7 бөлім. РЕГЕНЕРАЦИЯ. Ж.Ахметов. Патологиялық анатомия. гиперплазиясы (Эс). М - митохондрий х 30000

7 бө лім. РЕГЕНЕРАЦИЯ

Регенерация (латынша — regeneratio — қ айта туу, жаң ару) деп зақ ымданудан кейін немесе ө мір сү руі тоқ тағ ан, жасушалардың тін элементтерінің, ағ за қ ызметінің жаң арып, қ айта қ алпьша келуін атайды.

Кө птеген бейімделу реакцияларының негізінде регенерация жатады. Организмде жү ріп жатқ ан ө р тү рлі патологиялық ү рдістер агза қ ызметінің бү зылуымен, тіндер мен жасушалардың кү рылым-дық ө згерістерімен сипатталады. Осы ө згерген немесе жойылғ ан қ ү рылымдар ө з қ алпына келгенде гана, ағ за қ ызметі қ оршағ ан орта талаптарына сай жауап қ алыптастыру мү мкіндігіне ие болады.

Регенерацияның 1) физиологиялық; 2) репаративтік; 3) пато-логиялық тү рлерін ажыратады. Физиологиялық регенарация ешбір сыртқ ы ә серсіз қ алыпты жагдайда ү здіксіз ө тіп жатады. Физиоло-гиялық регенерация тозыгы жеткен тіндер мен жойылып кеткен жасушаларды жаң артуғ а бағ ытталғ ан. Оның мысалы ретінде терінің, асқ азан-ішек, тыныс алу жү йелерінің эпителиінің ү здіксіз жаң а-рып тү руый келтіруге болады. Организмнің осы бө ліктерінде жа-бынды эпителидің бү тіндігі ә рдайым сақ талуы керек. Эпителий бү тіндігі бү зылғ анда шырышты қ абақ тарда жара пайда болып, эр тү рлі инфекциялар қ анғ а тікелей ө тіп кёту мү мкіндігін алады, ягни

қ оршағ ан орта мен организм арасындагы ө зара қ атынас бү зыла-ды. Демек регенерация шырышты қ абық тардың бү тіндігін, олар-дың қ орғ аныс қ ызметін қ алыптастырады, ішкі жә не сыртқ ы орта тү рақ тылыгын қ амтамасыз етеді. Тіршілігі жойылғ ан қ ан элемент-терінің ыдырап, орнына жас элементтердің ү здіксіз пайда болуы да, жасушаішілік ультрақ ү рылымдардың ө з-ө зінен жаң арып тү руы да физиологиялық регенерация тү ріне жатады.

Реперативтік регенерация жасушалар мен тіндердің ә р тү рлі себептерге байланысты зақ ымдануы нә тижесінде дамиды.

Регенерация ү рдісі барлық жан-жануарларда бірдей ө тпейді. Мысалы, сақ иналы қ ү рттардың бір бө лігінен тү тас қ ү рт пайда бо­лады. Қ ү йрық ты қ осмекенділер (тритондар жә не т. б. ) жогалтқ ан қ ү йрық тары мен аяқ -қ олдарын тез қ алпына келтіре алады. Кө пке дейін толық регенерация (реституция) деп, осылайша жогалган ағ за орнына сол тектес жаң а ағ заның пайда болуын тү сініп келді. Бірақ, эволюцияның ең жогары сатысына кө терілген сү тқ оректілерде бү л секілді жаң ару жоқ. Сонымен қ атар даму ү рдісінің ең жоғ ары сатысындағ ы организмдерге регенерация мү мкіншілігі жоғ алғ аң, не ө те тө мендеген деген заң қ алыптасқ ан болатьш. Дегенмен, кө пте-ген зерттеулер нө тижесінде, ә сіресе кейінгі 20-30 жыл ішінде, сү тқ оректілер организмінде регенерацияның басқ аша жасуша жә не жасушаіші дең гейінде, ө тетіндігі анық талды. Осы мә селені толық шешуде Д. С. Саркисовтың жө не оның шэкірттерінің (1963-1987) орны ерекше. Олар электрондық микроскопты, электрондық ав­торадиография ә дісін пайдалана отырып, регенерация ү рдісінің жаң а заң дылық тарын ашты. Жасушаішілік регенерация регенера­ция ү рдісінің ең бір универсальды тү рі екендігі анық талды. Осы зерттеулер нә тижесінде толық регенерация болмағ ан жағ дайда агза-лар мен жасушалар қ ызметі қ алайша қ алпына келеді деген с ү рақ қ а толық жауап алынды.

Ағ за қ ызметінің қ айтадан, жанаруы, оның сыртқ ы пішінінің қ айта қ алыптасуьша тә уелді емес. Мысалы, бауырдың жарты бө лігін алып тастаганда, кесілген жерде тыртық пайда болады (субститу­ция— жартылай жаң ару). Ал бауырдың қ ызметі қ алғ ан жасуша-лардың, бө лініп кө беюі (гиперплазиясы) жә не жасуша ультрақ ү ры-лымдарының жаң аруына байланысты ү лкеюі (гипертрофиясы) нө тижесінде ө з қ алпына келеді (53-сурет).

Жасушаішілік регенерацияның ө зі бірнеше дең гейде ө теді: 1. Органоидтар регенерациясы. Мысалы, регенерация барысында митохондрилердің саны кө бейеді немесе бір-біріне қ осылғ ан алып митохондрилер пайда болады. Ядролар жә не ядрошық тар саны-ның кө беюі де осы тектес қ ү былыстардың бір кө рінісі.

