 |
Этиологиясы. Патогенезі. Эпидемиологиясы. Клиникалық көріністері
|
|
|
|
Этиологиясы
1. Тропты гормондар ө ндірілуінің жоғ алуымен сипатталатын гипофиз деструкциясына ә келетін гипофиз ісіктері.
2. Гипофиз маң ы ісіктері (краниофарингиома, менингиома, тү рлі ісіктердің метастазы жә не т. б. ).
3. Гипоталамус-гипофиз аймағ ына жаслғ ан операциялық араласулар, гипофиздің сә улеленуі.
4. Гипофиз апоплексиясы (септико-эмболиялық немесе ишемиялық
инфаркт) немесе Шиен-Симмондс (ШСС) синдромы. Классикалық ШСС сепсис, тромбоэмболия, массивті қ ан кетумен асқ ынғ ан босанудан кейінгі ә йелдерде суреттелген болатын. Жү ктілік кезінде гипофиздің алдың ғ ы бө лігінің гипертрофиясы, босанудан кейін оның инволюциясымен алмасуы есебінен, гипофизде қ анайналым бұ зылып, ангиоспазм дамып, гипоксия мен некроздың дамуына ә келеді. Соң ғ ы жылдары сирек кездеседі. ШСС секілді синдром басқ а генезді қ ан кетулер кезінде де суреттелген, соның ішінде ер адамдар да анық талғ ан.
5. Инфильтративті аурулар (саркоидоз, лимфоцитарлы гипофизит, гемохроматоз, гистиоцитоз).
6. Ауыр бассү йек-ми жарақ аттары
7. «Бос» тү рік ершігі синдромы (2. 8 бө лімді қ араң ыз). Гиперпролактинемиямен ұ штасқ ан жең іл дә режелі парциальды гипопитуитаризм науқ астардың 10%-да ғ ана анық талады.
8. Туа біткен жә не жү ре пайда болғ ан синдромдар:
—ө су гормоны мен тропты гормондардың тұ қ ым қ уалайтын тапшылығ ы (ө су гормоны, Pit-1 жә не Prop-1 гендерінің мутациясы);
—гипоталамус-гипофиз жү йесінің даму ақ аулары (голопрозэнцефалия, септооптикалық дисплазия, туа біткен гипофиз аплазиясы мен гипоплазиясы жә не т. б. );
|
|
|
—гипофиздің тропты гормондары мен ө су гормонының идиопатиялық тапшылығ ы.
Патогенезі
Пангипопитуитаризмнің патогенезінің негізінде тропты гормондар мен ө су гормонының (Ө Г) тапшылығ ы жатыр. Деструктивті ү рдістің орналасуына, ауқ ымдылығ ы мен қ арқ ындылығ ына байланысты гипофиздегі гормон тү зілудің тө мендеуі немесе жоғ алуы толық (пангипопитуитаризм) немесе жартылай (бір немесе бірнеше гормондардың ө ндірілуі сақ талады) болып жіктеледі. Аутопсиялық мә ліметтер бойынша гипофиздегі некроздік ү рдістер 1, 1–8, 8% жағ дайда анық талсада, жартылай гормональды жеткіліксіздік гипофиздің алдың ғ ы бө лігі 60–70% зақ ымданғ анда, ал пангипопитуитаризм 90% зақ ымданғ анда кө рініс береді. Нә тижесінде бү йрек ү сті безі қ ыртысының, қ алқ анша бездің, тер бездердің екіншілік гипофункциясы дамиды. Сирек жағ дайларда гипофиздің артқ ы бө лігінің немесе аяқ шаларының патологиялық ү рдіске ұ шырауынан вазопрессин мө лшері тө мендеп, қ антсыз диабеттің дамуы мү мкін. Вазопрессин антагонистері болып табылатын АКТГ мен кортикостероидтардың бір уақ ытта тө мендеуі, вазопрессин жеткіліксіздігінің клиникалық кө ріністерін жұ мсартып кө рсетуі мү мкін. Пролактин ө ндірілуінің жоғ алуы агалактияғ а ә келеді. Парциальды гипопитуитаризм кезінде жиі гонадотропты жә не соматропты қ ызметтер зардап шегеді, сирек жағ дайда АКТГ мен ТТГ синтезі бұ зылады. Ересек адамдарда Ө Г синтезінің тө мендеуі ішкі ағ залардың, қ аң қ а бұ лшық еттерінің, тегіс салалы бұ лшық еттердің ү демелі атрофиясына ә келеді, себебі Ө Г ақ уыз синтезіне жан-жақ ты ә сер етеді.
|
|
|
Манифестті тү рде Ө Г туа біткен тапшылығ ы нанизм синдромымен кө рінеді (лат. nanos — карлик). Нанизм синдромы кезінде науқ ас физикалық жә не бой ө суі жағ ынан артта қ алуымен сипатталады. Гипофизарлы нанизм этиологиясы мен патогенезі бойынша біртекті емес: науқ астардың басым кө пшілігінде басқ а ФСГ, ЛГ, ТТГ секілді гипофизарлы гормондардың тапшылығ ы эндокринді жә не зат алмасулық бұ зылыстармен ұ штасады (пангипопитуитарлы нанизм). Тропты гормондардың тапшылығ ымен ұ штасатын Ө Г жеткіліксіздігінің тұ қ ымқ уалайтын тү рлері Рrор-1 немесе Pit-1 факторларының тапшылығ ымен байланысты. Pit-1 факторы эмбриогенездің ерте сатыларынан бастап соматотрофтар, лактотрофтар, тиротрофтар қ ұ рамында болып, гендер экспрессиясының инициациясында маң ызды қ ызмет атқ арады. Бұ л гендер аденогипофиз жасушаларының гормондарды синтездеуіне жауап береді. Фактор Prop-1 (prophert, Pit1 жолашары) сомато-, пролакто-, тиреотрофтардың біріншілік жапырақ шаларының тү зілуін анық тайды, ал олардың дифференциациясы Pit-1транскрипциясының белсенуі арқ ылы іске асады. Аталғ ан гендерде дамитын мутация Ө Г, пролактиннің жә не ТТГ аралас тапшылығ ын шақ ырады. Гипофизарлы нанизмнің басым бө лігі идиопатиялық Ө Г тапшылығ ы болып табылады.
Эпидемиологиясы
Гипопитуитаризмнің ә р тү рлерінің таралуы жө ніндегі нақ ты мә ліметтер жоқ. ШСС қ азіргі таң да ө те сирек ауру ретінде қ арастырғ ан жө н. ШСС 20–40 жас аралығ ындағ ы ә йел адамдарда жиі суреттелген. Гипофизарлы нанизм 1: 15000 жиілікте кездеседі, ал ересек жаста алғ аш дамығ ан ө су гормонының тапшылығ ы 1: 10000 жиілікте дамиды.
Клиникалық кө ріністері
1. Парциальды гипопитуитаризм клиникалық тү рлі ү йлесімде
екіншілік гипотиреозбен, гипогонадизммен, гипокортицизммен жә не Ө Г тапшылығ ының бейспецификалық симптоматикасымен кө рінеді (2. 7кесте).
2. Пангипопитуитаризм Шиен-Симмондс (ШСС) синдромының
|
|
|
классикалық ағ ымында бірнеше жылдарда дамиды. Ауыр жағ дайларда науқ астың дене массасы 25–30 кг-ғ а дейін ү демелі тө мендейді. Науқ ас біркелкі арық тайды, бұ лшық еттері атрофияланады, ішкі ағ заларының кө лемі кішірейеді. Тері жабындыларына арнайы ө згерістер тә н: терінің жұ қ арып, қ ұ рғ ауы оғ ан папирус қ ағ азына ұ қ сас сипат береді, терісі ә жімденіп, қ абыршақ танып, балауыз секілді ақ шыл-сары рең ге ие болады.
