12. Алаш қозғалысы.

Алаш қ озғ алысы — 20 ғ -дың алғ ашқ ы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жү йесіне қ арсы бағ ытталғ ан ұ лт-азаттық қ озғ алыс. Ғ асырдың бас кезінде қ азақ қ оғ амында мү лдем жаң а жағ дай қ алыптасты. Ресейлік ә скери-монархиялық басқ ару жү йесі, қ азақ жерінің орыс мемл-нің меншігі етіп жариялануы, осығ ан орай ішкі Ресейден қ оныс аударушылар легінің кү рт ө суі, қ азақ бұ қ арасының зорлық пен егіншілікке жарамды жерлерден ығ ыстырылуы, дә стү рлі қ азақ шаруашылығ ының терең дағ дарысқ а ұ шырауы сол қ алыптасқ ан жағ дайдың нақ ты кө ріністері еді. Сол кездегі қ азақ қ оғ амы дамуының кү н тә ртібінде қ азақ халқ ының ұ лт ретінде жоғ алуы, не ө зін-ө зі сақ тауы ү шін кү реске шығ у мә селесі тұ рды. Бірақ ендігі уақ ытта жеке батырлар бастағ ан қ ол тү зіп, қ ару асынып кө теріліске шығ у нә тиже бере қ оймайтын еді. Қ алыптасқ ан жаң а саяси ахуалғ а лайық жаң а кү рес қ ұ ралдары, ә діс-айла қ ажет болды, ең негізгісі халық қ а оның алдында тұ рғ ан негізгі мақ сат-мү дделерін тү сіндіріп жеткізетін, сө йтіп оны заман талабына сай кү рес қ ұ ралдарымен қ аруландырып, азаттық ү шін қ оғ амдық қ озғ алысты бастап кете алатын мү лдем жаң а саяси-ә леум. кү шке сұ раныс ү лкен еді. Ал ондай саяси кү штің қ алыптасып келе жатқ анын 1905 — 07 жылдардағ ы оқ иғ алар кө рсетіп берді. Ол кү ш — сан жағ ынан аз болғ анымен, бірақ саяси кү рес қ азанында қ айнап, тез ысыла бастағ ан ұ лттық интеллигенция болатын. Осы бірінші орыс революциясы жылдары ұ лттық зиялылар кейін А. қ. атанғ ан қ оғ амдық қ озғ алыстың негізін қ алады. 1905 ж. Қ оянды жә рмең кесінде дү ниеге келген Қ арақ аралы хұ зырхаты (петициясы) оның бағ дарламалық қ ұ жаты болатын. Осы мезгілден бастап Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов жетекшілік еткен ұ лттық зиялылар жаң а ө рлеу ала бастағ ан ұ лт-азаттық қ озғ алысқ а нысаналы сипат беру ү шін газет шығ ару, азаттық қ а ү ндеген кітаптар бастырып тарату, Мемл. Дума жанындағ ы мұ сылман фракциясы жұ мысына, жалпыресейлік мұ сылман, тү ркішілдік қ озғ алыстарғ а атсалысу сияқ ты қ азақ қ оғ амына бейтаныс кү рес ә дістерін игере бастады. Ал 1911 жылдан шығ а бастағ ан Айқ ап журналы, 1913 жылдан жарық кө ріп, жалпыхалық тық басылымғ а айналғ ан “Қ азақ ”, оның артын ала ө мірге келген “Бірлік туы”, “Сарыарқ а”, “Ақ жол” газеттері ұ лт-азаттық кү рес идеологиясының қ алыптасуына қ ызмет етті. А. қ -ның басты мақ саты — қ азақ елінің ө зін-ө зі басқ ару, яғ ни ұ лттық мү ддесін қ орғ ай алатын мемл. жү йе қ ұ ру қ ұ қ ын метрополияғ а мойындату, тү бінде дербес мемл. қ ұ ру, қ азақ жерлеріне ішкі Ресейден қ оныс аударуғ а шек қ ою, ә лемдік озық тә жірибені пайдалана отырып, дә стү рлі мал ш-н ө ркендету, сонымен қ атар егіншіліктің, ө неркә сіптің дамуын қ амтамасыз ету, рыноктық қ атынастарғ а жол ашу, жеке адам қ ұ қ ын жә не басқ а демокр. принциптерді қ адір тұ ту, ұ лттық мә дениетті ө ркендету, оқ у жү йесінің, тілдің дамуына қ ажет шарттар тү зу болды. Бірінші орыс рев-сы жылдарынан бастау алатын Алаш ұ лт-азаттық қ озғ алысы 1917 ж. ақ пан жә не желтоқ сан айлары аралығ ында ө зінің шарық тау шегіне жетті. Осы жылдың жазы мен кө ктемінде Қ азақ к-ттерінің пайда болуы, кү зіне қ арай Алаш партиясының, ал соң ына қ арай Тү ркістан автономиясы (Қ оқ ан автономиясы) жә не Алашорда ү кіметтерінің қ ұ рылуы бұ л қ озғ алыстың нақ ты нә тижелері болатын. 