Нематодтар класы ұйымдасуының жалпы сипаттамасы.

Дене жабындысы тері-бұ лшық ет қ апшығ ы кутикуладан қ апталады. Гиподерма жә не бірың ғ ай салалы бұ лшық еттен тұ рады. Адам аскаридасының кутикуласы 10 қ абаттан тұ рады, ол қ орғ аныш жә не сыртқ ы қ аң қ а қ ызметін атқ арады. Гиподерма тү гел дерлік синцитиден қ алыптасады. Гиподерма астында кө лденең жолақ ты бұ лшық ет жіпшесі орналасқ ан. Тері-бұ лшық ет қ апшығ ының ішінде қ уыс – псеводцель болады, онда ішкі мү шелер орналасқ ан.

Асқ орыту жү йесі тү тікше қ ұ рылысты, тұ йық талмағ ан, ә р тү рлі дең гейде жіктелген ауыз қ уысы тесігінене басталып, аралық ерін жә не ануспен аяқ талады. Ішек тү тігі алдың ғ ы, ортаң ғ ы, артқ ы 3 бө лімнен тұ рады, олар ә р тү рлі эмбриональды шығ у тесігімен сипатталады.

Нерв жү йесі жұ тқ ыншақ маң ы нерв сақ инасынан басталатын дорзальдық, вентральдық жә не бү йірлік нерв бағ аналарынан қ ұ ралады.

Зә р шығ ару жү йесі. Зә р шығ ару қ ызметін бү ір бө ліктеріндегі канал бойында орналасқ ан фагоцитарлық клеткалар атқ арады.

Жыныс мү шелері. Нематодтар дара жынысты. Жыныс мү шелері тү тікше қ ұ рылысты болады. Аналық тарында жұ п, аталық тарында жұ псыз. Аналық жыныс мү шелеріоң жә не сол жақ жыныс бездерінен басталады, оң жә не сол жұ мыртқ а жү ретін жолдар жатырларғ а жалғ асады. Аталық жыныс аппараты аталық безден, ұ рық жү ретін каналдан жә не артқ ы ішекке ашылатын ұ рық шашатын каналдан қ ұ ралады.

Даму циклы. Кө птеген тү рлер иесіз дамуымен сипатталады. Кейбір тү рлерінде тірі туылу байқ алады. Кейбіреулері личинкасын тірі туады. Личинкалардың ә рі дамуында иелерін алмастыру байқ алады. Жұ мыр қ ұ рттардың кө пшілігінің ұ рық танғ ан жұ мыртқ алары жатырда дамиды, толық жетілуі сыртқ ы ортада ылғ ал, жылу жә не ауа жеткілікті жағ дайда жү реді. Личинкалар бірнеше сатыдан ө тіп, ескі қ абық тарды тастап отырады.

1. Адам аскаридасы(Ascaris lumbricoides) – аскаридоз ауруының қ оздырғ ышын тасымалдайды. Аш ішекте мекендейді.

Географиялық таралуы. Барлық жерлерде кездеседі.

Морфологиялық ерекшеліктері. Аскариданың аналығ ының ұ зындығ ы 20-40см, аталығ ының ұ зындығ ы 15-25см. Денесі цилиндр тә різді, ұ штары жің ішкеріп, ү шкірленіп бітеді. Аталығ ының артқ ы ұ шы қ ұ рсақ жағ ына қ арай ширатылғ ан. Аскариданың жұ мыртқ асы дө ң гелек пішінді қ алың бұ дыр қ абық пен қ апталғ ан, кейде кө пқ абатты болып келеді.

Сурет 16. А – аналық тү рі, Б – аталық тү рі, В – ақ қ абық пен қ апталғ ан ұ рық танбағ ан аскарида жұ мыртқ алары. 1 – денесінің алдың ғ ы ұ шы, 2 – зә р шығ ару тесігі, 3 – жыныс тесігі, 4 – артқ ы ұ шы, 5 – аналді тесігі, 6 – клоака, 7 – спикулалар

Тіршілік циклі. Ең кө п таралғ ан адам паразиті. Геогельминт. Аскариданың аналығ ы тә улігіне 200000 жұ мыртқ аны сыртқ а шығ арады. Сыртқ ы ортаның 24⁰-25⁰С жылығ анда дымқ ыл топырақ та жұ мыртқ алары 20 тә улікте инвазиялық дә режесі жетеді. Бұ л уақ ытта жұ мыртқ аның ішінде қ озғ алатын личинка пайда болады. Аскариданың жұ мыртқ асы сыртқ ы ортаның қ олайсыз жағ дайына тө зімді жә не тіршілік ету қ абілетін 6 жылғ а дейін сақ тай алады. Жоғ ары температурада (60-70⁰) олар 1-2 минутта тіршілігін жояды. Адам инвазиялық, жұ ғ а алатын жұ мыртқ аларды кө біне жуылмағ ан кө кө ністермен жә не жеміс-жидектермен жұ тады. Оның ішіндегі жұ мыртқ адан личинка шығ ады. Ол ішектің қ абырғ асын тесіп қ антамырларына ө теді. Аскариданың личинкасына ә рі қ арай даму ү шін оттегі керек. Олар капиляр қ абырғ асында кө бейіп, альвеолдарғ а тү седі. Личинкалар белсенді қ озғ ала отырып, жұ тқ ыншақ қ а дейін келеді. Сілекеймен бірге қ алта жұ тылып, адам ішегіне екінші рет тү скен аскарида личинкасы жыныстық жетілген ересек қ ұ ртқ а айналады. Аскарида 1жылғ а жуық ө мір сү реді. Адам ішінде паразиттік тіршілік ететін аскариданың саны бірнеше жү зге жетуі мү мкін.

