде кө рініс тауып жатты. 1928 ж. аяғ ында «буржуазияшыл ұ лтшылдар» деп аталғ андардың – бұ рынғ ы Алашорда қ айраткерлерінің ішінен 44 адам жалғ ан айып тағ ылып, қ амауғ а алынды. Олардың ішінде А. Байтұ рсынов, М. Дулатов, М. Жұ мабаев, Ж. Аймауытов, Х. Ғ аббасов жә не басқ алар бар еді. Қ ұ рамында М. Тынышпаев, Х. Досмұ хамбетов, Ж. Досмұ хамбетов, Ж. Ақ паев, Қ. Кемең геров жә не басқ алары бар ұ лттық интеллигенцияның (40 адамдай) басқ а тобы 1930 ж. қ ыркү йек-қ азанда қ амауғ а алынды. Олардың ішінен 15 адам Ресейдің Орталық қ аратопырақ ты облысына жер аударылды. Бұ лардың барлығ ы 1937–1938 жж. жазаланды. 1920 ж. аяғ ы мен 1930 ж. басында КСРО-ның ә леуметтік-экономикалық дамуындағ ы дағ дарыс шиеленісе тү скен сайын Кең еске қ арсы зиянкес элементтер мен астыртын ұ йымдарды іздеу кең ө рістей берді. Шахталар мен кә сіпорындарда кездейсоқ авариялар болса, колхоздар мен совхоздарда мал ө лсе, ө рт жә не табиғ и апаттар болса – бә рі де тап жауларының ә рекеті деп тү сіндіріліп, осығ ан сай халық жауларына жә не кең еске қ арсы деген бү лікші ұ йымдар жө нінде қ олдан жасалғ ан қ ылмысты іс қ озғ алды. 1932 ж. Семейде, осы облыстың Абралы, Шың ғ ыстау жә не Қ у аудандарында ө мірде болмағ ан, орталығ ы Алматы болып табылатын астыртын «Қ азақ стан шаруалар партиясының » филиалы «ашылды». Алайда шаруалардың жаппай кө теріліс жасауына жә не ауылдар мен селоларда ашаршылық тан адамдардың ө луіне қ арамай, бұ л «іс» кең ө ріс алмады. Осы іс бойынша 20-дан астам адам жауапқ а тартылды. 1933 ж. Қ ызылорда облысының Қ армақ шы ауданында «байшыл-ұ лтшыл контррреволюциялық „Жайлас“ ұ йымы ә шкереленіп», жойылды. Бұ л іс бойынша 55 адам қ ылмыстық жауапқ а тартылып, оның 12-і атуғ а бұ йырылды. Осымен қ атар партия ұ йымдарын тазалау жү ргізілді. Сенуге болмайтындардың немесе бір кезде қ ате жібергендердің бә рі қ уылды. Олар негізінен троцкийшілердің, оң шыл жә не «ұ лтшыл ауытқ ушылардың » қ атарында болды немесе соларғ а жаны ашыды деп айыпталды. КСРО жаң а Конституциясының жобасын талқ ылау осындай ү рей жә не жанталас жағ дайда ө тті. Ол 1936ж. 5 желтоқ санда кең естердің Бү кілодақ тық VIII Тө тенше съезінде қ абылданды. КСРО-ның жаң а Конституциясы бойынша Қ азақ АКСР-сы Одақ тас Республика болып қ айта қ ұ рылды. 1937ж. 12 желтоқ санда Қ азақ стан Кең естерінің X тө тенше съезі Қ азақ КСР-ның Конституциясын бекітті. Республика Жоғ арғ ы Кең есінің сайлауы ө ткізілді. 28. Кең ес ү кіметінің білім мен ғ ылым саласындағ ы реформалары. Ә дебиет,, театр ж/е музика ө нері.