 |
1. Бас биті (Pediculus humanus capitis)
|
|
|
|
1. Бас биті (Pediculus humanus capitis)
Денесі ұ зынша, сұ р тү сті болып еледі. Кө кірек жә не білемдеме бө ліктері анық ажыратылғ ан. Білемдемесінің шеттері терең тілімдерден тұ рады. Аталық тарының ұ зындығ ы – 2-3мм, аналық тарының ұ зындығ ы – 4мм. Бастың шаш жамылғ ысында тіршілік етеді.
Дамуы 2-3 аптағ а созылады. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы – 1-1, 5 ай. Аурудың аты педикулез деп аталады. Инвазиялық (адам ағ засына кіру) сатысында жоғ арғ ы интенсивті жағ дайда бас терісін қ абындыруы мү мкін. Тістеген жерде беткейлік қ анталау болады. Таранғ ан жердегі жарақ аттар ірің деп инфекцияланады. Бұ ндай жағ дайда шаш кілегейленіп қ иын жазылатын – колтун (киізшаш) тү зеді.
Бас биті қ айталамалы сү зек қ оздырғ ышының таратушылары болып табылады.
Инфекция биттерді сық қ анда жә не тері жарасында гемолимфаны сұ йық тық пен шаю кезінде, сү рткенде жұ ғ ады.
2. Киім биті (Pediculus humanus humanus)
Морфологиялық белгісі бойынша киім биті бас битінен дене мө лшері ү лкендігімен (аталығ ы 2-4мм, аналығ ы 3-5мм) ашық тү сті, ұ зынша жә не жің ішке мұ ртшаларының болуы, білімдемесінің тегіс тілімдемелері белгісімен ажыратылады. Киімдердің қ ыртысында тіршілік етіп, адам қ анымен қ оректенеді. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 50 тә улікке дейін.
Бө ртпе, қ айталамалы сү зек, қ ызба қ оздырғ ыштарының тасымалдаушылары болып табылады.
Бө ртпе сү зегінің қ оздырғ ыштары (Провачек риккетсиі) асқ азанда болады жә не нә жіс арқ ылы сыртқ а шығ ады. Адам денесіне бит тістегенде жә не тістеген жерді езгенде енеді.
|
|
|
Риккетсиялардың ө мір сү ргіштігі нә жісте ұ зақ сақ талады, сондық тан адамдарғ а жұ ғ уы тек бит тістегенде ғ ана емес, сонымен қ атар ауру адамның киімін пайдаланғ анда, киім қ ыртысында қ ұ рғ ақ нә жістер жә не ө лі биттер сақ талғ андық тан жұ ғ ады.
3. Қ асағ а биті (Phthirus pubis)
Денесі қ ысқ а, трапеция тә різді формалы. Кө кірегі қ ұ рсағ ынан жалпақ, бө ліктері бір-бірінен баяу ажыратылғ ан. Шеткі бө лігінде шығ ың қ ы ұ зын тү ктері болады. Аналық тарының ұ зындығ ы 1, 5мм, аталық тарының ұ зындығ ы 1мм. Қ асағ а биттері қ асағ ада, қ олтық астында, кірпікте, сақ алда тіршілік етеді.
Даму циклі 22-27 кү нге созылады. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 1 ай. Биттердің сілекей безінің секрет бө луі адамдарда қ атты қ ышуына алып келеді. Теріде майда қ ызыл дақ тар пайда болады. Ауру фтириоз деп аталады. Ауру адамдармен байланыс арқ ылы адамдарғ а жұ ғ ады.
Бү ргелер отряды
4. Адам бү ргесі (Phthirus pubis)
Денесі латеральді қ ысың қ ы, ұ зындығ ы 2-3 мм. Қ анаттары болмайды. Ү шінші жұ п аяқ тары ұ зын, секіруге бейімделген. Ауыз аппараты шаншып-сорғ ыш типті. Қ анмен қ оректенеді. Дамуы толық метаморфоз арқ ылы жү реді. Жетілген особтары адам денесінде тіршілік етеді. Аналық тары еден қ уыстарына, қ алдық тар арасында жұ мыртқ а салады. Қ ұ р тә різді личинкалары шіріген органикалық заттармен қ оректенеді, 5-7 кү ннен кейін қ уыршақ қ а айналады. Барлық дамуы 2-3 аптағ а созылады. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 1-2 жыл.
|
|
|
Бү ргелердің шақ қ аны ө те ауырады, қ ышыну, терінің қ ызаруына, ұ лпалардың ісінуіне алып келеді. Бү ргелер кейде уақ ытша бір егесінен келесі біреуіне ауысып отырады. Сө йтіп ә р тү рлі жануарлардың (ит, мысық, тышқ ан жә не т. б. ) 40 тү рлі бү ргелер адамдарды шағ уы мү мкін. Бү ргелер, оба, туляремия, тышқ ан сү зегі ауруларының тасымалдаушылары болып табылады.
