 |
САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ
|
|
|
|
САБАҚ ТЫҢ МАЗМҰ НЫ
ТАПСЫРМА 1. Ылғ алды препараттармен жұ мыс жасау.
Препарат 1. Аскариданың аналығ ы жә не аталығ ы
Препарат 2. Аскарида ішектерінің бө лімдері.
Препарат 3. Аскарида бауырының бө лімдері.
ТАПСЫРМА 2. Аскарида мен анкилостоманың систематикалық жағ дайын жазу.
ТАПСЫРМА 3. Аскарида мен анкилостоманың микропрепараттардан қ арау. Аскариданың кө лденең кесіндісінің, анкилостоманың ауыз қ уысымен артқ ы бө лімінің жә не нематодтың жұ мыртқ а суретін салу.
ПРЕПАРАТ 1. Адам аскаридасы аналығ ының кө лденең кесіндісі.
Препаратта кө рсетілген:
1 – кутикула
2 – гиподерма
3 – зә р шығ ару мү шесінің бү ірлік каналдары
4 – арқ а нерв бағ анасы
5 – ішперделік нерв бағ анасы
6 – мускулатура
7 – бұ лшық ет клеткасының плазматикалық ө сінділері
8 – ішек
9 – жатыр
10 – аналық жыныс безі
11 – ұ рық жү ргіш
12 – алғ ашқ ы дене қ уысы
2. Анкилостома (қ исық бас)
Анкилостома (ауыз капсуласы жә не артқ ы бө лімі)
Анкилостоманың бас бө лігі ауыз қ уысы тісшелері бар ауыз капсуласымен кө мкерілген. Аналығ ының артқ ы бө лімі ү шкір, аналық тесігі айқ ын кө рініп тұ рады. Аналығ ының артқ ы бө лімі кең болып келеді, ол ұ рық тану кезінде ө те қ олайлы.
3. Аскариданың ұ рық танғ ан жұ мыртқ а клеткасы.
Ү ш қ абатпен қ апталғ ан. Сыртқ ы белок қ абығ ы бұ дырлы, ортаң ғ ы – жылтыр, ішкі – талшық ты болып келеді. Ұ рық тура ортасында орналасып, полюстерді бос қ алдырады. Жұ мыртқ а кө лемі 50-70 мкм-ге жетеді.
|
|
|
4. Яйцоанкилостомы
Жұ мыртқ ада 4-ібластомер стадиясында ұ рық кө рінеді. Жұ мыртқ а қ абаты (2) бірқ абатты мө лдір, жұ мыртқ а ұ зындығ ы 40х70 мкм.
ТАПСЫРМА 4. Нематодтардың тү р ерекшеліктеріне байланысты кесте толтыру.
| Кө рсеткіштер | A. Lumbicoides | A. duodenale |
| 1. Гельминттердік типтері | ||
| 2. Ө лшемі, жыныс ерекшеліктері | ||
| 3. Инвазиялық кезең дері | ||
| 4. Жұ мыртқ аның қ ұ рылысы | ||
| 5. Личинкалардың пісіп жетілу жағ дайы | ||
| 6. Личинкалардың миграциясы | ||
| 7. Ауру диагностикасы |
Тапсырма 4. Нематодтардың диагностикасына ситуациялық есептер шығ ару.
Есеп 1. Науқ астың нә жісінен қ алың кө п қ абатты бұ дырлы, жиегі ірі қ ара-қ оң ыр, жұ мыр жұ мыртқ а гельминті табылды. Гельминттің тү рін анық таң ыз.
Есеп 2. Шахта кен орнындағ ы жұ мысшылар арасында жаппай ішек аурулары, іштің ауыруы мен ө туі тіркелді. Нә жісті зерттеу барысында 4-8 шар тә різді бластомерлер, қ ан жә не сопақ ша пішінді жұ мыртқ а гельминті табылды. Қ андай диагноз болжауғ а болады.
Есеп 3. Адам аскарадисын қ андай тағ амдармен (ет, балық, сү т, кө кө ніс, жеміс-жидек) жұ қ тыру мү мкін?
НАҒ ЫЗ ЖҰ МЫР Қ Ұ РТТАР КЛАСЫ (NEMATODA). Острица, адам қ ылбасы, трихинелла – адам паразиттері.
Тақ ырыптың ө зектілігі.
Тақ ырып бойынша қ арастырылып отырғ ан жұ мыр қ ұ рттар ө кілі кең таралғ ан. Адамда инвазиялық аурулар (энтеробиоз, трихоцефализ) жә не ө те қ ауіпті (трихинеллез) туғ ызады.
Дә рігер бұ л инвазия туғ ызатын гельминттердің себебін жете тү сініп осығ ан байланысты диагностикалық ә дістермен емін жә не профилактикасын дұ рыс жү ргізу керек.
|
|
|
Ө з бетінше дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар
а) Базалық сабақ бойынша:
1. биогельминт, геогельминт жә не контактілі гельминттуралы жалпы тү сінік
2. Энтеробиоз, Адам қ ылбасы жә не трихинелла ү шін адам егесінің рө лін атқ арады.
б) Сабақ тың негізгі тақ ырыбы ү шін:
1. Энтеробиоз, Адам қ ылбасы, Трихинелла даму циклі, инвазиялық кезең дері
2. Нематодтардың жұ ғ у долдары жә не патогенді маң ызы
3. Энтеробиоз, Адам қ ылбасы, Трихинелла матогенді маң ызы, лабораториялық диагностикасы жә не профилактикасы
1. Острица (Enterabius vermicularis) – энтеробиоз қ оздырғ ышы.
Шоғ ырлануы. Аш ішектің тө менгі бө лімінде мекендейді.
Географиялық таралуы. Барлық жерлерде кездеседі.
Морфологиялық ерекшеліктері. Аналағ ы 12мм, аталығ ы 2-5мм. Ө ң еште бульбус кең ейеді. Ауызы кутикулалы ісінген визикуламен қ оршалғ ан. Осындай қ ұ рылымғ а байланысты паразиттер ішекке жабысады. Аталық артқ ы ұ штары спираль тә різді ширатылғ ан. Ақ қ ұ рт даяр қ оректік заттармен қ оректенеді. Ақ қ ұ рттардың жұ мыртқ асы тү ссіз, пішіні асимметриялы бір жағ ы қ ысың қ ылау ұ зындығ ы 50-65 мкм.
Сурет 17. Острица. А – аналығ ы, Б – аталығ ы, В – жұ мыртқ асы
1 – бас везикулалары, 2 – нервті сақ ина, 3 – жұ тқ ыншақ, 4 – бульбус, 5 – ішек, 6 – аналді тесігі, 7 – 8 – екі жыныс безі, 9 – вульва, 10 – жатыры, 11 – анус, 12 – ұ рық безі, 13 – спикула.
Тіршілік циклі. Энтеробиоз қ оздырғ ышы ө те кең таралғ ан. Бұ л қ оздырғ ыштардың таралу тә сілімен жә не даму ерекшеліктерімен тү сіндіріледі. Аш ішектің тө менгі бө лігінде паразиттік тіршілік етеді, кө бінесе балаларда кезедеседі. Дамуы иелерін ауыстырусыз жү реді. Ұ рық танғ ан жұ мыртқ алары бар аналығ ы тү нде анус арқ ылы тө мен тү сп, тері қ атпарларына 15000 дейін жұ мыртқ а салады. 4-6 сағ аттан кейін инвазиялық дә режеге жетеді. Паразиттердің тері бетінде қ озғ алуы токсико-аллергиялық ә сер етіп, қ атты қ ышу туғ ызады. Қ ышығ ан жерлерді қ асу арқ ылы паразит жұ мыртқ алары саусақ тарына, тырнақ астына жиналады. Лас қ олдар арқ ылы қ айта жұ тылады – аутореинвазия. Жұ мыртқ алар қ ол арқ ылы ойыншық тарғ а, кү нделікті қ олданылатын заттар тағ ам арқ ылы ішекке таралып, тез арада ересек қ ұ ртқ а айналады. Гельминттің ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 1 айғ а созылады. Егер осы кезең де жұ мыртқ а қ айта жұ қ паса энтеробиоздан ешқ андай емсіз-ақ жазылып кетуге болады.
|
|
|
Патогендік ә сері. Энтеробизбен ауырғ ан науқ астың ұ йқ ысы бұ зылады, жұ мысқ а ынтасы тө мендейді, жү йкесі кү йзеледі. Энтеробиздар соқ ыр ішектің қ ұ рт тә різді ө сіндісіне енсе, қ абыну процестерін туғ ызады.
Лабораториялық диагностикасы. Аналь тесігі жанындағ ы тері қ атпарынан алынғ ан қ ырындыдан жұ мыртқ адан табу арқ ылы.
Профилактикасы. Жеке бас гигиенасын сақ тау, ә сіресе жас балаларды тазалық қ а ү йрету, қ ол жә не тырнақ тың тазалығ ын сақ тауғ а, ұ йқ ыдан кейін қ олды сабындап жуу, іш киімдерді ү тіктеу. Балалар мекемелері мен қ оғ амдық тамақ тану орындарында ауруларды анық тау жә не емдеу, ауру балаларды оқ шаулау, балаларды жиі тексеру сияқ ты қ оғ амдық жұ мыстарды жү ргізу. Ауқ ымды санитарлық ағ арту жұ мысын жү ргізу.
2. Адам қ ылбасы – Trichocephalus trichiurus – трихоцефаллездың қ оздырғ ышы.
Шоғ ырлануы. Соқ ыр ішекті, тоқ ішектің жоғ арғ ы бө лімдерінде мекендейді.
Географиялық таралуы. Кең інен таралғ ан, барлық жерлерде кездеседі.
Морфологиялық ерекшеліктері. Қ ылбастың ұ зындығ ы 3-5 см. Алдың ғ ы ұ шы артқ ы бө лігіне қ арағ анда ә лдеқ айда жің ішке жә не жіп тә різді созылғ ан, онда тек қ ана орналасқ ан. Артқ ы бө лігі кең ейген, онда ішек жә не жыныс жү йелері орналасқ ан. Аталық тарының артқ ы ұ шы спираль тә різді ширатылғ ан. Қ ылбастың денесінің алдың ғ ы бө лігі ішектің шырышты қ абатына терең еніп, қ анмен жә не ұ лпалық сұ йық тық пен қ оректеніп, анемия туғ ызады. Жұ мыртқ алары ашық тү сті, мө лдір, пішіні бө шкеге ұ қ сас, екі ұ шында тығ ындары болады, ұ зындығ ы – 50мкм дейін жетеді.
|
|
|
Тіршілік циклі. Қ ылбас – геогельминт. Аналығ ы тә улігіне 60 мың жұ мыртқ а бө ліп шығ арады. Аурудың нә жісімен сыртқ ы ортағ а шығ арылады. Топырақ та 25-300 жоғ ары ылғ алдылық та пісіп жетілуі. 1, 5-2 аптадан кейін инвазиялық дә режеге жетеді.
Қ ылбас жұ мыртқ алары адамғ а жуылмағ ан немесе нашар жуылғ ан кө кө ніс, жеміс-жидектермен жұ ғ ады. Жұ мыртқ адан дернә сілдер шығ ып, бү рлі қ абық қ а еніп, 5-10 кү нде дамиды. Содан кейін бү рлі қ абық ты бұ зып, ішектен шығ ып артқ ы бө лімге жетіп, жабысып, жыныстық жетілген бө лімге айналады. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 5-6 жыл.
Патогенді ә сері. Ағ заның улануына байланысты іш бө лімінде ауыру сезімі, жү йке кү йзелісі, қ ан аздық байқ алады. Ішектің зақ ымдалуына, қ абыну процестерінің (аппендикске) тү суіне байланысты қ абынуларды алып келеді. Дә рігер трихоцефалезді емдеу барысында, паразит ішектегі ас қ алдығ ымен емес қ анмен қ оректенетінің ескере отырып сол механизмге ә сер ететін емдік препараттар тағ айындалуы керек.
Лабораториялық диагностика. Нә жістен жұ мыртқ аны табу арқ ылы.
Профилактикасы. Нематодтардағ ы тә різдес жү ргізіледі.
3. Трихинелла (Trichinella spiralis) – трихинеллездің қ оздырғ ышы.
Шоғ ырлануы. Трихинелланың личинкалары кө лденең жолақ ты бұ лшық еттерде тіршілік етеді, ал ересектері адамның жә не жануарлардың аш ішегінде алдың ғ ы ұ шымен лимфа тамырларына еніп, орналасады.
Географиялық таралуы. Трихинеллездің табиғ и ошақ тарда – Белоруссия, Кавказ, Сібір, Қ азақ станда кең інен таралғ ан.
Морфологиялық ерекшеліктері. Трихинелла ө те ұ сақ гельминт, аналығ ының ұ зындығ ы 3-4, 5мм, аталық тарының ұ зындығ ы 1, 5-2 мм. Дернә сілдері спираль тә різді, бұ лшық еттерде шоғ ырланады, капсула пішінді 0, 6× 0, 4мм.
|
|
|
Сурет 18. Ішек трихинеласының аналығ ы (а) жә не аталығ ы (б).
Тіршілік циклі. Трихинелла қ оздырғ ышы адамдарда, жануарларда, шошқ аларда, кемірушілерде кездеседі. Трихинелланың бү кіл биологиялық циклі 1 аралық иесінің бойында жү реді. Ересек қ ұ рттар ащы ішектің бү рлі қ абығ ында паразиттік тіршілік етеді. Аталығ ы ұ рық танғ аннан кейін ө ліп қ алады. Аналығ ы тірі туады, туғ аннан соң 1, 5-2 айдан кейін ө леді.
Бір аналық тың ө зі 2 мың ғ а жуық дернә сіл шығ арады. Лимфа жә не қ ан арқ ылы ағ зағ а таралып, бұ лшық еттерде спираль тә різді бұ ралып, қ абық тә різді жабылып капсула тү зейді. Капсуланғ ан дернә сіл бұ лшық еттерде қ алып, жаң а иесі ет арқ ылы жұ тқ анда ішекке тү сіп 2-3 тә улікте ересек гельминтке айналады. Ересек қ ұ рттар 2 айдай ө мір сү реді., дернә сіодері бұ лшық еттерде тіршілігін 20 жылғ а дейін сақ тайды. Адам шошқ аның етін, аюдың етін жә не басқ а жануарлардың етін жегенде трихинеллаларды жұ қ тырады. Трихинелла дернә сілдері термиялық ө ң деуді жоя алмайды. Жануарлар бір-біріне шабуыл жасағ анда трихинелланы жұ қ тырады.
Патогенді ә сері. Трихинеллез бұ лшық еттерде жалпы аллергиялық кө рінісіпен сипатталады. Бет, қ абақ та ісік, жоғ ары температура, ішектердің бұ зылыстарымен айқ ындалады. Клиникалық кө рініс дернә сілдердің инвазиялық дә режесіне байланысты байланысты байқ алады.
Лабораториялық диагностика. Теріден аллергиялық сынақ жә не бұ лшық еттерден биопсия алу.
Профилактика. Қ оғ амдық шаралар шошқ а фермаларында тазалық сақ тап, оларды иттер мен жабайы аң дардың ө лекселерімен қ оректендірмеу керек. Шошқ а жә не жабайы аң дардың еттерді міндетті тү рде трихинеллезге тексерілуі тиіс.
Жұ мыр қ ұ рттардың арасындағ ы паразиттік ө кілдері медициналық қ ызығ ушылық туғ ызады:
4. Ришта (Dracunculus melinensis) – дракункулез қ оздырғ ышы.
Аналығ ының ұ зындығ ы – 1м, аталығ ының ұ зындығ ы 2 см. Аяқ буындарының тері асты қ абаты аймақ тарында шоғ ырланады. Басқ а да мү шелерде шоғ ырлануы мү мкін.
Соң ғ ы иесі адам, ү й жә не жабайы жануарлар, аралық иесі – циклоп.
Алдың ғ ы бө лігінің соң ында тері астында кө піршіктер пайда болады. Суда жү ргенде немесе жуынғ анда кө піршіктер жарылып, тірі туатын аналығ ы дернә сілдерін суғ а шашады. Оларды циклоптар жұ тып, бірнеше кү ннен кейін инвазиялық болады.
Адамдарғ а жұ ғ у жолдары су ішкен кезде, циклоп жұ тумен жү реді. Ішектен шық қ ан дернә сілдер тері астында миграцияланып, 1 жылдан соң жыныстық жетіледі.
Паразиттердің типтік шоғ ырлануы кезінде тері асты кө піршіктерден табылуымен диагностикасы аяқ талады, ал типтік емес кезінде иммунологиялық реакцияны қ олданылып аяқ талады.
Жеке профилактикасы ауыз суды сү згіден ө ткізу жә не қ айнату, қ оғ амдық ауруларды емдеу жә не анық тау.
5. Филлярии(Wuchereria bancrofti, Brugia malayi, Loa loa, Onchocerca volvulus) – филяриатоздың қ оздырғ ышы. Трансмиссивті жолмен таралатын биогельминттер. Дамуы иелерін ауыстыру арқ ылы жү реді.
Жетілген особьтары – филярилер, жіптә різді пішінді, нақ тылы иесінің ағ засында, ішкі орта ұ лпаларында тіршілік етеді.
Дернә сілдері – микрофилярилер. Кезекті тү рде қ анмен лимфағ а тү сіп отырады.
|
|
|
