 |
11. 3. ЖҮйкелік анорексия
|
|
|
|
Болжамы
25–30 жас аралығ ында дамитын морбидті семіздік ә серінен дамитын ө лім кө рсеткіші қ алыпты дене массасымен адамдармен салыстырғ анда 12 есе жоғ ары. 10 %-ғ а немесе одан да кө пке науқ ас арық тағ анда ө лім кө рсеткіші 20 %-ғ а, жү рек-қ антамыр жү йесі аурулары 9 %-ғ а, қ ант диабеті — 44 %-ғ а, онкологиялық аурулар— 40%-ғ а тө мендейді.
11. 3. ЖҮ ЙКЕЛІК АНОРЕКСИЯ
Жү йкелік анорексия (ЖА) (an — жоқ, orexis —тағ амқ а шақ ыру) —ауыр айқ ын эндокринді жә не соматикалық бұ зылыстарғ а ә келетін, ағ зағ а тү рлі ә дістердің кө мегімен (жасанды тү рде қ ұ су рефлексін шақ ыру, іш ө ткізетін, зә р айдайтын дә рілерді қ абылдау) немесе тағ амнан саналы тү рде бас тарту нә тижесінде дамитын тағ ам қ абылдау тә ртібінің патологиялық бұ зылысы (11. 4 кесте).
11. 4 кесте. Жү йкелік анорексия
| Этиологиясы | Генетикалық бейміділік, тұ лғ аның преморбидті ерекшеліктері, эмоционалды лабильділік, психопатизация, «мінсіз дене пішіні» жө ніндегі қ оғ амда қ алыптасқ ан пікір. |
| Патогенезі | Дисморфофобия, дисморфомания, тағ амнан бас тарту, жү деу. |
| Эпидемиологиясы | 16–18 жас аралығ ындағ ы жас қ ыздардың 1 %-да кө рініс береді; жасө сіпірім қ ыздар мен қ ыздардағ ы дене салмағ ын жоғ алтудың басты себебі. |
| Басты клиникалық кө ріністері | Науқ астың тамақ тан бас тартуын жасыруы, тағ ам қ абылдаудан кейін жасанды тү рде қ ұ су рефлексін шақ ыру, булимия ұ стамалары, аменорея, брадикар- дия, артериальді гипотензия, ұ зақ уақ ыт бойы қ ыимыл жә не интелектуальді белсенділігінің сақ талуы, кахексиялық сатыда терім асты шел май қ абатының болмауы, ақ уызсыз ісінулер, электролит алмасуының айқ ын бұ зылысы. |
| Диагностикасы | Жү йкелік анорексия диагнозының қ ағ идалары: — салмағ ының тө мендеуіне қ арамастан, дене салмағ ын қ осу жө ніндегі ойғ а ү рейлі қ орқ ыныш. — жағ дайының ауырлауына қ арамастан, сырт-ә лпеті жө ніндегі уайым. — минимальды қ алыпты дең гейден дене массасын сақ таудан бас тарту. — аменорея Жү йкелік булемияның даигностикалау қ ағ идалары: — тағ ам қ абылдау эпизодтарының жиіленуі — жоғ ары қ ұ ндылық ты, тез сің ірілілетін тағ амдарды ұ стама кезінде қ абылдау — тағ ам қ абылдау реттелігін сақ тай алмау |
| Салыстырмалы диагностикасы | 1. Эндокринді аурулар: гипофизарлы шамасыздық, бү йрек ү сті безі шамасыздығ ы. 2. Ауыр соматикалық аурулар: туберкулез, қ атерлі ісіктер, мальабсорбция жә не т. б. 3. Психикалық аурулар (анорексиялық синдроммен шизофрения жә не т. б. ) |
| Емі | Психиатрмен жү ргізіледі. |
| Болжамы | Ө лім жітім кө рсеткіші 5–10 %; тек науқ астардың 65 %-ын толығ ымен сырқ атынан айырылғ ан деп есептеуге болады |
|
|
|
Этиологиясы
ЖА дамуына генетикалық бейімділіктің ә сер ететіні сө зсіз: бір жұ мыртқ алы егіздерде конфорданттылық 50 %, ал егіз болып табылмайтын апалы-сің ілілерде — 20 %. Генетикалық бейміділік, тұ лғ аның преморбидті ерекшеліктері, эмоционалды лабильділік, психопатизация, «мінсіз дене пішіні» жө ніндегі қ оғ амда қ алыптасқ ан пікір ЖА дамуына ә келеді. Ү лкен маң ыздылық қ а отбасыда тә рбие, науқ астың физикалық жә не психикалық дамуы, ә леуметтік тү рткілер ие болады. ЖА-мен жиі жоғ арғ ы интеллекті, эмоциональді лабильді, депрессияғ а бейім, клептомания, фобияғ а жақ ын, истероидты, шизодты, параноидальді тұ лғ алық типті қ ыз балалар ұ шырайды. ЖА сирек жағ дайда психикалық аурулары бар ер адамдарда дамиды. Ә детте, ЖА перипубертантты кезең де, эндокринді жү йеде дамитын физиологиялық ө згерістер кө рінісінде жарық қ а шығ ады. ЖА-ның булимиялық тү рі гипоталамус-гипофизарлы жү йенің преморбидті ерекшеліктерімен тығ ыз байланысты.
|
|
|
Патогенезі
Жоғ арыда кө рсетілген тү рткілер науқ астардың тағ ам қ абылдаудан бас таруына ә келетін тұ рақ ты дисморфоманиясы мен дисморфофобиясына ә келеді. ЖА тү рлерінің бірі жү йкелік булемия болып табылады. Жү йкелік булемия ұ зақ уақ ыт бойы ашығ у эпизодтарының ретсіз кө п мө лшерде тағ ам қ абылдауынан кейін жасанды тү рде қ ұ су рефлексін шақ ырып, асқ азанды шаюымен сипатталады. Жү деуге ә келетін ашығ у екіншілік нейроэндокринді жә не метаболикалық ө згерістердің дамуына жол ашады. Менстуральды цикл аменореяғ а дейін бұ зылады, бұ л гонодотропты гормондар дең гейінің пубертаттық кезең ге дейінгі мө лшерге дейін тө мендеуімен тү сіндіріледі. Ауыр ЖА-ғ а гипокалиемия, калийдің абсолютті тапшылығ ы, сусыздану, жасушаішілік ацидоз тә н. Кенеттен дамитын науқ астардағ ы ө лім себебі элекролитті бұ зылыстармен байланысты.
Эпидемиологиясы
ЖА жиі солтү стік европалық мемлекеттерде кө рініс береді, жылына жаң а жағ дайлар жиілігі 100 мың халық қ а 4 жағ дайды қ ұ райды. 16–18 жас аралығ ындағ ы жас қ ыздардың 1 %-да кө рініс береді; жасө сіпірім қ ыздар мен қ ыздардағ ы дене салмағ ын жоғ алтудың басты себебі. ХХ ғ асырдың 60-жылдарынан бастап ЖА ауруының даму жиілігі артты, бұ л сұ лулық қ ағ идаларының ө згеруімен тікелей байланысты болды. Зерттеу нә тижелері бойынша жоғ арғ ы сыныпта оқ итын қ ыздардың 40%-ы ө здерінде артық салмақ бар деп санайды, шынында артық дене салмағ ы сол қ ыздардың тек 4 %-да ғ ана болғ ан. Батыс мемлекеттерінде 15 жасар қ ыздардың 11%-ы дене массасын коррекциялау мақ сатында жасанды қ ұ су рефлексін шақ ыратын дә рілерді, 8% — анорексигенді дә рілерді, 7 % — іш айдайтын дә рілерді қ олданады.
|
|
|
Клиникалық кө ріністері
Сырқ ат басым жағ дайда балет мектептерінде, спорт мектептерінде, жоғ ары оқ у орындарында оқ итын қ ыз балалар арасында кең інен таралады. Қ ауіп топтарына орташа артық дене массасы бар қ ыз балалар кіреді. ЖА диагнозы дене салмағ ының айқ ын тапшылығ ы кезінде кеш қ ойылады. Бұ л науқ астардың тағ ам қ абылдаудан бас тартуын жасыру ү шін қ ұ су рефлексін шақ ыратын дә рілік заттарды, зә р айдағ ыш дә рілерді қ абылдаумен тү сіндіріледі.
1. Бастапқ ы кезең. Дисфорфоманияның тү зілуі жү реді (сырт келбетіне кө ң ілі толмайды, дене бітіміндегі жеткіліксізділікті дұ рыстауғ а ұ мтылады).
2. Анорексиялық кезең бастапқ ы дене массасымен салыстырғ анда 25–50 %-ғ а жү деумен кө рінеді, айқ ын клиникалық симптоматика мен екіншілік соматикалық бұ зылыстар жарық қ а шығ ады. Науқ астар ү немі тә беттің жоқ тығ ына шағ ымданады, бірақ тамақ туралы кө п айтады жә не тамақ жасауды ұ натып, қ онақ тарғ а белсенді тү рде тағ амдар ұ сынады. Науқ астар тағ амды «жақ сы» яғ ни, жеміс-жидектер жә не «нашар» яғ ни, кө мірсулар мен майлар деп бө леді. Жиі аштық қ а шыдай алмай, кейін булимия ұ стамаларына байланысты жасанды тү рде қ ұ су рефлексін шақ ырады, кейін қ ұ су тұ рақ танады: қ ұ сып, асқ азаны тазарғ аннан кейін ө здерін жең іл сезініп, «тазарғ анына» рахаттанады. Жасанды тү рде қ ұ су рефлексін шақ ыратын науқ астарда жиі сұ қ саусағ ында терінің қ аттылануы (мозоль) байқ алады. Науқ астардың тіс эмалі бұ зылады. Кө бісі зә р жә не іш айдайтын дә рілерді қ абылдайды. Осы кезең де кө пшілігінде аменорея дамиды. Айналымдағ ы сұ йық тық кө лемінің азаюы мен электролитті бұ зылыстар брадикардия мен артериялық гипотензияғ а ә келеді. Науқ астардың тамақ танудан бас тартуына байланысты созылмалы гипогликемия байқ алады. Ү демелі жү деуге, трофикалық бұ зылыстардың белгілеріне қ арамастан, науқ астардың интеллектуальдік жә не қ имыл белсенділігі сақ талады. Бұ л дене массасының тө мендеуімен сипатталатын басқ а аурулардан ЖА басты ерекшелігі, яғ ни қ имыл белсенділігін сақ талуы.
|
|
|
3. Кахексиялық кезең де бастапқ ы дене массасымен салыстырғ анда науқ ас салмағ ы 50 %-дан артық тө мендейді. Науқ астардың ө з сырт ә лпетіне деген критикалық кө зқ арасы жоғ алады, тері асты шел май қ абаты болмайды, ақ уызсыз ісік, айқ ын электролитті бұ зылыстар дамиды. Бұ л жағ дай терапиялық кө мек болмаса ө лімге ә келеді (11. 1сурет).
ЖА науқ астарда ә лсіздіктің пайда болуы мен кү нделікті іс-ә рекеттерін тоқ тату ө мірге қ ауіпті электролиттік бұ зылыстар кө рінісі, сол себепті науқ асты госпитализациялау науқ ас ө мірін сақ тау ү шін ө те маң ызды.
11. 1 сурет. Жү йкелік анорексиямен сырқ аттанғ ан науқ астың сырт келбеті
|
|
|