1917 ж. пайда болғ ан бұ л саяси қ ұ рылымдар большевиктер тарапынан кү шпен таратылғ анымен, ұ лт-азаттық қ озғ алыс кү штері саяси кү рес сахнасынан бірден кете қ ойғ ан жоқ. Мемл. тә уелсіздік, жер жә не кезінде алаш зиялылары кү н тә ртібіне қ ойғ ан қ оғ амдық -саяси басқ а да мә селелерді басты талабы етіп, ұ лт-азаттық қ озғ алыс жаң а сипатта Т. Рысқ ұ лов, С. Асфендияров, С. Қ ожанов, С. Садуақ асов, Ж. Мың баев қ ызметінде одан ә рі ө рши тү сті. Елде тоталитарлық жү йе біржола орнағ аннан кейінгі уақ ытта енді ол жаң а саяси жағ дайғ а байланысты шетелдік эмиграция кү шімен жү ргізілді. Мұ стафа Шоқ айдың қ ызметі, оның басшылығ ымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шығ ып тұ рғ ан “Яш Тү ркістан” журналындағ ы материалдар соның айғ ағ ы еді. Негізгі мақ саты — ұ лттық бостандық болғ ан А. қ. кө рші тү ркі, мұ сылман халық тарымен кү ш біріктіруге тырысты. Сө йтіп, 20 ғ -дың алғ ашқ ы жылдарынан бастау алатын Алаш ұ лт-азаттық қ озғ алысы 30 жылдарғ а дейінгі тарихи кезең ді қ амтыды. Кең естік тоталитарлық билік алаштық атанғ ан ағ а буын зиялылардың ең белсенді бө лігін, сондай-ақ олардың кең естік-партиялық қ ызметтегі ізбасарларын қ уғ ын-сү ргінге ұ шыратып, жауыздық пен жазалады. қ. Алаш ісі. Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы Бө кейханов қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері, ұ лт-азаттық қ озғ алыс жетекшісі ә рі публицист ғ алым, аудармашы. Ол 1866 жылы бұ рынғ ы Семей облысы Қ арқ аралы уезі Тоқ ырауын болысының 7 – ауылында дү ниеге келген. Ә кесі оны бала кү нінде Қ арқ аралығ а алып барып, медресеге оқ уғ а берген. Ол онда оқ уды қ анағ ат тұ тпай, қ аладағ ы ү ш сыныпты бастауыш мектепті оқ ып шығ ады. 1879-1886 жылдары Қ арқ аралыдағ ы қ азақ балаларына арналғ ан мектепте оқ иды. 1886-1890 жылдары Омбыдағ ы техникалық училищеде оқ ып, «техник» мамандығ ын алып шығ ады. 1890-1894 жылдары Санкт-Петербургтегі Орман институтының экономика факультетінде оқ иды. Студент болып жү рген кезінде–ақ саяси талас-тартысқ а белсене араласып, ұ лт-азаттық қ озғ алыстарғ а қ атысты. Сол кездің ө зінде «саяси белсенділігі ү шін» патша жандармериясының қ ара тізіміне іліккен. Патша ү кіметі билігі жылдарында қ азақ елінің тә уелсіздік ү шін кү ресін басқ арды, сол ү шін Павлодарда, Семейде бірнеше рет қ амауда отырды. Кең ес ү кіметін мойындамады. Қ азақ тың егеменді ел болуы ү шін кү ресті, сол себептен 1937 жылы ату жазасына кесілген..

13. 1917-1920-шы жылдарындағ ы Қ азақ стандағ ы саяси партиялар мен ағ ымдар. Тыл жұ мысшыларының орыс жұ мысшыларымен, солдаттармен қ арым-қ атынаста болуы олардың саяси санасының ө суіне ық пал етті1917 жылы қ азақ ө лкесінде ә ртурлі саяси партиялар мен ағ ымғ ардар (қ озғ алыстар) қ ұ рылды. Верныйда – «Қ ара жұ мысшылар одағ ы» (жетекшесі Жү сіп Бабаев), Сергиопольде (Аяғ оз) – «Солдаттардың орыс-мұ сылман ұ йымы», Петропавлда – «Жас арбакештер одағ ы» қ ұ рылды. Осы жылдары жастар ұ йымдары қ ұ рылып, белсенді жұ мыс жү ргізді: Ә улиеата мен Меркеде «Қ азақ жастарының революцияшыл одағ ы», Ақ молада - «Жас қ азақ » ұ йымы, Петропавлда - «Талап» ұ йымы, Спасск заводында - «Жас жү рек» ұ йымдары қ ұ рылды. Қ азақ зиялылары қ ұ рғ ан қ озғ алыстар. Отаршылдық қ а, империализмге қ арсы кү ресті басқ арушы, ұ лт-азаттық қ озғ алыстардың идиологтары ұ лттық зиялылар болды. Олардың басшысы Ә. Бө кейханов болды. Қ озғ алыстың белсенді мү шелері: А. Байтурсынов, МДулатов, Ж. Досмухамедов, Х. Досмухамедов, Ә. Ермеков, М. Шоқ ай, Ж. Ақ баев, Ш. Қ ұ дайбердиев, Х. Габбасов, М. Тынышбаев. Олардың мақ саты қ азақ елін отарлық езгіден қ ұ тқ арып, ө з алдына ұ лттық автономия қ ұ ру болды. «Алаш» партиясы 1905 жылы пайда болғ ан алаш қ озғ алысы негізінде 1917 жылы шілдеде қ ұ рылды. Осы жылдың сә уір айынан бастап Қ азақ станда жер-жерде «Алаш» партиясының съездері ө те бастады. 