2. 7 кесте. Гипопитуитаризмнің клиникалық кө ріністері
| Тапшылық ты гормон атауы | Клиникалық кө ріністері |
| Ө Г | Ең бекке қ абілетінің жә не физикалық жү ктемелерге толеранттылығ ының тө мендеуі, дене массасының тө мендеуі, семіздік, атеросклероз, жү рек-қ антамыр жү йесі ауруларының қ аупінің артуы, депрессивті бұ зылыстар |
| ЛГ/ФСГ | Ә йелдерде: ановуляция, аменорея, диспареуния. Ер адамдарда: эректильді дисфункция, аталық без атрофиясы. Екі жыныста да: либидоның тө мендеуі, жыныстық тү ктенудің жоғ алуы, бедеулік |
| АКТГ | Біріншілік гипокортицизм секілді (4. 5 бө лімді қ араң ыз), тек гиперпигментация жә не альдостерон тапшылығ ының кө ріністері (гиперкалиемия, гипотония) дамымайды |
| ТТГ | Біріншілік гипотиреоз секілді (3. 6. бө лімді қ араң ыз) |
| Пролактин | Агалактия |
Қ олтық астындағ ы жә не қ асағ адағ ы тү ктену жоғ алады, ареолалар жә не шат аймағ ы депигментацияланады. Аменорея, либидоның тө мендеуі, эректильді дисфункция, жыныс мү шелері мен сү т бездерінің баяу атрофиясы кө рініс береді. Босанудан кейін дамығ ан ауруғ а агалактия тә н. Тә н жағ дайда «7А» синдромы анық талады (Аменорея, Агалактия, Аксиллярлы тү ктенудің жоғ алуы, Ареола депигментациясы, «Алебастрлі» тері бозғ ылттығ ы мен гипотрофиясы, Апатия, Адинамия). Кеш сатыларына кенет дамитын жалпы ә лсіздік, апатия, адинамия, тіпті толық қ имылдың болмауына дейін, гипотермия, ортостатикалық коллапс, коматозды жағ дай тә н, егер емдік шараларды дер кезінде қ олданбаса ө ліммен аяқ талады. Жедел аденогипофизарлы жеткіліксіздік (гипофизарлы кома)- жедел бү йрек ү сті безінің жеткіліксіздігі мен гипотиреоидты команың ұ штасуы.
|
|
|
3. Гипофизарлы нанизм науқ астың бойы мен физикалық дамуының
кенеттен артта қ алуымен сипатталады. Гипофизарлы нанизммен сырқ аттанғ ан ер адамдардың бойы 130 см-ден тө мен, ал ә йелдердің бойы 120 см-ден тө мен болады. Ең кіші бойлы суреттелген ергежейлі адамның бойы 38 см болғ ан. Классикалық соматотропты жеткіліксіздікпен ауыратын балалар қ алыпты дене массасы жә не дене ұ зындығ ымен туылады, кейін 2–4-жасынан бастап дамуы жағ ынан артта қ ала бастайды. Органикалық генезді Ө Г тапшылығ ы бар балаларда (краниофарингиома, бассү йек-ми жарақ аттары жә не т. б. ) бой ө судің артта қ алуы 5-6-жастан кейін байқ алады. Идиопатиялық гипофизарлы нанизммен ауыратын баланың бой ұ зындығ ының артта қ алуына қ арамастан, дене пропорциялары қ алыпты болады. Дер кезінде емделмеген ересек адамдарда дене пропорциялары балалар секілді болады. Бет-ә лпеті кішкентай («қ уыршақ бет»), мұ рынның екі кө з арасындағ ы қ ыры тү сің кі (пұ шық мұ рын) келеді. Тері жабындысы бозғ ылт, сарғ ыш рең ді, қ ұ рғ ақ, кейде цианоз, терінің мрамор тә різдес болуы байқ алады. Ем қ абылдамағ ан науқ астарда ерте қ артаю байқ алады, терісі жұ қ арып, ә жімденеді (геродерма), бұ л Ө Г анаболикалық ә серінің жеткіліксіздігімен жә не жасушалық регенерацияның баяулауымен тү сіндіріледі. Тері асты шелмай қ абатының таралуы арық таудан семіздікке дейін ауытқ иды, науқ астарғ а жоғ арғ ы немесе «кушингоидты» (висцеральды) май жиналу тә н. Шаштары қ алыпты немесе қ ұ рғ ақ, жұ қ а, сың ғ ыш болуы мү мкін. Жиі екіншілік тү ктену болмайды. Бұ лшық ет жү йесі нашар дамығ ан. Ер балаларда ә детте - микропенис. Жыныстық жетілу кешеуілдеген жә не ол балалардың сү йектік жасы пубертаттық дең гейге жеткенде басталады. Ө Г жетімсіздігі кө рініс берген балалардың басым кө пшілігінде сә йкес гонадотропиндердің тапшылығ ы орын алады.
|
|
|
