 |
Kэsmen Sahоh Olan Hadоs Te’vоllerinden Bir Takэmэ
|
|
|
|
Bir: “…Ben onu sevince de, kendisiyle iюiteceрi kulaрэ, kendisiyle gцreceрi gцzь, kendisiyle tutacaрэ ve vuracaрэ eli ve kendisiyle yьrьyeceрi ayaрэ olurum”[53]
Эki: “Kim helвl bir kazanзtan bir hurma tanesi kadarэnэ tasadduk ederse ki Allah sadece helвli kabы eder Allah onu saр eliyle alэr…..”[54]
Allah’эn юu hadоslerde -hвюв- gцrьlen adresi gцkler deрil de yerler olunca, Te’vоl’in, artэk Te’vоl inkвrcэlarэnca da kabыl edilip yapэlma mecbыriyeti vardэr!..
Ьз: “Allah vardэ. Onunla beraber ondan baюka hiзbir юey yoktu.”[55]
Onlara gцre Allah, -hвюв ve kellв- adressiz ve koltuksuz bэrakэlamayacaрэna gцre, bu hadоs de behemehal te’vоl edilmeliydi!... Nitekim цyle de oldu!.
Netоce:
Selef murвd edilen ma’nвyэ ta’yоn eden Te’vоl-i Tafsоlо’yi umыmiyetle yapmayэp iюi tenzоhle beraber Allah’a bэrakmэюtэr. Bu tenzоh iюi kimilerine gцre Te’vоl deрildir; kimilerine gцre ise Te’vоl(-i Эcmвlо)dir. Yukarэdaki misallerden de gцrьleceрi ьzere nвdir de olsa Sahвbe, Tвbiыn, Hadоs imamlarэ ve mьctehidler Te’vоl-i Tafsоlо’yi dahi yapmэюlardэr. Sahвbe ve sцzь edilen imamlarэmэz Selef’in tв kendileridir. Bir yanda canlarэ istediрinde цlзьlь цlзьsьz te’vоli yapanlar, цte yanda da bunu baюkalarэna yasaklayanlar aзэktэr ki iyi niyetli kimseler deрillerdir. Onlar bununla Teюbоh ve Tecsоm’in yolunu aзmak istemektedirler. Onlar lafta юu Tecsоm ve Teюbоhi kabыl etmediklerini iddiв etseler de bunlarэ fiilen iюlemektedirler. Bu tenвkuzlarэ ya takэyye yapmaktan veya ne dediklerini bilmemekten doрmaktadэr. Selefо olmak iddiвsэyla ortaya atэlэp юu imamlara karюэ зэkan ve dil uzatanlar Selefо olmadэklarэ gibi hayэrlэ Haleften de deрillerdir.
Allah celle celвlьhы юu Ьmmeti Nasslarla oynayacak юekilde цlзьsьz te’vоl edip ifrвta kaзanlarla, bвtэllarэnэ yerleюtirmek iзьn Te’vоli tamвmen kaldэrэp tefrоtte boрulanarэn юerrinden korusun…
Not: Nasslarэn Tevili Caiz Deрil mi.? Konusu Guraba Mecmuasэn daki Hьseyin Avni Kansэzoрlu Hoca efendinin yazэsэndan alэnmэюtэr.
[1] Yani, dцnmek demek olan;أَوَلَ sорesi;تَأْوِيل kalэbэna sokularak dцndьrmek ma’nвsэna зevrilmiюtir
[2] Te’vоlвt’эn baюэnda buna yakэn sцzler vardэr:1/1 Muhtemelen O’nun sцzь, meвlen verilmiю veya tefsоrinin bizim gцrmediрimiz bir baюka tarafэnda bu ifвde aynэyla vardэr.
[3] Ebы'l-Bekв, Kьlliyвt: 261.
[4] Tвnevо, Keюювf-э Istэlвhвt-э Fьnыn: 1/89.
[5] Allвme Muhyiddоn Kвfiyeci, Et-Teysоr fо Kavвidi Ulыmi’t-Tefsоr:125
[6] Эmвm Beрavо, Meвlimu’t-Tenzоl (Dвru’l-Ma’rife):1/35
[7] Benzerini Эmвm Nesefо’nin Akвid’inde de gцrьrьz.
[8] Zebоdi, Tвcь'l-Arыs: 14/32
|
|
|
[9] Hatta dцnьlmelidir.
[10] Buradaki misallerin hemen hemen hepsi Allвme Selвme el-Kudвi el-Izвmо’nin Furkвnu’l Kur’вn isimli eserinin 98-104. sayfalarэ arasэndan alэnmэюtr. (Dвru’l Эhyвi’t-Turвsil Arabо, Beyrut)
[11] [Ahmed, Buhвrо, Mьslim, Ebы Dвvыd, Tirmizо, Эbnь Mвce, Ebы Hureyre’den], El-Fethu’l-Kebоr:2/649-650 H:14558
Ayrэca “yenzilь’llвhu”/“Allah celle celвlьhы iner” юeklinde baюlayan kьзьk lafэz farklэlэklarэ olan Mьslim ve Tirmizо’nin, yine Ebы Hureyre’den (H:14555), Mьslim’in Ebы Hureyre’den, (14556) ve Ahmed ve Nesво’nin Cьbeyr Эbnь Mut’эm’den (14557) rivвyetleri aynэ yerde mevcыddur.
[12] Nesво, es-Sьnenь’l-Kьbrв:6/114 H:10316
[13] Ahmed Эbnь Hanbel: 4/22
[14] Muhammed Yыsыf el-Bennыrо, Meвrifu’s-Sьnen:4/135-140(dan hulвsa olarak.)
[15] Fethu’l-Bвrо:9/664 (Dвrь’l-Fiikir)
[16] Эmвm Beyhakо, el-Esmв ve’s-Sэfвt:436.
[17] Эmвm Beyhakо, el-Esmв ve’s-Sэfвt:436- 437
[18] Tefsоr-i Taberо:18/105 (Dвrь’l-Ma’rife)
[19] Fethu’l-Bвrо:9/664 (Dвrь’l-Fiikir)
[20] Buhвrо (5044)
[21] Tefsоr-i Taberо:18/105 (Dвrь’l-Ma’rife)
[22] Tefsоr-Taberо:15/75 (Dвrь’l-Ma’rife)
[23] Эmвm Beyhakо, el-Esmв ve’s-Sэfвt: 391, Tefsоr-i Taberо:2/536 (Dвrь’l-Me вrif)
[24] Tefsоr-Taberо:15/75 (Dвrь’l-Ma’rife)
[25] Юerhu’l-Fэkhэ’l-Ekber: 66-67 (Matbaa-i Osmвniye, 1303
[26] Kвdо el-Beyвdо, Эювrвtь’l-Merвm:189
[27] El-Esmв ve’s-Sэfвt:433
[28] Юerhu’z-Zьrkвnо ale’l-Muvatta:2/35
[29] Эbnь Kesоr, el-Bidвye:10/327
[30] Buhвrо, Sahоh:6/17
[31] Buhвrо, Sahоh:5/213
[32] Buhвrо (4889)
[33] Эmam Beyhakо, el-Esma ve’s-Sэfat: 593 (Эlmiye)
[34] Fethul-Bвrо: 9/623 (Dвrь’l-Fikir)
[35] Эmam Beyhakо el-Esma ve’s-Sэfat: 598
[36] Tefsоr-i Taberо:1/428 (Mektebetь Эbni Teymiyye-Kвhire)
[37] Tefsоr-i Taberо:1/405 (Mektebetь Эbni Teymiyye-Kвhire)
[38] Tefsоr-Taberо:8/318 (Mektebetь Эbni Teymiyye-Kвhire)
[39] Tefsоr-Taberо:16/366 (Mektebetь Эbni Teymiyye-Kвhire)
[40] Tefsоr-Taberо:20/82 (Dвrь’l-Ma’rife)
[41] Tefsоr-Taberо:5/314-315 (Mektebetь Эbni Teymiyye-Kвhire)
[42] Tefsоr-Taberо:15/75 (Dвrь’l-Ma’rife)
[43] Tefsоr-Taberо:15/75-75 (Dвrь’l-Ma’rife)
[44] Tefsоr-Taberо:25/5 (Dвrь’l-Ma’rife)
[45] Эbnь Teymiyye, el-Оmвn:99-108 (Эlmiyye)
[46] Allвme Muhyiddоn Kвfiyeci, Et-Teysоr fо Kavвidi Ulыmi’t-Tefsоr:131
[47] Hadоd:4
[48] Bakara:115
[49] Fussilet:54
[50] Kaf:26
[51] Эsrв:72
[52] Sвffвt:99
[53] [Buhвrо, Sahоh, Tevвzы’ Bвbэ], Mu’cem
[54] [Ahmed, Buhвrо, Mьslim, Ebы Hureyre’ den], El-Fethu’l-Kebоr:2/402, H:11653
[55] [Buhвrо, Bed’u’l-Halk:1], Mu’cem
“KABЭR EHLЭNDEN YARDIM ЭSTEYЭNЭZ.” HADОS MЭDЭR?
