 |
Диатоникалык жана хроматикалык
|
|
|
|
жарым жана толук (бүтүн) тондор
Диатоникалык жарым тон - бул аталган үндүн жанындагы үндүн өзгөрүлүшү. Эки жанаша турган үн ирээтинин баскычтарынын ортосунда пайда болгон жарым тон – диатоникалык жарым тон деп аталат. Үн ирээтинин негизги баскычтары ми-фа жана си-до диатоникалык жарым тонун пайда кылат. Мисалы:
Аталган жарым тондордон тышкары диатоникалык жарым тон негизги баскычтын жана анын жанындагы жанаша жайгашкан баскычтын жогорулатылган жана төмөндөтүлгөн баскычтардын арасында пайда болот. Мисалы: ре – ми-бемоль, соль – ля-бемоль, соль – фа-диез, си – ля-диез ж.б. 
же болбосо эки туунду баскычтын арасында, мисалы: си-бемоль--до-бемоль; си-диез -- до-диез; ми-бемоль -- фа-бемоль ж. б.
Хроматикалык жарым тон деп:
a) негизги баскычтын жана анын жогорулатылган жана төмөндөтүлгөнбаскычтардын арасында пайда болушу;
б) жогорулатылган жана анын эки эсе жогорулатылган баскычынын арасында, төмөндөтүлгөн жана анын эки эсе төмөндөтүлгөн баскычынын арасында, мисалы: фа-диез – фа-дубль диез; си-бемоль – си-дубль бемоль же соль-дубль диез - соль диез; ля-дубль бемоль - ля-бемоль ж.б.
Диатоникалык бүтүн (толук) тон деп - эки жанаша жайгашкан баскычтын арасында пайда болгон бүтүн (толук) тонду айтабыз. Негизги баскычтар арасында беш бүтүн (толук) тонду пайда кылат.
Мисалы: до - ре, ре - ми, фа - соль, соль - ля, ля - си
Диатоникалык тондор негизги жана туунду баскычтар арасында жана эки туунду баскычтар арасында да пайда болушу мүмкүн, мисалы: ми -- фа-диез; си-бемоль – до; же ре-бемоль – ми-бемоль; фа-диез – соль-диез; си-бемоль – ля бемоль; ми-диез – фа-дубль диез ж.б.
|
|
|
Хроматикалык бүтүн (толук) тон:
a) негизги баскычтын жана анын эки эсе жогорулатылган жана төмөндөтүлгөн баскычтардын арасында пайда болот;
б) эки туунду баскычтардын жана бир негизги баскычтын арасында;
в) баскыч арасында бир баскычтан кийин жайгашкан. Мисалы:
Мисалдарды чыгаруу:
1) төмөндөгү берилген үндөрдөн жогору көздөй диатоникалык жарым жана толук тон түзүү: ре, ля, до 
, соль , ми 
, ля , фа, соль ;
2) төмөндөгү берилген үндөрдөн төмөн көздөй диатоникалык жарым жана толук тон түзүү: соль, си, фа, ре ,си ,до 
до , ля , ми;
3) төмөндөгү берилген үндөрдөн жогору көздөй хроматикалык жарым жана толук тон түзүү: ре, ля, до , соль , ми , ля , фа, соль ;
4) төмөндөгү берилген үндөрдөн төмөн көздөй хроматикалык жарым жана толук тон түзүү: соль, си, фа, ре ,си ,до до , ля , ми.
§ 10. Үндөрдүн тамга менен белгилөө системасы
Музыка тажрыйбасында үндөрдүн муундуу аталыштарынан тышкары латын алфавитинен келип чыккан тамгалык белгилерситемасы колдонулат.
Негизги жети үн баскычтары төмөндөгүдөй белгиленет:
До – С,с (цэ); Соль – G, g (гэ);
Ре – D,d (дэ); Ля – A, a (а);
Ми – E,e (е); Си – H h (ха);
Фа – F,f (эф);
жана Сиь –си-бемоль B,b (бэ) деген белгилерин сактап калат.
Мажор жана минордун латынча аталыштары жана жазылышы:
Мажор – dur (дур); Минор – moll (моль)
Мисалы: До-мажор латынча жазылышы С – dur,
ал эми ми-минор латынча жазылышы e – moll ж.б.у.с.
Туунду баскычтарды белгилөөдө тамгаларга муундар кошулат. Мисалы: диез - is (ис),
дубль-диез – isis (исис),
бемоль – es (ес),
дубль-бемоль- eses (есес).
Мисалы: cis – до-диез; fisis – фа-дубль-диез;
desеs – ре – дубль- бемоль, gesеs – соль – дубль - бемоль.
|
|
|
Үндүү тыбыштар “а” жана “е” айтууга жеӊил болушу үчүн “es” муундарында “е” тамгасын алып таштайбыз, ошондо:
Ми - бемоль Еes эмес, Еs болуп, ал эми ля-бемоль Аes, эмес, Аs. болуп окулат жана жазылат.
Мисалга баардык үндөрдүн тамгалык аталышына муундарды кошуп жазып көрөбүз:
Октаваларды белгилөөдө тамгаларга сандар жана сызыкчалар кошулат. Чоӊ жана кичи октавадагы үндөр ылайыгына жараша чоӊ (баш) тамга жана кичине тамга менен белгиленет.
Биринчи октавадан бешинчи октавага чейинки үндөр октавалардын аталышына ылайык сандар кошулган кичине тамгалар менен белгиленет. Мисалы:
Скрипкалык ачкычта биринчи, экинчи жана үчүнчү октавадагы үн ирээтинин жайгашылып жазылышы:
Бас ачкычындагы чоң жана кичи октавадагы үн жайгашуусу:
Бас ачкычындагы чоң октава менен контроктавадагы үн жайгашуулары:
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Контроктаванын жана субконтроктаванын ноталык белгилери баш тамгалар менен белгиленип, алдына сызыкчалар же сандар кошулат. Мисалы:
Таблица менен карап көрөлү:
Мисалдарды чыгаруу:
1. Берилген үн жазууларын тамгалык аталышка которуу:
а) до – до-дубль-диез, ре – ре-дубль-диез, ми – ми-дубль-диез, фа – фа-дубль-диез, соль – соль-дубль-диез, ля – ля-дубль-диез, си – си-дубль-диез;
б) до – до-дубль-бемоль, ре – ре-дубль-бемоль, ми – ми-дубль-бемоль, фа – фа-дубль-бемоль, соль – соль-дубль-бемоль, ля – ля-дубль-бемоль, си – си-дубль-бемоль;
в) до –диез, ре – бемоль, ми- диез, фа – бемоль, соль – диез, ля – бемоль, си – диез, до – бемоль, ре – диез, ми – бемоль, фа – диез, соль – бемоль, ля – диез, си – бемоль.
|
|
|
2. Берилген тамгалык аталыштарды жазуу иретине которуу:
а) gisis, feses,cisis, ases, eisis, hisis, deses, fisis, aisis, ceses, heses, disis,geses, eses.
б) des, fis, as, his, ges, b, ces, eis, gis, dis, es, fes, cis,
3. Берилген тамгалык үндөргө, тамгалык ирээтте энгармоникалык теңдеш үндөрдү таап жаз:
c, e, dis, ges, a, b, fis, cisis,d, h, es, fisis, as, f, des, aisis, disis, g, fes, gisis.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
|
|
|
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
|
|
|