Қ андала немесе жартылай қ атты қ анатты отряды
5. Тө сек қ андаласы (Cimex lectularus)
Денесі жалпақ дорзавентральды, ұ зындығ ы 4-8мм. Білемдемесінде хитиндері созылмалы болуы мү мкін жә не денесінің ө лшемі кө бінесе насекомдардың тою сатысына байланысты болады. Білемдемесінің орта сегментінде иісті бездері орналасқ ан. Қ анаттары редуцияланғ ан, тек кө кірегінде аздағ ан пластинкалар сақ талғ ан. Ауыз аппараты шаншып-сорғ ыш. Аналығ ы бір рет шаншып-сорғ анда 7мг қ ан ішеді. Бірнеше жылдарғ а дейін аштық қ а тө зімді.
Дамуы толық емес метаморфоз арқ ылы жү реді жә не 1-2 айғ а созылады. Личинкасы тө рт рет тү леп, олар да ьқ анмен қ оректенеді. Ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 10 жылғ а созылады.
Қ андаланың шақ қ аны ауырады. Кейбір адамдарда шақ қ ан жерде қ ызару жә не ісіну секілді аллергиялық реакция байқ алады. Қ андалалар оба ауруын тасымалдауы мү мкін. Оба бактериялары қ андаланың вирулентті денесінде 80 кү нге дейін сақ талады.
Екіқ анатты отряды
6. Масалар (Culicidae)
Барлық жерлерде таралғ ан. Малярии (Anopheles), туляремия, жапон энцефалиті, лимфоциттік хориоменнингит, сары безгек, сібір жарасы (Aedes кейбір тү рлері), жапон энцефалитінің вирусы (Culex кейбір тү рлері). Адамдарда жә не жануарларда 50 тү рлі вирусты, бактериялы, паразиттік аурулардың қ оздырғ ышын тарата алады.
Морфологиялық ерекшелігі.
Басында фасеттік кө здері, мұ ртшалары жә не ауыз аппараты орналасқ ан. Денесі жің ішке жә не шығ ың қ ы. Ауыз аппараты шаншып-сорғ ыш типті, астың ғ ы жә не ү стің гі еріндерден тұ рады. Азығ ын активті іздеуі ымырт уақ ыттарында жү реді.
|
|
|
Дамуы толық жү реді: жұ мыртқ а, личинка, қ уыршақ, имаго. Жұ мыртқ аларын суда, ылғ алды топырқ атарда, жасанды су қ ойнауларында салады. Личинкалары мен қ уыршақ тары суда дамиды жә не атмосфералық ауамен тыныстайды.
Безгек жә не безгек емес масалар тіршілік циклы сатыларында бір-бірінен оң ай ажыратылады.
Жұ мыртқ а салуы жұ мыртқ аны судың бетінде ұ стап тұ руына бейімделген. Анофелес жұ мыртқ алары ө зінің ә уе белбеуі арқ ылы суда еркін жү зеді. Кулекс жұ мыртқ алары қ айық ша, бір-біріне жабысады, ал Аедес жұ мыртқ алары кеуіп жатқ ан суайдындардың тү біне салынады.
20 сурет. Масалардың ө мірлік циклі
Анофелес личинкалары таза судың бетінде паралелді орналасып, буын алды орналасқ ан жұ п стигмаларымен дем алады. Кулекс пен Аедестің дем алу сифондары ұ шта орналасқ ан, сондық тан олар суғ а тимейді, ө те лай суда ө мір сү ре береді.
Масаның қ уыршақ тары судан жең іл. Бас кеуде бө лігінің арқ асында орналасқ ан дем алу сифондары жә не тү тікшелері бар, сол арқ ылы қ уыршақ бет ү лдіріне ілінеді. Анофелес сифоны оймыш тә різді, ал кулекс пен аедисте цилиндр тә різді.
Имагиналды тү рлер басының қ ұ рылысымен, қ анатының тү сімен жә не орналусымен ажыратылады. Анофилестің аналығ ында шупиктері тұ мсығ ының ұ зындығ ына сә йкес, ал Кулексте қ ысқ а. Маляриялық масаның қ анаттарында қ ара қ оң ыр дақ тары бар, ал қ онғ анда оның білемдемесі кө теріліп тұ рады.
Ұ рық талғ аннан кейін жұ мыртқ а дамуына аналық тары, қ ажетті жануарлардың немесе адамның қ анымен қ оретенеді. Аналық тарының ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 3 ай, ал аталық тары 10-15 кү н ө мир сү реді.
Профилактикасы. Ө зіндік – ә ртү рлі дә рілік заттармен қ орғ ану, қ оғ амдық – личинкаларды жою. Мелиоративті ә дістер қ олданады, жеке суқ оймалдарды залалсыздандыру, масалар кө п жерді заласыздандыру. Ең ә серлі биологиялық болып саналады.
|
|
|
