Главная | Обратная связь | Поможем написать вашу работу!

Жарым жана толук тон. Туунду баскычтар.

Бийиктиктеги абсолюттук үн катыштарындагы музыкалык системаны - музыкалык түзүлүш деп атайбыз.

Латын тилинен алынган “temperatio” сөзү - туура шайкештик, мамилелештик дегенди түшүндүрөт. Андан пайда болгон музыкалык термин менен, үн катарындагы баскычтардын байланышын теӊдөөнү, ар кандай бийиктиктеги үндөрдүн катарын белгилөөнү атайбыз.

Музыка системасында ар бир октава 12 жарым тонго тең бөлүнгөн, мындай түзүлүш темптелген түзүлүш (темперированный строй) деп аталат.

Ал кадимки үн катарынын түзүлүшүнөн айрымасы, анда бардык октаванын жарым тондору бирдей.

Музыкалык системада эки үндүн арасындагы эӊ кууш (тар) аралык жарым тон болуп саналат, эки жарым тондун кошулушунан пайда болгон аралык бүтүн (толук) тон деп аталат. (Жарым тон – бул эки добуштун (үндүн) эң жакын жайгашкан аралыгы. Бүтүн (толук) тон – бул эки жарым тондун кошуп саналышы). Сан менен жазылышы: бүтүн тон - 1 тон, тон.

Үн ирээтинин негизги баскычтарынын ортосунда эки жарым тон жана беш бүтүн (толук) тон бар. Алар төмөнкүчө жайгашкан:

Экинчи бап.

Нота. Ноталык жазуу. Нота станы.

Добуштар дүйнө элинин музыка тамгасы нота аркылуу белгиленип жазылат. Нота бул тегерек музыкалык белги.

Латын сөзүнөн алынган “nota” – нота, которгондо белги, тамга дегенди түшүндүрөт. Ар кандай жайгашкан ар түрлүү нота белгилери, үндүн узактыгын жана бийиктигин берет.

Ноталык жазуу деп үндү өзгөчө тамгалар (ноталар) менен жазуунун тарыхый белгиленген системасы аталат.

(11 кылымда италиялык музыка теоретиги Гвидо д'Ареццо нота станынын прототиби болгон төрт сызыктуу системаны, төрт бурчтуу нота белгилерин киргизген, кийин алар беш сызыкка жана тегерек нота белгилерине алмашкан).

Ноталык белги боёлгон же боёлбогон тегерекче.

Нота белгисине: 1.желекче, 2.таякча, 3. тегерек башы жана кабыргалар кошулуп жазылат. Мисалы:

кабырга (ребро)

Музыкалык практикада нота белгисин (музыкалык үндү) анын бийиктигин жана узактыгын жазыш үчүн нотоносец же ноталык стандеп аталган арасы бирдей беш жарыш (параллель) сызыктар колдонулат. Сызыктарды эсептөө төмөндөн жогору карай саналат. Ал эми нота белгилери ноталык стандын (нотаносецтин) сызык үстүнө жана сызыктар арасына жазылат. Мисалы:

Ноталык стандын башына бардык беш сызыкты бириктирип турчу тик сызык сызылат. Ал сызык баштапкы сызыкча деп аталат.

Нотаносец же ноталык стандан тышкары, өзүнчө жалгыз ноталар үчүн кыска сызыкчалар колдонулат, алар кошумча сызыкча деп аталат. Кошумча сызыкча ноталык стандын үстүнө жана алдына жазылат. Үстүнкү кошумча сызыкчалар – биринчи кошумча сызыктан жогору карай, ал эми алдыңкы кошумча сызыкчалар – биринчи кошумча сызыктан төмөн көздөй саналат. Алар да бештен ашпайт, мисалы:

5 ________

4 ________

3 ________

2 ________

1 ________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________

1 _______

2 ________

3 ________

4 ________

5 ________

Баштапкы сызыкча

Кошумча сызыкчада нота белгилеринин туура жазылышы:

Музыкалык ачкычтар

Сызыктарга жана нота станынын араларына үндүн белгилүү бир бийиктигин ачкыч деп аталган белги аркылуу бекитилет. Ачкычтар – үндөрдүн бийиктигин белгилеген белги.

Ачкычтар нота станынын негизги сызыктарынын бирине борборун кесип өткөндөй баш жагына коюлат.

Скрипкалык ачкыч же “соль” ачкычы, бул ачкыч экинчи сызыкта биринчи октавадагы үндүн бийиктиги «соль» нотасын көрсөтөт. Биринчи октавадагы “соль” нота бийиктиги:

Эгерде биринчи октавадагы үндөрдү бийиктиги боюнча жазсак, алар мындай көрүнүшкө ээ болот:

Экинчи октавадагы ноталардын жайгашышын үйрөнүү татаалдык жаратпайт:

Үчүнчү октавадагы ноталардын жайгашышы:

Скрипкалык ачкычта кичи октавадан баштап биринчи, экинчи, үчүнчү октавада ноталардын жайгашуусу:

Скрипка ачкычында ноталарды ылдам эстеп калуу үчүн биринчи сызыкчадагы ноталарды, андан кийин сызыкчанын ортосунда жазылган ноталарды эске тутуп калыш керек. Мисалы:

Бас ачкычы же «фа» ачкычы төртүнчү сызыктагы кичи октавадагы төртүнчү линиядагы «фа» үнүнүн бийиктигин көрсөтөт:

Кичи октавадагы үндөрдү бас ачкычында жазуу жеӊил (оӊой). Кичи октавадагы «до» үнү экинчи жана үчүнчү сызыктын аралыгында жайгашкандыгын белгилөө үчүн ноталарды бийиктиги боюнча жайгаштырабыз:

чоң октава кичи октава

Биринчи октаванын үндөрүн бас ачкычы менен жазса болот, бирок ал учурда алар кошумча сызыкчаларга жайгашышат:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Чоӊ октавдан ылдый контроктаванын үн ирээтинин ноталары төмөндөгүчө жайгашкан:

Бас ачкычына ноталардын жазылышы:

“До” ачкычынын эки түрү бар – альт жана тенор ачкычтары.

Альт ачкычы үчүнчү сызыктагы биринчи октаванын «до» үнүнүн бийиктигин, ал эми тенор ачкычы төртүнчү сызыктагы биринчи октаванын «до» үнүнүн бийиктигин, көрсөтөт. Мисалы:

Альт ачкычы:

Тенор ачкычы:

Альт ачкычы альт жана тромбон аспаптарында колдонулат.

Тенор ачкычы виолончель, фагот жана тромбон аспаптарында колдонулат.

Ноталык жазууда кошумча сызыктардын ордуна ар түрдүү ачкычтар колдонулат, бул нотаны окууда жеӊилдик берет.

Альт ачкычындагы үн ирээтинин жайгашуусу:

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тенор ачкычындагы үн ирээтинин жайгашуусу:

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Классикалык музыкада «До» ачкычынын башка түрлөрү да колдонулуп келген. Биринчи сызыкта коюлган учурда аны – сопраналык, ал эми экинчи сызыкта – меццо-сопраналык, бешинчи сызыкта коюлса – баритондук деп аташкан. Мындай ачкычтар көбүнчө вокалдык музыкада колдонушкан, ошондуктан алардын аталыштары адамдардын үнүнүн диапазонуна ылайыкталып колдонулуп келет. Ачкычтардын жазылышы:

Ачкычтардагы ноталарды окуп көр:

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________