7.2. ПАТОЛОГИЯЛЫҚ РЕГЕНЕРАЦИЯ

Гипорегенерацияның мысалы етіп аурудьщ ө лсіздігі витамин-дердің жеткіліксіздігі, нервтік реттеудің бү зылуы немёсе жү рек кызметінің созылмалы нашарлауы нә тижесінде пайда болатын, ү зақ уақ ыт бітпейтін жараларды алуғ а болады.

Гиперрегенерация кезінде терінің жарақ аттанғ ан жерің де ре­генерация ү рдісі ө з мерзімінде тежелмей, сол жердегі тін шамадан тыс, ет тө різді (" жабайы ет" ) ө сіп кетеді. Осылайша бү рмаланғ ан регенерация тү рлерін субституция — шала жаң ару дейді.

Кейде регенерация ү рдісінің бү зылуына байланысты диспла-зия, ісік алды ү рдістер дамиды, бү ны атипиялық регенерация не­месе дисрегенерацид (В. В. Серов, 1998) деп атайды.

Ж. Ахметов. Патологиялық анатомия

7. 3. МЕТАПЛАЗИЯ

Метаплазия (грекше: metha — басқ аша, plaseo — тү земін) деп жетілген бір тіннің екінші бір жетілген тінге айналуын атайды. Ме­таплазия организмнің бейімделу реакцияларының немесе репара-циялық регенерациясының кө рінісі есебінде кө птеген патология-лық ү рдістерде кездеседі. Қ алыпты жағ дайда метаплазия даму жағ -дайы (гистогенезі) біртекті тіндерге тә н.

Метаплазияның морфологиялық негізінде жас жасушалардың кө беюі жө не олардың белгілі бір бағ ытта жетілуі жатады.

Метаплазия организмнің бейімделу ү рдістерінің кө рінісі ретің це жасушалардың, тіндердің ә р тү рлі жағ дайларғ а байланысты (вита-миң дер жеткіліксіздігі, гормондар немесе канцероген заттардың ә сері) тіршілік мү мкіншілігін ө згертуі нә тижесінде дамиды. Ә дет-те, метаплазияғ а созылмалы аурулар себеп болады. Созылмалы бронхит кезінде бронхтың цилиндрлі эпителиінің кө пқ абатгы эпи-телиге айналуы жиі кездеседі. Бронх эпителиінің метаплазиясы кө бінесе вирустық инфекциялардан кейін дамиды. Егер кө пқ а-батты эпителий жетіліп, гистогенезі бойынша ө зінен жоғ ары са-тыда тү рғ ан цилиндрлі эпителиге айналса, бү л ү рдісті удемелі (прогрессивті) метаплазия — прозоплазия дейді. Егер де эпителий жасушасы ө зіне тә н тінді тү зе алмаса мү ны кері даму (регрессивті) метаплазиясы дейді. Мысалы: метаплазия нә тижесінде бауыр жа-сушаларынан ө т жолдарының эпителиінің пайда болуы. Сү йек регенерациясы кезінде ә уелі дә некер тіннің, кейін шеміршек тіннің соң ында сү йектің қ алыптасуын репарациялық регенерация нә тижесінде дамығ ан метаплазия деуге болады.

Метаплазияның маң ызы. Метаплазияга шалдық қ ан бронх эпителиі ө зіне тә н секрет бө ліп шыгару, қ органыс қ ызметтерінен айрылады. Мү ның нә тижесінде шылым шегушілер пневмониямен жиі ауырады. Метаплазия ошақ тарынан қ атерлі ісік даму мү мкіндігі бар. Ө кпенің жалпақ жасушалы рагы осығ ан мысал бола алады.

8 бө лім. ІСІКТЕР

Ісік (бластома, неоплазма, тумор) деп соматикалық жасуша-лардың мутацияғ а байланысты тоқ таусыз жә не бақ ылаусыз кө бейіп кетуі нә тижесінде пайда болатын патологиялық ү рдісті атайды.

Ісіктер тек адамдарғ а ғ ана емес жануарлар дү ниесінде, тіпті ө сімдіктерде де кездеседі. Кейінгі кездердегі жү ргізілген зерттеу-

8 бө лім. Ісіктер________________________________________________________ ¹⁰^

лер, бізден миллион жылдар бү рын ө мір сү рген динозаврларда да ісік болғ анын кө рсетті. Демек, ісік адамнан бү рын пайда болғ ан патологиялық ү рдіс.

Ісіктер қ азіргі танда ауру адамдар ө лімінің негізгі себебі ретінде жү рек-қ ан тамырлар ауруларынан кейінгі екінші орында тү р. Адам-дардың ө рбір бесінші немесе алтыншысы осы қ атерлі ісіктен ө леді екен. Сол ү шін ісіктердің пайда болу себептерін, оның таралу жол-дарын, морфологиялық ө згешеліктерін білу жә не ү йрену медици­на тә жірибесі ү шін ө те маң ызды мә селе. Ісіктерді зерттеумен он­кология ғ ылымы шү ғ ылданады.

Қ атерлі ісіктердің ішінде ең кө п кездесетіні рак. Ө кпе рагы бойынша бірінші орында Шотландия тү р. ТМД (Тә уелсіз мемле-кеттер достастығ ы) елдерінде бірінші орында асқ азан рагы, Афри-када бауыр рагы, Индияда ауыз қ уысының рагы, Ө збекстанда ө ң еш pari мен тері рагы кө п кездеседі. Қ азақ станның батыс аймақ та-рында ө ң еш рагы (қ ылтамақ ) жиі кездеседі. Дү ниеде рак ең кө п тарағ ан ел Австрия болса, Португалияда бү л қ атерлі ауру ө те си-рек кездеседі.

Рактың аз не кө п болуы сол елдің тек географиялық орнымен гана анық талмайды, ел тү рғ ындарының тү рмыс жағ дайына, ө дет-ғ ү рыптарына, тамақ тану дағ дыларына жә не басқ а да себептерге байланысты. Қ азіргі уақ ытта адамды қ оршағ ан ортаның: ауаның, судың, жейтін тағ амдардың химиялық тазалығ ына аса зор мә н берілуде. Себебі ғ ылыми-техниісалық прогрестің нә тижесінде адам ө мірі ү шін қ ауіпті, тіпті кейбір рак тудырушы заттардың осы орта-да кө птеп жиналғ андыгы анық талып отыр. Рак негізінен жасы ү лғ айғ ан адамдарды 60—70 жастан кейін кездесетін ауру. Кейінгі жылдары (2000 жылдан кейін) ракпен ауыратындардың жасаруы байқ алуда.

8. 1. ІСІКТЕРДЩ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨ РШІСТЕРІ МЕН Қ Ү РЫЛЫСЫ

Ісік қ ай тіннің немесе ағ задан ө суіне байланысты оның сыр-тқ ы кө рінісі ә р тү рлі. Ісік агза қ уысына қ арай немесе терінің сыр-тында полип тә різді жің ішке сабақ қ а ілініп тү рса, оны экзофитті ө су дейді. Егер ісік қ уыс агзаның қ абырғ асына немесе басқ а ағ за-лардың ішіне қ арай ө ссе, оны эндофитті ө су деп атайды. Ісік кө бінесе ү лкенді-кішілі тү йін тү рінде ө седі, оның келемі қ ай жер-де ө суіне байланысты. Бас сү йегінің ішіндегі ісіктер кө п ү лкей-мей-ақ ауыр клиникалық ө згерістерге соқ тырса, іш қ уысындагы