|
|
|
Sыfоlerin dilinde, Resыlьllah sallallвhu aleyhi ve sellem buyurdu ki, diye baюlayarak sцylenen “Kabir ehlinden yardэm isteyin!” sцzьnьn, hadоs mecmыalarэnda bulunamadэрэ bir hakоkattir. Allah celle celвlьhы en iyisini bilir. Bцylesi bir sцzьn bьyьk Fakоh ve Usыlcь Эbn-i Kemal ’in Erba’оn ’inde isnatsэz olarak bulunmasэ ve Allвme Muhaddis Aclыnо ’nin Keюfu’l-Hafв ’sэnda, onu zikredilen kitaptan nakletmesi, hadоs ilimlerinden nasоbi olanlarэ elbette tatmоn etmez. Lвkin Эslвm’da yьksek mertebelere ulaюmэю kimselere hьsnьzan etmek ve onlarэ bir kalemde yalanlamamak, elden geldiрince meselenin sahоh bir teviline gitmek de ilmin ve Эslвm ahlвkэnэn оcaplarэndan olduрundan olmalэ ki, Aclыnо, zamвne kendini bilmezleri gibi, bu sцz iзin birden uydurmadэr diye kestirip atmamэю, hьsnьzannэn оcвbэnэ yerine getirmiюtir. [719]
Ювyet bu sцz, hadоs mecmualarэnda isnвd ile gelen rivвyetlerde lafzan veya manen veya iювreten yoksa deriz ki, muhtemeldir mьmkьndьr ki, velоlerin keюfi ve ilhвmэ ile sвbittir. Rьyв, keюif ve ilhвm yolu ile Efendimiz sallallвhu aleyhi ve sellem’den hadоs alэnabilir, diyen birзok hadоs, fэkэh ve akвid вlimi vardэr.
Sьyыtо’nin ve risвlesinde ismi geзen bir nice вlim yanэnda, Hвfэz Mu-haddis Zebоdо, Mьfessir Вlыsо, Allвme Ebyвrо ve nice вlimler tarafэndan bu kabыl gцrmektedir. Bu takdоrde elbette muhвlifi tasavvuf ehli olmayanlarэ baрlamaz. Velоlerin keюfi, ona itimвdэ olanlar iзin bir kэymet ifвde eder. Fakat юunu da burada sцyleyelim ki, sadece keюif ve ilhвm kaynaklэ hadоs (olduрu sцylenen sцz)ler, Юer’о bir hьkьm isbвtэnda deрil, bazэ fazоletler, teberrьkler veya sэrlar yahut irювd noktalarэnda gelirler. Sadedinde olduрumuz bu sцzь de Sыfiyye-i Aliyye Юer’о bir hьkьm isbвtэnda deрil de birtakэm fazоlet ve sэrlar isbвtэ veya kolaylэрa sebep olmasэ maksadэyla telaffuz etmektedirler. Цyleyse ortada hiзbir yanэyla mahzыr yoktur.
Цz Eleюtiri:
Bu hadisin zikredildiрi kitaplar ve sohbetlerde “Kabir ehlinden yardэm isteyin!” sцzьnьn, hadоs mecmыalarэnda bulunamadэрэ, muhtemelen velоlerin keюfi ve ilhвmэ ile sвbit olabileceрi, rьya, keюif ve ilhвm yolu ile Efendimiz sallallвhu aleyhi ve sellem’den bu hadоsin alэnmэю olabileceрi aзэklamasэ yapэlmamэю ise, aзэklamanэn yapэlmamasэ yцnьyle bu hadisi sцyleyenler iзin bir eksiklik ve hatadэr.
Benim юeyhim, mьrюidim, hocam Mahmud Ustaosmanoрlu,bize юu tavsiyede bulundu:Ben de bir insanэm, hata edebilirim. Eрer юeriaate aykэrэ bir юey sцyler isem, bana uymayэn, Allah rэzasэ iзin beni uyarэn!
Bizim iзin цlзь budur. Bunun dэюэnda cemaatten herhangi birinin sцyleyceрi sцz ve davranэюlar bizim цlзьmьz deрildir.
Hadis mecmualarэnda bulunmayan bir hadis bir velо kulun veya юeyhin keюfi ve ilhamэ ile tespit ediliyosa, o tesbiti Kur’an’a, Sьnnet’e, din вlimlerinin gцrьюlerine ters dьюьyorsa, o konuda mьrюidimizin, hocamэzэn keюfi ve ilhamэ ile amel etmeyiz.Fakat o tespiti, Kur’an’a, Sьnnet’e, din вlimlerinin gцrьюlerine ters dьюmьyorsa, mьrюidin daha цnceki keюiflerinde, ilhamэnda isabetli olup olmadэрэna bakэlэr; Eрer o veli kul, gerзekten keюif ve takva ehli ise, цnceki keюifleri, ilhamэ isabetli зэkmэю ise, Kur’an ve Sьnnet’e baрlэlэрэ ile biliniyorsa, o zaman юer’i bir hьkьm ispatэnda deрil, bazэ faziletler, teberrьkler, birtakэm fazilet ve sэrlarэn ispatэnda kendisine itibar edilebilinir.
Evliyanэn keюfinde hata olabilir. Keюfin yeri kalptir. Sahih olan keюif-ler, hayal deрildir. Эlham ile kalpte hвsэl olur. Evliyanэn keюfi, Эslamiyet’e uygun olursa, ona gьvenilir. Bцyle deрilse gьvenilmez. Evliyanэn keюfleri, ilhamlarэ, baюkalarэ iзin hьccet, senet olamaz. Fakat mьctehidin sцzь, onun mezhebinde olanlar iзin hьccettir.
|
|
|
Zahid muttaki вlimlerin zьhd ve takva hayatэna iliюkin sцyledikleri bizzat kendi tecrьbelerinden kaynaklanan kendi seyri sьluklarэnda tecrьbe ettikleri hususlarda tarikat юeyhinin sцzleri цnemlidir, diрerlerine tercih edilir. Ama юeriatэn diрer ahvali sahasэ olan Kuran ile ilgili, fэkэhla ilgili, itikat ile ilgili, hadis ile ilgili, usul ilimleri ile ilgili konularda ihtisas yapmэю вlimlerin sцzlerine bakэlэp onlara itibar edilir.
Aynэ юekilde nefis terbiyesiyle ilgili seyri sьlukla ilgili bir mesele sцz konusu ise o konunun otoriteleri olan tarikat юeyhine itibar edilebilinir. Tarikat юeyhi aynэ zamanda fэkэh ve hadis alanэnda da ihtisas yapmэюsa o zaman ihtisas yaptэрэ konularda da ona itibar edilebilinir.
"Bir muhaddis uzmanlэk alanэ olmayan fэkэhta nasэl hata yapabiliyorsa, bir fakih kendi ihtisas alanэ olmayan kelam ilminde nasэl hatalar yapabiliyorsa, salih ve zahid olmasэna raрmen bir Tasavvuf Юeyhi de uzmanlэk alanэ olmayan konularda hata yapabilir.
"Her ilimde o ilmin imamlarэna itimad edilir, baюkalarэna deрil. Zira bir ilimde imam olan kiюi baюka bir ilimde avam (sэradan insanlar) mertebesinde olabilir. Эnsan nefsi, hem hayэrlэ ilhamlara, hem de юerli ilhamlara bir alэcэ durumundadэr. Allah’эn ve meleрin ilhamэna muhatap olduрu gibi, юeytanо bir ilham olan vesveselere de muhatap olmaktadэr. Kendini юeyh ilan eden, iyi veya kцtь niyetli bir insana gelen ilham, юeytani bir ilham olabilir. Bu durumda Mьslьmanlara verebileceрi zararэ gцz ardэ etmemek, ona gцre dikkatli olmak lazэm.
Kur’an-э Kerim, Hazreti Musa aleyhisselam’эn annesine gelen ilвhо il-hamdan bahseder. Юцyle ki: Hazreti Musa aleyhisselвm, dьnyaya geldiрi sэralarda Mэsэr’a hьkmeden Firavun, Benо Эsrail’in erkek зocuklarэnэ цldьrtmektedir. Oрlunun da цldьrьlmesinden endiюe eden Hazreti Musa’nэn annesine юu ilвhо teselli gelir:
“Зocuрunu emzir, onun baюэna bir юey gelmesinden korktuрunda onu (sandэk iзinde) denize bэrak. Korkma ve ьzьlme! Biz onu tekrar sana kavuюturacaрэz ve onu peygamberlerden yapacaрэz.” [720]
Hazreti Musa’nэn annesine gelen bu ilham, onu teselli edici ve yцnlendirici bir keyfiyet arz etmektedir. Aynэ zamanda ileriye yцnelik gaybi bir bilgiyle iki mьjdeyi taюэmaktadэr. Bu iki mьjde, Musa’nэn annesine geri dцndьrьlmesi ve kьзьk Musa’-nэn, ilerde bir peygamber olacaрэdэr. Musa’nэn annesine ilhamэn nasэl ve ne юekilde geldiрi meзhulьmьz olmakla beraber, bunun rьyada bildirilmesi, ya da Hazreti Meryem’de olduрu gibi, melek gцnderilmesi юeklinde olabilir. Bu юekilde bir ilhama mazhariyeti, sadece Hazreti Musa’nэn annesine mahsus bir olay olarak gцrmek hatadэr.
Velilerin keюif ile elde ettikleri hadis, uyanэkken Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem yoluyla olabilir.
Buhвrо, [721] Mьslim ve Ebы Dвvud, [722] Ebы Hureyre radэyallahu anhu’dan Resыlullah sallallвhu aleyhi ve sellem’in юцyle buyurduрunu sцylediрini rivвyet ettiler: [723]
“Beni rьyвda gцren uyanэkken de gцrecektir. Zоrв юeytan benim kэlэрэma giremez. ” [724]
Hadоsinin zвhiri yanэnda baюka nice hadоsler ve bir зok hadоs ve akaid вliminin sцzleri ile bu “gцrmek” mes’elesinin kerвmet yoluyla gerзekleюebileceрi anlaюэlmaktadэr. Bu keюif, Hazreti Musa’nэn annesine Allah Celle Celвluhы gaybо bilgiyi vermesi gibi bir yolla veya Seleflerin gцrьюlerinin kaynaklarэndan biri olan Эbn Teymiyye’nin talebesi Эbn Kayyоm’in aюaрэda dediрi gibi, ruhlarэn birbirileriyle buluюmasэ veya rьya yoluyla olabilir.
|
|
|
Kitвbu’r-Ruh’u sayfa 248 de Yьzьncь delil Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye юцyle dedi: Yeryьzьnde yaюayan bьtьn insanlar, цlьlerin ruhlarэna kavuюabileceрine, onlara soru sorabileceрine, цlьlerin, kendilerinin bilmediрi birюeyi haber verebileceklerine ve onlarэ gцrebileceklerine dair bilginin doрru olduрundan birleюmiюlerdir. Bununla ilgili misaller o kadar зoktur ki, inkarla bitirilemez. Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye, Kitвbu’r-Ruh, s. 248. Эz Yayэncэlэk.1993
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye Kitвbu’r-Ruh, s. 44 ' te юцyle diyor:
Bunlarэ anlamaktaki maksadэmэz, цlьlerin ruhlarэyla dirilerin ruhlarэ nasэl birbirleriyle mьnasebet kurabiliyorlarsa, kiюilerin ruhlarэnэn da aynэ юekilde birbirleriyle alaka kurabileceklerini anlatmaktэr.
Selef ulemasэndan nakledildiрine gцre, ruhlar havada karюэlaюэrlar bir-birleriyle tanэюэp aralarэnda mьzakere ederler. Эюte bu esnada hayэr ve юerri getiren rьya meleрi hazэr bulunur. Yьce Allah, sвdэk rьyalar iзin insana her юeyin biaynihо ismini, dininde ve dьnyasэndaki deрiюmeleri tabiatэnэ ve hata, юьphe ihtimali olmaksэzэn bьtьn bilgileri црretmesi, insanэn kalbine ilham etmesi iзin bir meleрi vekil tayin eder.
Эnsana dьnyasэnda ve dininde baюэna gelecek hayrэ ve юerri iзeren Kur’an ile ilgili Allah’эn gayb bilgisini ihtiva eden bir nьsha getirir. Вdeti ьzere misaller, юekiller ortaya koyar.
Yьce Allah rьyayэ bir nimet, rahmet, hatэrlatma ve црretme vesilesi yapmэюtэr. Sцz konusu yollardan biriyle ruhlar birbirine kavuюabilmiюlerdir, birbirleriyle tanэюэp mьzakere edebilmiюlerdir.Nice insanlar vardэr ki, tцvbesi salahэ ve ahirete meyli, gцrdьрь bir rьyayla olmuюtur. Ve nice saklэ hazinelere rьyalarla ulaюabilmiюlerdir. Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye nin sцzь bitti.
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye,Kitвbu’r-Ruh ta buna benzer birзok misaller verdikten sonra юцyle diyor sayfa 46 da: “Bu konuda gerзekten daha birзok misaller sayэlabilinir. Rьyasэnda tavsiye edilen ilaзlarэ kulanarak юifa bulanlarэn sayэsэ da gerзekten зoktur. Birзok insanэn bana anlattэрэna gцre, Эbn Teymiyye karюэtэ birзok kiюi цlьmьnden sonra onu rьyasэnda gцrьp kendisine feraiz ve baюka konularda sorular sormuюlar, Эbn Teymiyye onlara doрru cevaplar vermiюtir. Velhasэl, bu gerзeрi sadece ruhlarэ, onlarэn hьkьmlerini ve durumlarэnэ bilmeyen insanlar kabul etmezler. Baюarэ Allahu Teвlв’dandэr. Эbn Kayyоm’in sцzь bitti. [725]
Buradan da anlaюэlacaрэ ьzere Эbnь’l Kayyоm el-Cevziyye, Эbn Teymiyye’nin talebesi olduktan sonra Kitвbu’r-Ruh’u yazmэю.
Kitвbu’r-Ruh’u sayfa 251 de Эmam Malik, Ebuь’r-Rical’den, o da Amra yoluyla Aiюe’den rivayet ettiрine gцre: Hz.Aiюe’nin cariyesi Aiюe’ye sihir yapar. Bu arada Sindi (Pakistanlэ) hasta biri yanэna gelir ve “sana sihir yapэldэ” der. Hz. Aiюe de “kim yaptэ?” diye sorar. Sindi der ki: “Odasэnda bulunan зocuрun ьzerine bevlettiрi cariye.” Bunun ьzerine Hz. Aiюe cariyeyi зaрэrэr. Elbisesinde bulunan эslaklэрэ yэkayэnca geleceрini sцyler. Cariye gelince ona: “Bana sihir yaptэn mэ?” diye sorar. Cariye ise: “Bir an цnce hьrriyetime kavuюmak iзin” karюэlэрnэ verir. Bunun ьzerine Hz. Aiюe, “kэsa zamanda bu cariyeyi bir arabiye sat” diye erkek kardeюine emreder. Cariye bцylece satэlэr. Sonra Hz. Aiюe, rьyasэnda sularэ birbirine akan ьз kuyuda kendisine yэkamasэ emredildiрi sulara dalarak sihrin etkisinden kurtulduрunu gцrmьюtьr.(“Senedi sahihtir. Ravileri de sikadэr.”deniliyor Kitabu’r-Ruh’ta.)
Kitвbu’r-Ruh’u sayfa 252 Semmak b. Harb’in gцzleri gцrmez olunca rьyasэnda Hz.Эbrahim el-Halil’i gцrьr. Hz.Эbrahim, gцzlerini sэvazlar: “ Fэrat nehrine git. Ьз defa suya dal” der. Semmak da Fэrat nehrine gider. Suya dalэnca gцzleri aзэlэr. Эbni Ebi Dьnya anlatэyor? Hayэr ve salah ehlinden bir kadэn mide aрrэsэna tutulur. Rьyasэnda birinin ona юцyle dediрini duyar: “La ilahe illallah. Kaynatэlmэю gьl suyu.’’ Bu kadэn rьyasэnda gцrdьрь gibi kaynatэlmэю gьl suyunu iзince mide aрrэsэndan tamamen kurtulur.
Meseleyi ilgilendiren olaylar bitmeyecek kadar зoktur. Hatta biri: ‘’ Tэp ilminin temeli rьyalardэr’’ demiюtir. Daha geniю malumat sahibi olmak isteyenler: Tarihu l-Etэbba ve Kayruvani, Kitabu l – Bьstan bakabilir. Эbn Kayyim El Cevziyye nin sцzь bitti.
|
|
|
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye’nin ruhlarэn tavsiyesi ile юifa bulanlar sцzь ve yukarda aзэkladэрэ юu sцzь:
“Bunlarэ anlamaktaki maksadэmэz, цlьlerin ruhlarэyla dirilerin ruhlarэ nasэl birbirleriyle mьnasebet kurabiliyorlarsa, kiюilerin ruhlarэnэn da aynэ юekilde birbirleriyle alaka kurabileceklerini anlatmaktэr.”
Эюte Selefi gцrьюь ьzere olduрunu iddia edenlerin imamэ Эbn Kayyim, ruhlarэn halini bцyle aзэklэyor, demek ki, ilmi ve gaybi bilgileri insan rьya yoluyla elde edebilir, юu yukar э daki hadis de bunlardan biri olabilir. Kabirlerden yardэm isteyin sцzьnden maksat, dua isteyin, bizim iзin Allah’a dua etmesini isteyin manasэndadэr. Зьnkь onlar bizim iзin dua edebilirler.
عن بكر بن عبد الله رضى الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم:
حياتي خير لكم تحدثون ويحدث لكم، فإذا أنا مت كانت وفاتي خيرا لكم، تعرض على أعمالكم فإذا رأيت خيرا حمدت الله وإن رأيت شرا استغفرت الله لكم.
Bekr b. Abdullah radэyallahu anh’dan rivвyet edilen bir hadis-i юerifte, Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyurmuюtur:
“Benim hayatэm, sizin iзin hayэrlэdэr (benim saрlэрэmda birtakэm iюler) yaparsэnэz, size (onlarla ilgili hьkьmler) bildirilir. Ben цldьрьmde ise vefatэm sizin iзin hayэrlэ olur, зьnkь amelleriniz bana (kabrimde) arz edilir, hayэr gцrьrsem, Allah’a hamd ederim, юerr gцrьrsem Allah’tan sizin iзin af dilerim.” [726]
Bu hadis-i юerif, Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem’in вlem-i berzah’ta ьmmeti iзin istiрfar ettiрini aзэkзa ifвde etmektedir, istiрfar da bir nevi duв olduрu iзin, ьmmet bundan faydalanmaktadэr.
Bu hadis-i юerоfi, Bezzвr gibi bir hadis hвfэzэ Mьsned ’inde zikretmiюtir. Hвfэz Irвkо’nin oрlu “Bu hadisin isnвdэ зok iyidir. ” demiюtir. Heysemо “Bu hadisi Bezzвr rivвyet etti, ricвli sahihte geзen zevвttэr. ” demiюtir.
Эmam Sьyыtо “Bu hadis sahihtir. ” demiюtir. Kastalвnо “ Buhвrо Юerhi ”nde sahih, Alо el-Kвrо “ Юifв Юerhi ”nde sahih, Zerkanо de “ Mevвhib Юerhi ”nde bu hadis-i юerоfin sahih olduрunu sцylemiюlerdir.
Abdullвh b. Sэddоk el-Gumarо (Rahimehullвh) “ Nihвyetь’l-вmвl fо юerhi ve tashоh-i hadis-i arzi’l-e’mвl ” isimli mьstakil bir risвleyi sadece bu hadisin sэhhatini beyвna tahsis etmiюtir.
Bu hadisin sahih olduрuna ve dцrt mezhep imamэ dвhil birзok imama gцre hьccet kabul edilen sahih ve mьrsel yollarla rivвyet edildiрine dвir, mьstakil kitaplar yazэlacak kadar ilim mevcut iken inanзlarэnэ hadislere gцre ayarlamak yerine, hadisleri inanзlarэna gцre tahlоle tвbi tutma yolunu seзen Elbвnо gibilerin, bu hadisi zayэf kabul etmeleri hatadэr.
Bьyьk hadis вlimi Ebы Dвvыd et-Tayвlisо’nin Mьsnedin ’de Cвbir’den rivвyet ettiрine gцre, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyurdu:
“Yaptэрэnэz iюler, mezardaki yakэnlarэnэza ve tanэdэklarэna gцsterilir. Эюleriniz iyi ise sevinirler, iyi deрilse ya Rabbi! Эyi iюler yapmalarэ iзin kalplerine ilham eyle, derler.” [727]
Hazreti Цmer radэyallahu anh da sahebenin gцrdьрь rьyalarla amel etmiюtir. Geride geзen 5. hadiste olduрu gibi, [728] sahabenin Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem’in kabrinden ьmmeti iзin Allah’a dua etmesini isteyerek yardэm istemesi gibi kabirdeki цlь olan zatэn ruhundan, bizim iзin dua etmesini isteyerek Allah a dua etmesi yцnьyle bize yardэm etmesi umulabilinir. Yardэm etmesi dua etmesi yцnьyledir.
Kabirlerden yardэm isteyin, sцzьnden kabirden bana зoзuk ver, юunu ver, bunu ver gibi bir yardэm istemek kastedilmiyor. Sahabe, Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem’in kabrinden dua etmesini isteyerek yardэm istemiюtir. Sahabe юirk mi iюlemiю oldu? Elbette ki hayэr.
Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Эbn Abbas radэyallahu anhumв’ya:
Эstediрin zaman Allah’tan iste! Yardэm dilediрin zaman da O’ndan dile! [729] demiюtir.
Sizden her biriniz, bьtьn ihtiyaзlarэnэ Allah’tan istesin. Hattв pabucunun tasmasэ kopsa bile. Зьnkь Allah, tamirini mьyesser kэlmadэ mэ, onu tamir edemez. [730]
Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Adiyy b. Mвlik ve onunla birlikte kendisine biat edenlere:
“Эnsanlardan hiзbir юey istemeyiniz!” [731] “Эyyake na’bьdь ve iyyake nestaоn/Ancak sana ibadet eder ve yalnэz senden yardэm dileriz.”
Selefi gцrьюь ьzere olduрunu iddia edenler “Эyyake na’bьdь ve iyyake nestein” [732] ve yukar э daki hadislerin zahir manalarэnэ Mьslьmanlarэ tekfir etmede bir silah olarak kullanэyorlar. Bu mantэkla, Peygamberleri, sahabeyi, tabiоni, вlimleri, hatta kendi вlimlerini ve milyonlarca Mьslьmanэ farkэnda olmadan юirk iюlemekle, mьюrik olmakla itham etme durumuna dьюerek зok bьyьk hata iзindeler. Зьnkь ileride gelecek olan istiрase bцlьmьne baktэрэnэzda, gцstereceрimiz ayet ve hadislerde de gцrьleceрi gibi, Peygamberler, sahabeler, tabiоn ve milyonlarca Mьslьman ancak Allah’эn yapabileceрi insanlarэn yapamayacaрэ bir iюi baюkalarэndan yardэm olarak istemiюtir.
Hazreti Sьleyman ьз aylэk mesafedeki deрerli taю ve altэn oluюan tahtэ, gцz acэp kapayana kadar getirebilirim diyen bir insandan, ancak Allah’эn yapabileceрi bir istekte bulunuyor. Sahabe vefat etmiю Peygamber Efendimiz’den Yemame Savaюэ ' nda “Yв Muhammedвh/Ey Muhammed, bize yardэm eyle!” diye yardэm istiyor. Resulullah Efendimiz, эssэz bir yerde bir юeyimizi kaybettiрimiz zaman boюluрa, gabya: “Ey Allah’эn kullarэ! Bana yardэm edin!” diye seslenmemizi, yardэm istememizi tavsiye ediyor. Allah’tan isteyin, demiyor. Unutkanlэрэnэn giderilmesini Resulullah Efendimiz’den isteyen sahabeler var. Bьtьn bu dediklerimizi, kaynaklarэ ile birlikte зok geniю biзimde, istiрase bцlьmьne baktэрэnэzda gцrebilirsiniz. O bцlьmde kabirdekilerin ruhlarэndan bizim iзin Allah’a dua etmelerini isteyerek yardэm istemenin юirk olmadэрэna юahit olacaksэnэz. Yukar э da ve aюaрэdaki bilgileri toparlayэp dьюьndьрьnьzde, o hadisi ve konuyu anlamak daha kolay olacak.
Selefi gцrьюь ьzere olduрunu iddia edenlerin, zahirde kцtь gibi gцzьken bu sцzleri, aзэklэk getirmeden, taraftar kazanmak ve karюэ tarafэ tekfir etmekte bir malzeme olarak kullanmalarэ, hem onlara, hem onlara inanэp Mьslьmanlarэ tekfir edenlere, hem de Mьslьmanlarэn birliрine zarar vermektedir. O sцzь sцyleyen вlim, keюfinde hatalэysa biz hьsnь zannэmэzda isabetli olmuю olmayэz. Ama bu sцzden dolayэ milyonlarca Mьslьmanэ tekfir edenler iзin durum зok farklэ olacaрэ kesin.
Resulullah ve Sahabe Эlham ve Rьya ile Amel Etmiюtir
Эlk ezan, 622 yэlэnda okundu. Ezandan цnce Mьslьmanlarэ namaza зaрэrmak iзin зeюitli yцntemler kullanэlmaktaydэ. Sabit bir yцntemde karar kэlmak ьzere,Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem, Ashвbэnэ toplayarak namaza зaрэrmak iзin nasэl bir yцntem kullanmak gerektiрini onlarla istiюare etti. Sahвbelerden bazэlarэ, Hristiyanlarda olduрu gibi зan зalэnmasэnэ, diрer bir kэsmэ, Yahudiler gibi boru цttьrьlmesini, bir kэsmэ da Mecusilerinki gibi namaz vakitlerinde ateю yakэlэp yьksek bir yere gцtьrьlmesini, bazэlarэ da bayrak dikilmesini teklif ettiler.
Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem, bu tekliflerin hiзbirini beрenmedi. Bu hususta yapэlan istiюarede arzu edilen netice hвsэl olmayэnca, Ashвb-э Kirвm (radэyallahu anhum) daрэlarak evlerine gittiler. Diрer Sahвbeler gibi ьzьntьyle evine dцnen Abdullah b. Zeyd, bundan sonrasэnэ юцyle anlatэr: “Ben de o gece ьzьntьlь olarak yatmэюtэm. Uyku ile uyanэklэk arasэnda iken ьzerinde yeюil elbiseli olan biri yanэma geldi, bir duvarэn ьzerinde durdu. Elinde bir зan vardэ. Onunla aramэzda юu konuюma geзti:
— Onu bana satar mэsэn? Onu ne yapacaksэn? Namaz iзin зalarэz.
— Ben sana bu konuyla ilgili daha hayэrlэ bir юey versem olmaz mэ?