Патогендік ә сері. Аскариданың тіршілік нә тижесінде пайда болатын заттар ішектің қ усын жә не жалпы ө т жолдарын бітеу мү мкін. Улы заттардың ә серінен ә р тү рлі симптомдар туындайды. Аскариданың ө т жолдарына енуінен сары ауру пайда болады. Аскариданың жұ тқ ыншақ та, ортаң ғ ы қ ұ лақ та жү рек жә не бауырда кездесетін жағ дайлар болады. Мұ ндай жағ дайлар хирургиялық кірісулерлі талап етеді. Миграциялап жү рген личинкалар ө кпе ткандерін бұ зып жә не аллергиялық реакциялар туындатады.

Лабораториялық диагностика. Нә жістегі жұ мыртқ аларды тауып, анық тау арқ ылы қ ойылады (гельмитоовоскопия). Сілекейдегі личинкаларды тауып, иммунологиялық реакция арқ ылы қ ойылады.

Профилактикасы. Адамның жеке басына қ ойылатын алдын-алу шаралары: жеміс-жидек жә не кө кө ністерді мұ қ ият тазалап жуу, қ олды жуу. Қ оғ амдық шаралар: адам нә жісін компостелінбегентың айтқ ыш ретінде қ олдануғ а тыйым салу. Шошқ а аскаридасы адам ішінде паразиттік тіршілік етеді, олардың личинкалары ағ заларда миграция жасап, ө кпе ұ лпаларын зақ ымдайды.

2. Анкилостома немесе қ исық бас(Ancylostoma duadenale) – анкилостомоздың қ оздырғ ышы.

Шоғ ырлануы. Ұ лтабарда мекендейді.

Географиялық таралуы. Анкилостомоз ауруы кө бінесе ыстық субтропикалық жә не тропикалық елдерде кезедеседі.

Морфологиялық ерекшеліктері. Аналығ ының ұ зындығ ы 10-13мм, аталығ ының ұ зындығ ы 8-10мм. Алдың ғ ы ұ шы арқ а жағ ына қ арай қ исайғ ан «қ исық бас» аталуы да сондық тан. Бас бө лігінде тө рт тісшелері бар ауыз капсуласы орналасқ ан. Анкилостома капсуласымен ішектің шырышты қ абатының кішкене бө лігін қ ысып алады да, ішекке жабысып тісшелерімен кілегейлі қ абатты жаралап, қ анмен қ оректенеді. Ұ рғ ашысында артқ ы бө лігі кең ейіп, ұ рық тану процесіне қ атысты мү шелерден тұ рады. Аталығ ының артқ ы бө лімі тү ссіз қ абық пен қ апталғ ан.

Тіршілік циклы. Геогельминт. Аналығ ы тә улігіне 10 мың жұ мыртқ а салады, адам нә жісімен бірге сыртқ а таралады. Жұ мыртқ аның дамуы ү шін сыртқ ы ортаның 30-32⁰С жылылығ ында дымқ ыл топырақ қ ажет. Қ олайлы температурада 1 тә уліктен кейін жұ мыртқ адан рабдиттік личинка шығ ады. Олар ә лі инвазиялық дә режеге жете қ оймағ ан.

Рабдиттік личинка екі рет тү лейді жә не 10-15 кү ннен кейін ол филярий тә різді личинкағ а айналып, адамғ а инвазиялық қ аупін туғ ызады.

Филярий тә різді личинкалар адам ағ засына екі жолмен тү седі. Тері арқ ылы-тесіп ө тіп, ауыз қ уысы жә не ластанғ ан тағ ам арқ ылы жү рекке келіп, содан соң ө кпеге, одан тыныс жолдарына ө тіп, жұ тқ ыншақ қ а дейін жетіп сілееймен қ айта жұ тылады да асқ азанғ а, содан соң ұ лтабарғ а тү седі.

Патогенді ә сері. Паразит ішек қ абырғ аларын зақ ымдап, қ анмен қ оректеніп, ұ зақ уақ ыт жаралардың жазылмауымен жә не анемияғ а ә келіп соқ тырады. Ұ лтабар маң ында ауру сезімі асқ орыту жү йесінің бұ зылысы, азу, ә лсіздік, аурудың кү йі нашарлайды. Балаларда даму тежеледі. Ем қ олданбаса адам қ айтыс болуы мү мкін.

Лабораториялық диагностика. Нә жістен гельминттің жұ мыртқ асын анық тау.

Профилактика. Ауру Оң тістік аймақ тарда кө п тарағ ан. Кө бінесе шахтерлер, плантация, шағ ын егіс жұ мысшылары, топырақ пен жұ мыс жасау кезінде жұ қ тырады. Жеке бастың профилактикалық шаралары: анкилостомоз таралғ ан жерлерде жалаң аяқ жү руге болмайды.

Қ оғ амдық шаралар: ауру таралғ ан аудандарда ауру адамдарды анық тау жә не емдеу, арнайы тү пті дә ретханаларды салу, тұ рғ ын пунктерді су қ ұ бырларымен жә не канализация жү йесімен жабдық тау. Топырақ тағ ы личинкаларын калий хлоридімен жояды.

3. Некатор (Nekator americanus) – некатороздың қ оздырғ ышы. Гельминттер клиникалық белгілері бойынша анкилостомозғ а ұ қ сайды. Сондық тан да оларды бір топқ а біріктіреді.

Диагноз жә не профилактикасы анкилостомоздағ ыдай қ ойылады.