 |
Өрмекшітәрізділер класы (arachnoidea).
|
|
|
|
Ө рмекшітә різділер класы (ARACHNOIDEA).
Ө рмекшітә різділердің денесі екі бө лікке бө лінген: бас кеуде (басы жә не кеудесі тү йіскен) жә не қ арынша. Кейбір тү рлерінде сегменттері болмайды.
Тері жамылғ ысы жә не қ озғ алыс аппараты. Денесі гиподермалық хитинмен жә не ө рмекті улы бездер туындыларымен жамылғ ан. Алты жұ п аяқ тары болады, олардың ішінде бірінші екі жұ птары – хелицерлер мен педипальпалары, олар ауыз аппаратын қ ұ райды, қ алғ ан тө рт жұ бы жү ргіш аяқ тар.
Ас қ орыту жү йесі жартылай сұ йық ақ ызпен қ оректенуге бейімделген.
Тыныс алу мү шелеріне сыртқ а ашылатын бө лік стигмалардан тұ ратын ө кпе мен кең ірдек жатады.
Барлық ө рмекшітә різділер жыныс деморфизмімен айқ ындалғ ан дара жынысты болып келеді.
Негізгі отрядтары: ө рмекшілер, шаян, бү йі, кенелер.
Ө рмекшітә різділердің арасында улы, қ ансорғ ыш эктопаразиттер, адамдарда кө птеген қ ауіпті ауруларды тасымалдаушы тү рлері бар.
Қ азақ станның территориясында улы ө рмекшітә різділердің ішінде қ арақ ұ рт, бү йі, шаяндар кездеседі.
Кенелер отряды (Acari)
Кенелер ұ сақ буынаяқ тыларғ а жатады. Денесі сопақ ша тә різді, бө ліктерге бө лінбеген, сегменттері болмайды. Алдың ғ ы бө лікте гипостомды қ ұ райтын сорғ ыш ауызы жә не хелицер мен педипальпадан тұ ратын жақ сү йегі бар ауыз аппараты орналасқ ан. Ауыз аппараты кеміргіш немесе шаншып сорғ ыш типті болып келеді. Егесінің денесінде бекінуге арналғ ан жастық шалары мен тырнақ шалары бар тө рт жұ п аяқ тары болады.
|
|
|
Тыныс алуы кең ірдек арқ ылы, личинкалы жә не ұ сақ формалы тері арқ ылы тыныс алады. Қ ан айналу жү йесінде жү регі болмайды. Дара жыныстылық айқ ындалғ ан: мө лшері жағ ынан аталық кене аналығ ынан қ арағ анда кішірек.
Дамуы метаморфоз жолымен жү реді. Жұ мыртқ адан личинкалар ө сіп шығ ады, олардың ересек кенелерден тек ү ш жұ п жү ргіш аяқ тарының болуымен морфологиялық айырмашылығ ы болады. Тү леуден кейін личинка нимфағ а айналады, бұ л кезде тө рт жұ п аяқ тары болады, бірақ жыныс жү йесі дамымағ ан, жыныс тесігі болмайды. Нимфа жыныс мү шелері жетілген особь – имагоғ а айналады. Ә р бір даму сатыларында кенелер егелерінің қ андары жә не тіндерімен қ оректенеді.
1. Иксодалық кенелер (Ixodidae).
Денесінің ұ зындығ ы 3-7мм, қ ан сорғ аннан кейін 2 см-ге дейін жетеді. Арқ асында хитинді қ алқ анша болады. Ол аталық кенелердің бү кіл денесін жауып тұ рады, ал аналық, нимфа жә не личинкаларында тек алдың ғ ы бө лігінде болады. Алдың ғ ы бө лігінде шығ ың қ ы ауыз аппараты орналасқ ан. Сорғ ыш ауызы апикальді орналасқ ан жә не арқ а бө лігінен кө рініп тұ рады. Сорғ ыш ауыздарының негізін артқ а қ арай бағ ытталғ ан ө ткір тістерден тұ ратын гипостом қ ұ райды.
Кенелер – жылық андылардың уақ ытша эктопаразиттері, олар қ анмен қ оректенеді, ал личинкалары жә не нимфалары ә детте ұ сақ жануарлардың (кемірушілер, насекомқ оректілер), имаголары ү лкен жыртқ ыш жануарлардың, тұ яқ тылардың қ анымен қ оректенеді.
Кененің теріні тесуі, бекінуі еш ауырмайды, себебі тескен теріге сілекеймен бірге анестезиялайтын затты жібереді. Бө лінген сілекей сорғ ыш ауызының айналасына жинақ талып, ұ зақ уақ ытқ а дейін бірнеше сағ ат немесе кү ндер бойы қ ан соруын бекітіп тұ рады. Қ ан бірнеше жылдар бойы сақ талады. Қ ан жұ мыртқ алардың пісіп-жетілуне ә келеді.
|
|
|
19 сурет. Кенелер – адамауруларының қ оздырғ ышын таратушы.
А – иксодты кенелер: а – личинка; б – нимфа; в – аталық; г – аналық
Аналық кенелер 5-20 мың ғ а жуық жұ мыртқ аларды, орман ө сімдіктері қ алдық тарының астына, қ урап қ алғ ан талдардың қ абық тарына салып кейін ө ліп қ алады. Жұ мыртқ алардың дамуы кенелердің тү рлеріне, қ оршағ ан ортағ а жә не қ орек беруші егелеріне байланысты 1 жылдан 6 жылғ а дейін созылады.
Жұ мыртқ алардан ү ш жұ п аяғ ы бар личнкалар дамып шығ ады. Олар ұ сақ жануарлар (кесірткелер, кемірушілер) қ анымен қ оректенеді. Личинкалар дене мө лшері ү лкенірек ірі жануарлардың (қ оян, тышқ ан) қ андарымен қ оректенетін, тө рт жұ п жү ргіш аяқ тары болатын, жыныс жү йесі толық жетілмеген нимфағ а айналады. Тү леуден кейін нимфалар жынысы жетілген формағ а айналады.
Жетілген кенелердің қ орек берушілері болып ірі сү тқ оректілер, ү й жә не жабайы жануарлар, адамдар болып табылады.
Иксодалық кенелер адамдарда қ атерлі ауру таратушылар болып табылады, қ оздырушылар кененің ағ засында кө бейіп, сілекей безі мен аналық безіне тү седі. Қ ан сору кезінде вирус трансмиссивті тү рде қ орек беруші егелеріне, ал жұ мыртқ алау кезінде келесі ұ рпақ тарына беріліп отырады. Осығ ан сә йкес личинкалары мен нимфалары да қ ауіпті боліп келеді.
|
|
|