1917 жылы сә уірде Жетісу облыстық съезі ө тті. Мұ нда ә леуметтік, аграрлық, ағ арту мә селелерімен қ атар сырттан қ оныс аудартуғ а жол бермеу, Қ ытайдағ ы босқ ындарды қ айтару мә селелері талқ ыланды. 1917 жылы 27 сә уірде Семейде қ азақ тардың съезі болды. Онда ұ лттық автономия қ ұ ру мә селесі талқ ыланды. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қ аласында жалпы қ азақ съезі ө тті. Қ аралғ ан мә селелер1. Мемлекеттік басқ ару формасы. 2. Автономия қ ұ ру мә селесі. 3. Жер мә селесі. 4. Халық милициясын қ ұ ру. 5. Сот ісі. 6. Дін мә селесі. 7. «Алаш»саяси партиясын қ ұ рып, оның бағ дарламасын жасау. 8. Қ ұ рылтай жиналысын шақ ыру. 9. Қ ытайдағ ы 83 мың қ азақ босқ ындары туралы. 10. Жетісудың ашық қ ан халқ ына кө мек. 11. Халық ағ арту ісі. 12. ЗемствоОсы съезде «Алаш» партиясын қ ұ рып, оның жұ мыс істеу бағ ытын бекітті. 1917 жылы мамырда Букілроссиялық мұ сылмандар съезі болды.      Мұ нда соғ ысты тоқ тату, ұ лттық – аймақ тық – федерациялық негіздегі демократиялық республика қ ұ ру, ә йелдердің еркектермен тең қ ұ қ ығ ы (оғ ан 250 молда қ арсы болды), кө п ә йел алушылық пен қ алың малғ а қ арсылық, 8 сағ аттық жұ мыс кү нін енгізу, міндетті жә не тегін жалпығ а бірдей ана тілінде бастауыш білім беру мә селелер қ аралып бекітілді. 1917 жылы 17 қ ыркү йекте Тү ркістан жә не қ азақ мұ сылмандарының съезінде «Иттифок-и-Муслимин» (тұ нғ ыш мұ сылман) партиясы қ ұ рылды. Мұ нда «Тү ркістан федерациялық республикасы» парламенттік республикасының жобасы қ аралды. 1917 жылы қ арашада қ азақ социалистік «Ү ш жү з» партиясы қ ұ рылды. Алғ ашқ ы тө рағ асы М. Ә йткенов болды. Кейіннен партия тө рағ асы қ ызметін Кө лбай Тө гісов атқ арды. Партия орталығ ы Омбы қ аласында орналасты. «Ү ш жү з» партиясы 1917 жылы екіге болінді, «Ү ш жү з» партиясының солшыл қ анатын К. Тө гісов басқ арды. «Ү ш жү з» партия мү шелері Кең естерді қ олдап, қ азақ тардың жеке мемлекет қ ұ ру идеясын ұ сынды: «Ү ш жү з» партиясы Кө лбай Тө гісовтың редакторлығ ымен «Ү ш жү з» газетін шығ арды. 1917 жылы Ақ пан революциясынан кейін Семейде, Петропавлда, Қ останайда, Оралда, Ө скеменде кадеттер (конституцияшыл демократтар) ұ йымы қ ұ рылды. Мақ саты: 1. Бө лінбес, біртұ тас Россия, конституциялық монархия қ ұ ру. 2. Қ оныстандыру саясатын қ олдау. 1917 жылы кө ктемде - ө лкеде ә серлер (социал-революционерлер) партиясы қ ұ рылды. Мақ саты: 1. Жерді шаруаларғ а беру, жер-бү кіл халық тың меншігі ұ ранын кө терді. 2. Патша ө кіметінің отырлау саясатын айыптау. 1917 жылы Ақ пан революциясының тарихи маң ызы: 1. Патша ө кіметінің геноцид саясатын тежеді. 2. Ұ лт саясатында бостандық ты, халық тардың тең дігін қ олдайтынын мә лімдеді. 3. Халық тың кейбір демократиялық бостандық тарғ а қ олы жетті. 4. Буржуазиялық –демократиялық революцияның социалистік революцияғ а ұ ласуы ү шін алғ ы шарттар дайындады. Кемшіліктері: 1. Ұ лттық – аймақ тық ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ын беруден тартынды. 2. Отаршылдық басқ ару органдарын жоймады3. Шаруаларғ а жер бермеді. 4. Империалистік соғ ысты жалғ астырды