Allвhu ekber, Allвhu ekber
Allвhu ekber, Allвhu ekber
Eюhedь en lв ilвhe illallвh
Eюhedь en lв ilвhe illallвh
Eюhedь enne Muhammeder Rasыlullah
Eюhedь enne Muhammeder Rasыlullah
Hayye ale’s-salвh
Hayye ale’s-salвh
Hayye ale’l-felвh
Hayye ale’l-felвh
Allвhu Ekber, Allвhu Ekber
Lв ilвhe illallвh.
Abdullah radэyallahu anh, sabaha зэkar зэkmaz, sevinз iзinde gelip rьyasэnэ Peygamber Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem’e anlattэ. Aynэ gece onunla birlikte birзok Sahвbe de benzeri rьyalar gцrdьklerini anlattэlar. Resыl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem,
“Эnюallah bu, hak bir rьyadэr!” buyurarak davetin bu юeklini tasvip etti. Zeyd (radэyallahu anh)’e dцnerek “Gцrdьрьnь Bilal’e anlat, ezanэ Bilal okusun; onun sesi seninkinden gьrdьr.” buyurdu. Bilal radэyallahu anh, yьksek bir yere зэkarak gьr sedasэyla Эslвm’эn ilk ezanэnэ okudu. Medine ufuklarэnэn tevhidi haykэran bu eюsiz seda ile зэnladэрэnэ duyan Hazreti Цmer, heyecan iзinde evinden зэkarak Resыl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem’in huzuruna vardэ. Durumu црrenince:
— Yв Rasыlallah! Seni hak din ile gцnderen Allah’a yemin ederim ki, Abdullah’эn gцrdьрьnьn aynэsэnэ ben de gцrmьюtьm!” dedi. Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem de aynэ юeyi gцrdьрьnden dolayэ Allah’a hamdetti. [733]
Hz Ebы Bekir Radэyallahu anh’эn Rьya ile Amel Etmesi
Эmam Buhвrо’nin [734] kэsa, Эmam Taberвnо’nin [735] de uzun olarak [736] Enes radэyallahu anh’dan rivayet ettiрi hadistir:
Yemвme (muhвrebesi) gьnьnde Sвbit b. Kays’ harb etti ve nihayet юehit edildi. Ьzerinde kэymetli bir zэrh vardэ. Ona bir Mьslьman uрrayэp o zэrhэ aldэ. Mьslьmanlardan bir adam uyurken Sвbit radэyallahu anh, rьyasэnda ona geldi ve (юцyle) dedi:
— Sana bir vasiyette bulunacaрэm. Sakэn ha ‘bu karэюэk bir rьyadэr’ deyip de onu zayi etme! Ben юehit edildiрim zaman zэrhэmэ falanca kiюi aldэ. Onun evi, insanlarэn (oturduklarэ mэntэkanэn) en uzaрэndandэr. Зadэrэnэn yanэnda oynaюan bir at vardэr. Bu at, o zэrha bir eski ip fazlasэyla baрlanmэюtэr. Ьzerinde de atэn ьzerine baрlanan bir юey/зul vardэr. Halid radэyallahu anh’a git, ona emret, o zэrhэ alsэn ve Ebы Bekr radэyallahu anh’a, ‘ьzerimde falancanэn юu kadar alacaрэ bulunduрunu ve falanca kцlenin de azad edilmiю bir kцle olduрu’nu sцylesin!
Adam uyandэ, Halid’e geldi ve ona (gцrdьрь rьyasэnэ) haber verdi. Bunun ьzerine Hвlid radэyallahu anh, zэrha bir adam gцnderdi ve (adam) onu anlattэрэ gibi getirdi. Daha sonra adam rьyasэnэ Hazreti Ebы Bekir radэyallahu anh’a haber verdi. O da цlьnьn vasiyetini yerine getirdi.” [737]
Bunu, Beрavо [738] de baюka bir senet ile Atв el-Horasвnо yoluyla Sabit b. Kays’dan uzun olarak rivayet etti. [739]
Selefi gцrьюь ьzere olduрunu iddia edenlerin Эmamэ Эbnь’l Kayyim el-Cevziyye, Эbn Teymiyye’nin talebesi olduktan sonra yazdэрэ Kitвbu’r-Ruh, s. 25.de bu kэssayэ yazэp [740] юцyle demiюtir: Adeletin temsilcisi valiler hэrsэzlardan зalэntэlarэ almэюtэr. Buna bile karюэ зэkanlarэn mallarэ зalэndэрэnda her nedense buna baюvurmuюlardэr diyor Эbn Kayyim. [741]
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye Kitвbu’r-Ruh, s. 44 te юцyle diyor:
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye, buna benzer birзok misвller (misal) verdikten sonra юцyle diyor: Bunlarэ anlamaktaki maksadэmэz, цlьlerin ruhlarэyla dirilerin ruhlarэ nasэl birbirleriyle munasebet (mьnasebet) kurabiliyorlarsa, hayattakilerin ruhlarэnэn da aynэ юekilde birbirleriyle alaka kurabileceklerini anlatmaktэr.
Selef ulamasэndan nakledildiрine gцre, ruhlar havada karюэlaюэrlar, birbirleriyle tanэюэp aralarэnda mьzakere ederler. Эюte bu esnada hayэr ve юerri getiren rьya meleрi hazэr bulunur. Yьce Allah sadэk rьyalar iзin insana her юeyin biaynihi ismini dininde ve dьnyasэndaki deрiюmeleri tabiatэnэ ve hata, юьphe ihtimali olmaksэzэn bьtьn bilgileri црretmesi, insanэn kalbine ilham etmesi iзin bir meleрi vekil tayin eder.
Эnsana dьnyasэnda ve dininde baюэna gelecek hayэr ve юerri iзeren Kur’an ile ilgili Allah’эn gayb bilgisini ihtiva eden bir nusha getirir. Вdeti ьzere misaller, юekiller ortaya koyar.Yьce Allah, rьyayэ bir nimet, rahmet, hatэrlatma ve црretme vesilesi yapmэюtэr. Sцz konusu yollardan biriyle ruhlar birbirine kavuюabilmiюlerdir, birbirleriyle tanэюэp muzakere edebilmiюlerdir.
Nice insanlar vardэr ki, tцvbesi salahэ ve ahirete meyli, gцrdьрь bir rьyayla olmuюtur ve nice saklэ hazinelere rьyaylarla ulaюabilmiюlerdir.
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye’nin sцzь bitti.
Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye,Kitвbu’r-Ruh (') ta buna benzer birзok misaller (misal) verdikten sonra юцyle diyor sayfa 46 da: bu konuda gerзekten daha birзok misaller sayэlabilinir. Rьyasэnda tavsiye edilen ilaзlarэ kulanarak юifa bulanlarэn sayэsэ da gerзekten зoktur.
Birзok insanэn bana anlattэрэna gцre Эbn Teymiyye karюэtэ birзok kiюi, цlьmьnden sonra onu rьyasэnda gцrьp feraiz ve baюka konularda sorular sormuюlar. Эbn Teymiyye onlara doрru cevaplar vermiюtir. Velhasэl bu gerзeрi sadece ruhlarэ hьkьmlerini ve durumlarэnэ bilmeyen insanlar kabul etmezler. Baюarэ Allah’tandэr. Эbn Kayyim’in sцzь bitti. [742] Buradan da anlaюэlacaрэ ьzere Эbnь’l Kayyim el-Cevziyye, Эbn Teymiyye’nin talebesi olduktan sonra Kitвbu’r-Ruh’ u yazmэю.
Hazreti Цmer radэyallahu anh da sahebenin gцrdьрь rьyalarla amel etmiюtir. Эlerde gelecek olan 5. hadiste olduрu gibi, sahabenin gцrdьрь rьya ile halkэ yaрmur duasэna зэkarmэюtэr. [743]
TEVESSЬL EDЭLEN ZATLARIN VASIFLARI
Эbn Haldun’a gцre tasavvuf, Mьslьmanlar arasэnda ortaya зэkmэю юer’i ilimler olup, Sahвbe, Tabiоn ve onlarэ izleyen Selefin davranэюlarэnda mevcuttur. Aslэ, ibadette yoрunlaюma Allah (Celle Celвluhы) ile birlikte olma, dьnya zevk ve sьslerinden uzak durma, zevk, mal ve юцhrete karюэ zыhd, halktan uzaklaюэp ibadet amacэyla halveti tercih etmedir. Bu tarz yaюantэ Sahвbe ve Selefin genel manada tercihi olmuюtur.
Hicri II. asэr ve sonrasэnda dьnyaya yцnelme yaygэnlaюэnca ibadete yц-nelenler, “sыfiyye ve mutasavvэf” kelimeleriyle tanэmlanmэюlardэr. Bu aзэkla-malardan anlaюэlacaрэna gцre, Эbn Haldun da tasavvuf kьltьrьnьn kцklerinin; Sahвbe, Tabiоn ve Selefin yaюantэsэnda mevcut olduрuna inananlardandэr.
Nefis,
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا
“Nefsini (maddi, manevi kirlerden arэndэrэp) tertemiz yapan kurtulur.” [744]
Yine,
قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ
“Эblis, Allah’эn kullarэnэ azdэracak, ancak, ihlвslэ kullarэn mьstesna!” [745]
“ Namazlarэnda huюы iзinde olan Mь’minler, muhakkak ki onlar kurtuluюa ermiюtir.” [746] buyurmuюtur.
وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا.
“Kim, Allвh’a ve Resыlь’ne (Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’e) uyarsa, iюte onlar Allah’эn kendilerine nimet verip, ihsanda bulunduрu Peygamberler, sэddоklar, юehitler ve sвlihlerle birliktedirler. Bunlar ne gьzel arkadaюlardэr.” [747]
Эbn Teymiyye bu вyet iзin: Allah’a ve Resыlьne, bьyьk bir gayretle uymaya зalэюanlar, bu yolda durmadan зalэюanlardэr. Mukarribler, onlar mьbah юeyleri yaparken bile, Allah’a yaklaюэrlar. Зьnkь artэk onlarэ her mьbah юey Allah’a yaklaюtэrэcэ bir vesile haline gelmiюtir. [748]
Юimdi yine tasavvufa karюэ зэkanlarэn itibar ettikleri bьyьk zatlardan Ebы’l-Ferec Эbnь’l-Cevzо’nin gцrьюlerine bakalэm;Bu вlimin soyu, Ebы Bekir Sэddоk’a dayanэr. Эbnь’l-Cevzо ismi ile meюhur olmuюtur. (Эbnь’l-Cevzо, Эbn Teymiyye ve talebesi Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye’den bir asэr цnce yaюamэюtэr.)
Эbnь’l-Cevzо (v. 597/1200) bakэn neler diyor:
Ebы’l-Ferec Эbnь’l-Cevzо
“ Mь’minlere Црьt ” [749] isimli eserinde юцyle diyor:
Эlk зocukluрumda, devamlэ oruз tutup, namaz kэlmakla zahitlerin izinde gitmeye цzenmiюtim. Bana yalnэzlэk sevdirildi. Gцnlьm hoю, ferasetim gвyet keskin, ibadetsiz geзen her saniyeye ьzьlen, bьtьn zamanэmэ ibedetle deрerlendirmeye зalэюan bir insan oldum.
Bu duruma bir зeюit ьnsiyet ve alэюkanlэk ile mьnacaat hazzэ olmuюtu. Beni vaaz etmeye meylettirdi. Tabiatэm oraya yцnelince, o eski hazzэ kaybetmeye baюladэm, sonra baюka bir taraf beni kendine зekmek istedi, henьz o gьzel haletimin etki etmesi sayesinde, юьpheli юeylerin korkusundan onlarla haюэr neюir olma, onlarla yemekten kendimi koruyordum. Sonra “yorumlama” fikri oluюuverdi.
Mьbah юeyleri kaygэsэzca almaya baюladэm. Neticede, цnceleri bulmuю olduрum nur ve sukuneti kaybettim. Halkэn iзine karэюmak kalbime zulmeti celbetti. O nur bьsbьtьn kayboluncaya dek kaybettiklerime olan hasret ve цzlemim, meclisimdeki insanlarэ endiюelendirdi.
Onlar tцvbe edip эslah oluyorlar, ben ise kendi baюэma, eli boю, iflas etmiю olarak зэkardэm meclisten.
Bu hastalэрэmdan эzdэrabэm зoрaldэ, nefsimi terbiye edemedim. Bazэ salih kiюilerin kabrine gidip, onlarэ aracэ yapэp, dьzelmem iзin duв ettim ve Mevlвnэn lutьf ve inвyeti, nefsimin istemesine raрmen, beni halvete cezbetti. Bundan bazen gцnlьmь geri dцndьrdь, kapmэю olduрum hastalэрэ bana gцsterdi. Gaflet hastalэрэndan uyandэm.
Burada, Эbn Cevzо’nin Mь’minlere црьt eserini tьrkзeye зeviren ve tasavvufa karюэ olan юahэs dipnotta: Эbn Cevzо gibi bьyьk, deрerli bir вlimin, nasэl mezarlэрa gidip sвlihlerin kabri baюэnda Allah (Celle Celвluhы)’tan duв istemeyi mьbah gцrebilmiю anlayamэyorum? diyor.
Ebы’l-Ferec Эbnь’l-Cevzо, aynэ eserin 261. sayfasэnda bakэn ne diyor:
Sadece fэkэh ve hadis ilmini okumak, kalbi эslah etmeye yeterli deрildir. Kalbin эslahэ iзin, selef-i salihinin hayatlarэna bakmak ve tasavvufun incelikleriyle de hemhal olmak gerekir. Zira selef, nakli ilimlerden gerekeni aldэktan sonra, emir olunan yьzeysel fiillerden sэyrэlэp, fiillerin manasэ ile kastedilenin zevkine ermiюlerdir. Bu anlattэklarэm tecrьbelerimin neticesidir.
Muhaddis ve hadis talebelerinin ekserisinin gayesi ve himmeti, hadisin rivвyet ve turuklarэna mьnhasэrdэr. Fakihlerin himmeti ise, munazara bilgileri ile hasmэnэ nasэl tuюa getireceрini dьюьnmekten baюka bir юey deрil. Kalp bunlarla nasэl incelsin? Seleften bazэlarэ, salih вlimin ilminden yararlanmak deрil, onun ahlak ve yaюayэюэndan feyiz almak iзin ziyaret ederlerdi. Bu yaюayэю ve davranэю ilmin meyvesi olduрu hakikatэna matuftur. Bu formьlь црrendiysen, fэkэh ve hadis ilimlerini selef-i salihin ile dьnyadan el etek зekenlerin hayatэnэ incelemekle mezc eyle ki, kalbin incelmesine vesile olabilesin.
Mesela Hasan el-Basrо, Sьfyan es-Sevri, Эbrahim b. Ethem, Biюri el-Hafi, Ahmed b. Hanbel, Maruf el-Kerhi ve isimlerini sayamadэрэm вlim ve zahidlerden her birinin hayatэnэ ayrэ, ayrэ yazan kitablar yazdэm. Maksuda ulaюma tevfikini veren Allah (Celle Celвluhы)’tэr.
Эbnь’l-Cevzо devamla aynэ eserde 353. sayfada юцyle diyor:
Lezzeti olmayan, fakat hevasэ aрэr olan bir hayat insanэnэn; Hasan el-Basrо, Ahmed b. Hanbel, Sьfyan es-Sevrо gibi ihlвslэ вlimler ile Ma’ruf el-Kerhо gibi gerзek zahidlerin yakalayabildikleri mutluluk ve gerзek lezzetli hayatэ baюka birilerinin yakalayabilmiю olduрuna ihtimal vermiyorum.
Эюte Ma’ruf el-Kerhо inzivayla, gьzel ve en mutlu hayatэ yaюamэюtэr. Sonra vefatэnэn ьzerinden dцrt yьz sene geзmesine raрmen, her gьn mezarэnda Kur’вn okunur, hatimler indirilir, mezarэnэ ziyaret edenler en azэndan bir ihlвs-э юerif okur ve ruhuna hediye eder. Burada Эbnь’l-Cevzо’nin sцzlerini noktalэyoruz.
Эbn Teymiyye, sahtekar olanlarэn yaptэklarэ юeytandandэr, diyor. Gerзek evliyanэn yaptэklarэnэ inkar etmiyor.Tevessьlь kabul etmeyenlerin, bьyьk вlim olarak kabul ettikleri Эbn Teymiyye’nin talebesi Эbnь’l-Kayyim el-Cevziyye, Kitabu’r-Rыh adlэ eserinin 304. sayfasэnda bakэn neler diyor:
Allah (Celle Celвluhы):
وَلَوْ نَشَاءُ لأرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ
“Biz dileseydik onlarэ sana gцsterirdik. Sen onlarэ simalarэndan tanэrdэn ve onlarэ sцzlerinin ьslubundan tanэrsэn.” [750] buyurmuюtur.
Ferвset kalbi doрrular, temiz ve saf olur, pislikten uzak bulunur, Allah’a yakэn olur. Ferвsetli kimse Allah’эn kalbine attэрэ nurla bakar. Tirmizо ve diрerlerinde Ebы Saоd’den юцyle bir hadis nakledilir.
Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem buyuruyor ki:
عن أبي سعيد الخدرى رضى الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم:
اتقوا فراسة المؤمن فإنه ينظر بنور الله.
“Mь’minin ferвsetinden sakэnэn! Зьnkь o, Allah’эn nuru ile bakar.” [751]
Bu ferвset, Allah (Celle Celвluhы)’a yakэnlэktan kaynaklanmэюtэr. Kul Allah’a yaklaюэnca, hakkэ bilmesine, anlamasэna engel olan kцtь engeller ortadan kalkar. Allah’a yakэnlэрэ цlзьsьnde Allah’a yakэn bir fener эюэрэ kula ulaюэr. Yakэnlэрэna gцre, bu эюэk onu aydэnlatэr; bu nurla Allah (Celle Celвluhы)’tan uzak kimsenin (mahcыben) gцremediрi юeyleri gцrьr.
Ebы Hьreyre’den naklen: Resыlullah’эn Allah’tan rivвyet ettiрi kutsi bir hadiste yьce Allah юцyle buyurur:
عن أبي هريرة رضى الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: وما يزال عبدي يتقرب إليّ بالنوافل حتى أحبه فإذا أحببته كنت سمعه الذي يسمع به، وبصره الذى يبصر به، ويده التي يبطش بها، وجله التي يمشي بها.
“Kulum bana, ьzerine farz kэldэрэm ibadetlerle yaklaюtэрэ gibi hiзbir юeyle yaklaюamaz. Kulum bana nafile ibadetlerle yaklaюtэkзa da onu severim, kulumu sevince duyduрu kulaрэ, gцrdьрь gцzь, tuttuрu eli ve yьrьdьрь ayaрэ olurum. Bцylece benimle duyar, benimle gцrьr, benimle tutar ve benimle yьrьr.” [752]
Эbn Teymiyye, bu hadis, Allah dostlarэ hakkэnda rivвyet edilen en gerзek hadislerden biridir. Yьce Resыl, bu hadislerinde Allah dostlarэna dьюmanlэk yapmanэn Allah’a savaю aзmak anlamэna geldiрini beyan ediyor. Korkunз bir suз olduрunu belirtiyor. Bir baюka hadiste юцyle buyurmaktadэr: “Ben dostlarэmэn intikamэnэ dьюmanlarэmdan alэrэm. Цfkeli bir aslanэn intikamэnэ almasэna benzer bir biзimde.” diyor. [753]
Эbn Teymiyye ve Эbnь’l-Kayyim bu hadis iзin sahih derken, bazэlarэ bu hadisin isnadэndaki rвvоler hakkэnda tenkitlerde bulunmuюlardэr.Fakat Эmвm Buhвrо ve bir зok вlimler, bunlarэ nazarэ itibare almadan kabul etmiюlerdir. Ayrэca ьmmetin “Telakki bil’kabul” yani kabul ile karюэlamalarэndan dolayэ, isnadэna ihtiyaз kalmamэюtэr. Usulь hadise gцre; ьmmetin вlimlerinin kabul ile karюэladэklarэ rivвyet isnadэnda sцz olsa bile, ittifakla makbuldьr.
Bazэ rвvоlerdeki zayэflэрэ kabul etsek bile, Buhвrо, Ahmed b. Hanbel gibi birзok hadis вlimi tarafэndan baюka yollarla da rivвyet edilmiюtir. Bu yollarэn fazlalэрэ sebebiyle rвvоlerde farz edilen zayэflэk telafi edilerek hadis sэhhat derecesine yьkselmiюtir denilebilinir.
Эbnь’l-Kayyim, Kitabu’r-Rыh 305’te:
Aynэ sayfada yьce Allah bu kudsi hadiste kendisine yaklaюan kuluna olan sevgisinin faydalэ olacaрэnэ belirtmiюtir. Allah (Celle Celвluhы) kulu sevince kulaрэna, gцzьne, eline ve ayaрэna yaklaюэr. Artэk gцzь Allah ile gцrьr, kulaрэ Allah ile duyar, onunla tutar onunla yьrьr diye devam eden hadis. [754]
Kalbi, eюyalarэn gerзeklerinin belirdiрi saf ayna gibi olur. Ferвsetinde oldukзa az yanэlэr, зьnkь kul Allah ile varlэрa bakэnca onu olduрu gibi gцrьr. Allah ile iюitince onu olduрu gibi iюitir ancak bu gayb bilgisinden sayэlmaz.Nur kalpte зoрalэnca, derhal kalpten uzuvlara ve gцze geзer. Nur цlзьsьnde gцrme gцzьyle hakikatleri olduрu gibi keюfeder.
Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem, namaz kэlarken sair zamanda цnьnde bulunan Ashabэ gцrdьрь gibi, arkasэnda namaz kэlanlarэda gцrьrdь.[755]
Enes b. Mвlik radэyallahu anh’dan rivвyete gцre, Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyurdu: “Rьkы ve sьcudu dosdoрru yapэnэz! Vallahi ben sizi rьkы ettiрiniz ve secdeye vardэрэnэz zaman arkamdan da yahut sэrtэmэn arkasэndan da muhakkak gцrьrьm.” [756]
Mekke’de iken gцzь ile Beyt-i Makdis’i gцrmьюtьr. Юam saraylarэnэ San’a kapэlarэnэ ve Kisra’nэn юehirlerini hendek kazarken Medine’den gцrmьюtьr. Hadis-i Nebevо rivвyet etmiюtir.
Medine’de iken Mыte’de yaralanmэю komutanlarэ gцrmью; yine Medine’de iken, Necaюi’nin цlьsьnь gцrmью, musallaya giderek, gэyabэnda cenaze namazэ kэlmэюtэr.
Hazreti Цmer, Эran’эn Nihavend bцlgesinde dьюmanlarla savaюan Эslвm askerlerini ve askerlerden Sвriye’yi gцrmью, “Sвriye daрa, daрa!” diye nida etmiюtir. [757]
Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyuruyor: “Benim ьmmetimin iзinde muhaddes ve mьkellemler vardэr. Цmer b. el-Hattвb bunlardan biridir.” [758]
Abdurrahman b. Sehl b. Huneyf radэyallahu anh Kehf Suresi’nin 28. вyeti inince, Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem evden зэktэ, вyet ile nitelenen kimseleri araюtэrmaya baюladэ. Saзlarэ daрэnэk, derileri kalэnlaюmэю, tek elbiseye bьrьnmью olduklarэ halde, Allah (Celle Celвluhы)’э zikreden bir cemeat gцrьp, yanlarэna oturdu. Ьmmetim iзinde kendileri ile birlikte nefsimi sabra zorlamamэ emrettiрi kullarэ yaratan Allah (Celle Celвluhы)’a hamd olsun, dedi.[759]
* * *
Abdвl Var Mэdэr? Abdвl Kimdir?
Abdullah b. Цmer radэyallahu anh’dan naklen, Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyurmuюtur:
إن لله عز وجل خلقا خلقهم لحوائج الناس يفزع إليهم الناس فى حوائجهم أولئك الآمنون من عذاب الله تعالى.
“Muhakkak Allah, insanlarэn ihtiyaзlarэ iзin kendilerine mьracaat edecekleri insanlar yaratmэюtэr. Эюte onlar Allah-u Teвlв’nэn azabэndan emin olanlardэr.” [760]
“Bu ьmmetin iзinde Эbrвhim tabоatэ ьzere kэrk, Mыsв tabiatэ ьzere yedi, Оsв tabiatэ ьzere ьз, Muhammed fэtratэ ьzere bir kiюi bulunur. Bunlar derecelerine gцre halkэn efendisi sayэlэr.” [761]
“Эsrвiloрllarэ mэ peygamberleri yцnetip idare ederdi. Bir peygamber vefat edince, yerine baюka bir peygamber gelirdi. Benim ve ьmmetimin durumu ise bцyle deрildir. Benden sonra hiзbir peygamber gelmeyecek fakat (benim adэma bu iюi yьrьtecek) halifeler bulunacak, sayэlarэ da зok olacak. [762]
Abdullah b. Zьreyr el-Gвfikо’nin Hazreti Alо’den rivвyet ettiрine gцre, Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyurdu: “Юamlэlar’a lвnet okumayэnэz! Зьnkь iзlerinde ebdвl vardэr. Sadece zulьmlerine lвnet okuyunuz!”
Hвkim hadisin isnadэnэn sahih olduрunu sцylemiю, Zehebо de, bu hьkme katэlmэюtэr.[763] Suyutо de hadisi risalesine almэюtэr. [764]
Юurayh b. Ubeyd anlatэyor: Hazreti Ali radэyallahu anh, Irak’ta iken yanэnda Юam ehlinden bahsedildi ve “Ey Mьminlerin emiri! Onlara lвnet oku! denildi. Hazreti Alо:
— Hayэr! Ben Hazreti Peygamber’in юцyle buyurduрunu iюittim:
“Ebdвllar Юam’da bulunurlar. Onlar kэrk kiюidirler, onlardan biri цlьrse Allah (Celle Celвluhы) onun yerine bir baюkasэnэ getirir. Onlarэn sebebi ile yaрmura kavuюulur ve dьюmana karюэ yardэm gelir. Юam ehlinden azap onlarэn sebebi ile kaldэrэlэr.”
Юurayh’dan baюka bir rivвyet de, bu son kэsэm “yer ehlinden belв ve boрulma onlar sebebi ile kaldэrэlэr” юeklindedir. Ahmed b. Hanbel, Юurayh b. Ubeyd’den [765] Benzeri Abdurrezzak, el-Musannef, XI, 249 (hadis no: 20455) Suyыtо hadisi hasen kabul etmiюtir.
Suyыtо, el-Cвmiu’s-Saрir, 1, 470, (h. no: 30035)’de bu hadis iзin Эbn Teymiyye’nin talebesi Эbnь’l-Kayyim bu hususta sahihe en yakэn olan rivвyet Ahmet b. Hanbel’in Юurayh b. Ubeyd’den munkatэ olarak yaptэрэ rivвyet olduрunu sцylemiюtir. [766]
Aclыnо: Ricвlь’l gayb ile ilgili hadislerin tariklerinin, зok olmasэ sebebiyle kuvvet kazandэрэnэ ve bunlarэn mevzu olmamasэ gerektiрini savunmuюtur. [767]
Kettвnо bu rivвyetlerin tariklerinin зokluрu nedeniyle manevо mьtevв-tir derecesine зэktэрэnэ belirtmiюtir. [768]
Эbnь’l-Cevzо (v. 597/1201), konuyla ilgili rivвyetlerin, bir ayэrэm yapmaksэzэn “uydurma” olduklarэnэ sцylerken,[769] Эbn Teymiyye (v. 728/1328), “ebdвl” kelimesinin seleften nakledildiрinin altэnэ зizerek, “Ebdвl kэrk kiюidir ve Юam’da bulunurlar” юeklinde Ahmed b. Hanbel ’in rivвyet ettiрi Ali radэyallahu anh hadisi [770] iзin “munkatэ” hьkmьnь vermiюtir.[771]
Эbnь’l-Kayyim’de, “abdвl, aktвb, nukabв, nucebв, рavs ve evtвd” gibi kelimelerin geзtiрi hadislerin, hepsinin isnadlarэnэn “bвtэl” olduklarэnэ sцyledikten sonra, bu konuda en kuvvetli haberin, yine Эbn Teymiyye’nin de belirttiрi gibi, Amr b. Ubeyd aracэlэрэ ile Hazreti Ali’den rivвyet edilen Ahmed b. Hanbel hadisi olduрuna [772] dikkat зekmiюtir.
Aynэ haberle ilgili olarak, bu deрerlendirmeye katэlan hadisзiler arasэnda Эbnu’s-Salвh ve Sehвvо gibi вlimler de [773] bulunmaktadэr. Ne var ki, Эbnu’s-Salвh “Nucebв, nukabв, udebв” gibi kavramlarэn bilahare tarikat юeyhleri tarafэndan ortaya atэldэрэ [774] kanaatindedir.
Ancak birзok hadisзi, цzellikle “ebdвl” hadislerinin tariklerinin bolluрu noktasэndan da hareketle “uydurma” deрil, “zayэf” olduklarэnэ [775] dile getirmiюtir. Bu hususu teyit eden delillerin baюэnda, Buhвrо, Ahmed b. Hanbel, Yezid b. Harun (v. 206/821), Ювfiо ve Ebы Hвtim er-Rвzо (v. 277/890) gibi, ilk dцnemlerde yaюamэю ve rivвyet ilimleri yцnьnden gьзlь birзok hadisзi ve вlimin beyanlarэ gelmektedir.
Nitekim Buhвrо ve Ювfiо’den “Falan kiюi ebdвldendir” юeklinde sцzler nakledilmiюtir. Yine Yezid b. Hвrun, “ebdal”in “hadisзiler” olduрunu sцylerken, Ahmed b. Hanbel, “Onlar hadisзiler deрilse, kimler?” diye sormuюtur. [776]
Yine Ebы Hвtim er-Rвzо, Abdurrezzвk b. Цmer ed-Dэmeюkо hakkэnda, (يعد من الأبدال / abdвldan kabul edilir) ifвdesini kullanmэюtэr.[777] Katвde de (v. 118/736), Hasan el-Basrо’nin abdвlden olduрunu sцylemiюtir. [778]
Sonuзta Эbnь’l-Cevzо dэюэnda, hadis tenkidinde зok sэkэ цlзьleriyle tanэnanlar da dвhil, hemen bьtьn ilim ehli, “abdвl”‘эn varlэрэ konusuyla ilgili haberlerin “mevzы” olduрunu sцylememiюlerdir.
Abdвllar ile ilgili birзok hadisi zayэf kabul edilse dahi, onlarэn var olduрuna gцrьюь ile amel edilir. Зьnkь bu hadislerde haramlэрэn ispatэ veya haram olan bir юeyin helal olduрu olma ihtimali olan bir юeyin helalliрini ispatlama gibi bir mesele yoktur. Farz, vacip mevzusu da deрildir. Bцylece bu hadislerle zayэf dahi olsa amel edilir.
Yine Peygamberimiz юцyle buyuruyor:
عن عتبة بن غزوان رضى الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: إذا أضل أحدكم شيئا أو أراد أحدكم عونا وهو بأرض ليس بها انيس فليقل: يا عباد الله أغيثوني يا عباد الله أغيثوني فإن لله عبادا لا نراهم.
“Sizden birisi kimsesiz bir yerdeyken, bir юey kaybettiрinde ve yardэm istediрinde: “Ey Allah (Celle Celвluhы)эn kullarэ bana yardэm edin!” desin. Zira Allah (Celle Celвluhы)’эn, gцremeyeceрimiz kullarэ vardэr.” [779]
Bunu Taberвnо rivвyet eder. Ve rвvоleri gьvenilir kabul edilmiюtir. Ancak bazэlarэnda bir zayэflэk vardэr. Юu kadar vardэr ki, Yezоd Utbe’ye yetiюmemiюtir. (Yani rвvоler sika kabul edilmekle beraber, iзlerindeki birinde biraz zayэflэk gцrьlmьюtьr. Dolayэsэyla bu rвvо hasenь’l-hadistir. Diрer yandan munkatэ’dэr. Bu Hanefо usulcьlerine gцre zarar vermez.
Ancak benzer hadisi sahih kabul etmiюlerdir ki, o da юu hadistir:
عن ابن عباس رضى الله عنهما أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: إن لله ملائكة في الأرض سوى الحفظة، يكتبون ما يسقط من ورق الشجر، فإذا أصاب أحدكم عرجة بأرض فلاة فليناد: يا عباد الله! أغيثوا.
Эbn Abbвs merfu olarak юцyle rivвyet etmiюtir: Resыlullah sallallahu aleyhi ve sellem юцyle buyurmuюtur:
“Allah’эn (Celle Celвluhы) yeryьzьnde hafaza melekleri dэюэnda melekler vardэr. Bunlar aрaзtan dьюen yapraklarэ yazarlar. Sizden birisi зцlde yolunu kaybederse “Ey Allah’эn kullarэ bana yardэm edin!” diye baрэrsэn. [780]
Ubade b. es-Sвmit radэyallahu anh’in rivвyetine gцre, Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem veliler hakkэnda:
“Yeryьzь onlarla durur, onlar sebebiyle size yaрmur yaрdэrэlэyor ve onlar hьrmetine yardэm olunuyorsunuz,” buyurmuюtur. [781]
* * *
Allah Dostlarэnэn Kьfьr Эзerikli Sцzleri
Bazэ felsefeciler “Allah (Celle Celвluhы)’эn veli kullarэ, Allah (Celle Celвluhы)’эn Peygamber’inden daha ьstьndьr. Зьnkь biz, bizde var olan bilgileri doрrudan doрruya hiз vasэtasэz olarak Allah (Celle Celвluhы)’dan alэyoruz Peygamberler ise, Cebrвil vasэtasэyla alэyorlar, onun iзin bizde olan velвyet makamэ, nьbьvvet makamэndan daha ьstьndьr” gibi bвtэl ve itikat bakэmэndan tehlikeli iddialarэ ileri sьrmьюlerdir. Эbn Teymiyye de bunlarэ eleюtirmiю ve tekfir etmiюtir.
Tasavvufun bьyьk temsilcilerinden olan Эmвm Rabbвnо (k.s.), bu anlayэюtan Allah’a (Celle Celвluhы) sэрэnmak gerekir, der.[782] Baюka bir mektupta юцyle der: “Hiзbir veli, derece itibari ile bir nebinin, bir peygamberin mertebesine ulaюamaz. Velinin baюэ davamlэ nebinin kademi altэndadэr.” [783]
Вlimlerin zahir anlamda юeriata ters olan kьfьr sцzleri iзin Ehl-i Sьnnet de, o sцzlere kьfьrdьr demiюtir. Ama o вlimleri tekfir etmemiюlerdir. O kьfьr sцzьnьn teviline bakmэюlardэr. Bakmak da gerekir. Зьnkь o sцzь sцyleyen вlimlerin diрer eserlerinde, yaюantэlarэnda ve ibadetlerine bakэldэрэnda Kur’an’a, sьnnete ve юeriata baglэlэklarэ tatbikleri ile цnder konumunda olan bьyьk Allah dostlarэ olduрu gцrьlecektir. Onun iзin sцyledikleri acayip sцzlerin bizim anladэрэmэz manada olmadэрэ anlaюэlmalэdэr.
Юeyh Юerafeddin Yahya el-Mьnirо’ni “mьrid kardeюinin baюэnэ kesmedikзe ve annesi ile evlenmediрi sьrece, tarikattaki makamlarda ilerlemeyeceрi” sцzlerinin gerзek manasэnэn beyanэ iзin Эmam Rabbanо’nin Molla Юemseddin’e yazmэю olduрu Mektubat, III. cilt 33. mektubunda.
Эmam Rabbanо diyor ki:
Юeyh Юerafeddin Yahya el-Mьnirо’nin: “Эnsan kardeюinin baюэnэ kesmedikзe, tasavvuftaki makamlara ulaюmaz!” sцzьnden maksat, tarikattaki makamlara ulaюma yolunda юeytanla mucadele
|
|
|