12 - 437

Ж. Ахметов. Патологиялық анатомия

7 бө лім. Регенерация

 

гиперплазиясы (Эс). М - митохондрий х 30000

(Д. С. Саркисов, В. В. Втюрин бойынша)

2. Органоидішілік регенерация. Жасуша ішіндегі кө птеген орга-неллаларғ а тә н ү рдіс. Кез-келген себептерден дамығ ан гипоксия жағ дайында митохондрий кристалары жойылып қ ү рылымсызда-нады. Бү л қ ү рылымдар патогендік ө серлер тоқ тағ ан соң жаң арып қ айта калпына келеді.

3. Молекулалар регенерациясы (молекулалардың жаң аруы). Бү л ү рдісті кө бінесе биохимиктер, генетиктер зертгейді. Кейінгі кезде ДНҚ репарациясьша кө ң іл бө лінуде. ДНҚ -ньщ зақ ымдалғ ан жерлері, ферменттер арқ ылы тазаланып, сол жерге қ ажетті нуклеотидтер тізбеіі " тігіледі". Осылайша, мысалы хромаЗомалар бү тіндііін, яғ ни жасуша тіршілігін, қ айта калыптастыруғ а мү мкіндік бар.

Сонымен жасушалық (митоз жә не амитоз жолымен бө лініп кө беюі) жә не жасушаішілік регенерацияларды ажырату керек (Д. С. Саркисов). Кө бінесе бү л екі ү рдіс қ атар жү реді, бірақ жеке ағ заларда олардың ара-қ атынасы бірдей емес, регенерация ерекшеліктеріне қ арап ағ заларды бірнеше топтарга бө луге болады.

Ағ заның кейбіреуінде (сү йекте, эпидермисте, қ ан жасау жү йесінде жене т. б. ) регенерация тек қ ана жасушалардың бө лініп кө беюі арқ ылы жү реді. Оларды лабильдік (тү рақ сыз) жасушалар деп атайды. Лабильдік жасушалар ө те жоғ ары регенерация қ абілетіне ие. Бү л физиологиялық регенерация ү шін тә н қ ү былыс. Басқ а бір агзаларда (бауырда, бү йректерде, эндоіфиндік бездерде, ө кпеде жә не т. б. ) жасушалық жө не жасушаішілік регенерация қ атар жү реді. Аталган ағ залар жасушалары қ алыпты жагдайда бө лінбейді, ү зақ ө мір сү реді, сондық тан стабильді (тү рақ ты) жасушалар деп атала-ды. Бірақ ө ртү рлі зақ ымдану нә тижесінде тү рақ ты жасушалар ми­тоз жолымен бө лініп (гиперплазия) жене жасушаішілік регенера­ция нә тижесінде кө лемін ү лкейтіп (гипертрофия), агза қ ызметін қ айта қ алпына келтіре алады. Мысалы, жарақ атқ а немесе ісікке байланысты бауырдың бір бө лігін кесіп алып тастаганда ол ө з мас-сасын тез арада қ айта толтыра алады.

Миокардта негізінен жасушаішілік регенерация дамыса, мидың ганглиоздық жасушалары тек қ ана жасушаішілік регенерация ар-қ ылы қ айта жаң арады. Сондық тан нейрондар, кардиомиоциттер, қ аң қ а бү лшық еттері перманенттік (бө лінбейтін) жасушалар қ ата- рына жатады. Демек, жогары сатыдағ ы организмдерде регенера­ция ү рдісі жогалып кетпеген, тек оның басқ а тү рде ө тетіндігі, тіпті ербір ағ за, кү рылымдық -қ ызметтік ерекшеліктеріне қ арап, реге-нерацияның ә ртү рлі болатындыгы анық талуда.

Регенерация ү рдісінің морфогенезі: пролиферация (кө бею) жә не дифференциация (жетілу) кезендерін қ амтиды. Бірінші кезенде жас, елі толық жетілмеген жасушалар саны кө бейеді, ал екінші кезенде олар белгілі бір бағ ытта жетіліп, сол жердегі жасушалардың орнын басады.

Регенерация кө бінесе қ абыну ү рдісімен байланысты болган-дық тан, оның толық аяқ талуы ү шін жасушалар арасындагы қ арым-қ атынастардың, есіресе ө су факторларының орны ерекше. Реге­нерация нә тижесінде жасушалар саньшың кобеюі белгілі мө лшер-ге дейін гана жетеді де, одан соң пролиферация тоқ тайды. Бү л ү рдістің бірден-бір себебі жаң а пайда болган жасушалардың бір-бірімен тү йісуі нө тижесінде дамитын " тү йісу (контакт) ингибици-ясы" феномені. Қ абыну аймағ ында пайда болган дә некер тін элементтері (коллаген, глюкозамингликандар, фибронектин жә не т. б. ) жасушасыртылық (экстрацеллюлярлык) матриксін тү зеді. Бү л ү рдіс макрофагтар мен фибробластар арасындагы езара қ арым-қ атынаспен аньщталады. Осы жерде артық мө лшерде пайда болг­ан коллаген талшық тарын макрофагтар ьщыратып жояды. Соны­мен қ атар, макрофагтар медиаторлары — монокиндер лимфоцит-

⇐ Предыдущая52535455565758596061Следующая ⇒

Поделиться:

Воспользуйтесь поиском по сайту: