 |
Ісік алаңы ілім бойынша, ісік бір жерден ғана емес, бірнеше жерден, бір мезгілде өседі. Кейірінек осы ошақтардағы жасуша-лардың пролиферациясы жөне трансформациям нөтижесінде олар бір-біріне қосылып, і
|
|
|
|
Ісік алаң ы ілім бойынша, ісік бір жерден ғ ана емес, бірнеше жерден, бір мезгілде ө седі. Кейірінек осы ошақ тардағ ы жасуша-лардың пролиферациясы жө не трансформациям нө тижесінде олар бір-біріне қ осылып, ісік тү йінін тү зеді. Демек, ісік алаң ы ө зіне карағ анда ө лдеқ айда кең (мысалы, сү т безі бү тіндей ісік алаң ына жатады), сондық тан ісік рецидиві оның тү гелдей сылынып тастал-магаң дыгында ғ ана емес, ісік алаң ың да жаң а ісіктің пайда болуы-на да байланысты.
Осы жерде ісік прогрессиясы іліміне де Фулдс (1969) де тү сінік бере кету қ ажет. Фулдстың ойынша ракалды ү рдістерінің ракқ а ө туі ертелі-кеш болатын, тек қ ана уақ ытқ а тө уелді ү рдіс емес, ол осы ісіктердің кенеттен жаң а қ асиеттерге ие болуына байланысты. Бү л жаң а ө згерістерге: ісіктің тез ө се бастауы, гормонғ а тө уелділіктің жойылуы, жасуша атипизінің пайда болуы, хромосомадағ ы ө згерістер, гликолиз ү рдісінің тотық тану реакцияларынан басым болуы жө не т. б. жатады. Бү ның бө рі ісікті тү зуші жасушалар ішінде осы жаң а қ асиеттерге ие болтан клондардың (бір аналық жасуша-дан дамығ ан жасушалар тобы) пайда болуымен тү сіндіріледі. Ісіктің ө су кезең інде жасушалар ішінен ө су жағ дайына бейімделген, жаң а клондар сү рыпталады. Соның нө тижесінде ісік қ ү рамында бір-біріне тө уелсіз, ісіктің ө р тү рлі қ асиеттері ү шін жауап беретін жасушалар тобы (клондар) тү зеледі. Мысалы, морфологиясы бойынша қ атерсіз ісік қ ү рамында метастаз беру қ абілетіне ие жасушалар клоны пайда болса, бү л ісік метастаз бере бастайды. Осылайша ісік жасушаларының биологиясы, биохимиясы, морфологиясы
|
|
|
ө згеріп, қ атерсіз ісік қ атерлі ісікке айналады. Бірақ, бү л ө згерістер қ атерлі ісік пайда болуымен аяқ талып қ алмай, жалғ аса береді. Сондық тан қ атерлі ісіктің қ ай багытта ү дейтінен алдын ала бол-жау қ иын.
ІСІКТЕРДЩ ЭТИОЛОГИЯСЫ
Ісіктердің пайда болу себептері ө те кө п, олар ө лі де болса ақ ырына дейін зерттелмеген. Ракты тексеруші Халық аралық қ оғ ам-ның анық тауы бойынша адам рагының 80-90 проценті қ оршағ ан ортада таралғ ан канцерогендік (рак тудырушы) заттардық ө серіне байланысты.
Химиялық канцерогенез. Жапон галымдары Ямагива жө не Ишикава (1915) ү й қ оянының қ ү лағ ына 15 ай бойы таскө мір қ ара майын жағ а отырып, рактың пайда болатынын бірінші рет эксперимент жү зінде дө лелдеген болатын. 1927 жылы осы зат қ ү рамын-дағ ы негізгі канцероген 3, 4-бензпирен екең дігі анық талады.
Эсер ету механизмдеріне қ арап химиялық канцерогендерді екі топқ а бө леді: 1) жасушалардың ДНҚ -ымен тікелей ө серлесетін толық канцерогендер, 2) организмдегі химиялық реакцияларғ а байланысты пайда болган метаболиттер арқ ылы ө сер ететін жанама канцерогендер, оларды проканцерогендер деп те атайды. Пайда болу кө здері бойынша экзогендік жө не эндогендік канцерогең дерді ажы-ратады. Экзогендік канцерогендер қ оршағ ан ортадан тү седі. Кү ң делікті ө мірде олардың негізгі кө зі болып автомобильдер, олар-дьщ шыгаратын газдары қ ү рамьщдағ ы кө п оралымды кө мірсутектер, олардың ішінде 3, 4-бензпирен, диметилбензантрацен, метилхолан-трен. Ірі қ алаларда (мысалы, Алматыда) сыртқ ы ортаны ластаушы заттардың ішінде олар 80% қ ү райды.
|
|
|
Қ азіргі таң да рак туындататын, канцерогендік заттардың саны мың жарымғ а жақ ындап қ адды. Кө птеген кө сіптік (профессио-налдық ) рактар да ө р тү рлі химиялық заттардың ә серінен дамиды. Мысалы, хош иісті аминдерге жататын анилин, бензидин, 2-на-фтиламинмен жү мыс істейтін адамдардың кө пшілігінде 5 жылдан кейін қ уық рагы пайда болады. Ренгенологтарда, басқ а дә рігерлерге Караганда тері рагы 8 есе жиі кездеседі. Нитрозды қ оспалардың кө гапілігі канцероген екендігі анық талып отыр, олардың ө рбір тобы белгілі бір ағ за рагын тудырады. Этилнитроздық аминдер бү йректің, нерв жү йесінің рагына, диэтилнитроздық аминдер — бауыр рагына соқ тырады. Канцерогенді нитрозды қ оспалардың организмге та-мақ пен тү скен нитраттар мен аминдерден тү зілу мү мкіндігі бар.
Ж. Ахметов. Патологиялық анатомия
8 болім. Ісіктер
Саң ырауқ ұ лақ уы микотоксиндер, соның ішінде, афлотоксин оргйнизмге тү скенде бауыр рагы дамиды.
Кейбір металл булары (хром, қ оргасын, никель) тыныс жол-дарына тү скенде ө кпе рагын, терімен жанасқ анда (мысалы, мышьяк) тері рагын, асбест талшық тары ө кпе рагы мен мезотелиома ісігін, мышьяк — тері, ө кпе, бауыр карциномасын, бензол — мие-лолейкозды; бета-нафтиламин — қ уық рагын; винилхлорид - бау-ырдың ангиосаркомасын; кадмий — қ уық асты безінің жә не бү йректің рагын; хром мен уран - ө кпе рагын туындатады.
Шеккен шылымның тү тінінде, арақ -шарап қ ү рамында канцерогендік заттар бар. Шылым шегетін адамдар, шекпейтіндерге қ арағ анда ө кпе рагына 10 есе жиі шалдығ ады. Сонымен қ атар, ауыз қ уысы, жү тқ ыншақ, кө мей рактары да 3—9 есе кө бейеді. Маскү немдерде сау адамдарғ а қ арағ анда қ ылтамақ 17 есе, кө мей рагы 10 есе кө п кездеседі.
Эндогендік канцерогендерге холестерин, витамин Д, ө т қ ышқ -ылдары, кейбір стероидтық гормондар, майлардың асқ ын тотық -тары, кейбір белоктар (триптофан), азот тотығ ы (NO) жә не т. б. жатады. Мысалы кө птеген эндокриндік бездер ауруларында организмдегі гормондар тепе-тендігі бү зылады. Кейбір гормондар, мысалы эстрогендер нысана ағ заларғ а (эндометриге, сү т бездеріне, анабездерге) канцерогендік ө сер етеді (гормонга байланысты канцерогенез).
|
|
|
Канцерогенездің инициация, промоция жене прогрессия кезендерін ажыратады. Инициация кезең інде химиялық заттар жа-суша геномына мутагендік ө сер етіп, онда қ айтымсыз ө згерістер тудырады. Нө тижесінде сау жасуша қ атерлі ісік жасушасына айна-лады (трансформация). Трансформацияланганг (ісік жасушаларына айналган) жасушалардьщ ө рі қ арай ө сіп-ө нуі ү шін инициация ү рдісі жеткіліксіз, оғ ан жә не бір қ осымша кү шейтуші заттар қ ажет. Осы заттарды промоторлар (кү шейткіштер) деп атайды. Сонымен канцерогенездің, екінші, промоция кезең інде коканцеронгендік эсер-лер нә тижесінде ісік жасушаларында қ осымша гендік жә не хромо-сомдық мутациялар дамиды. Онкогендер белсенділігі жә не саны артады (амплификация), осу факторлары жә не олардың рецепторы кө п мө лшерде ө ндіріледі, жасушалардьщ бө лініп-кө беюі кү шейіп, алгашқ ы белгілі бір клиникалық морфологиялық белгі-қ асиеттер-ге ие, ісік тү йіні пайда болады.
Промоторлардың ө здері мутагендік эсер етпейді, олар кокан-церогендер қ атарына жатады (мысалы, коротон майы, форболдық эфирлер, гормондар). Тек толық канцерогендер гана ә рі инициа-циялық, эрі промоторлық эсер ете алады, сондық тан олар қ осым-
ша, кү шейтуші, эсерлерге тэуелді емес. Тура канцерогендер қ ата-рына: урацилприт, пропионлактон, циклофосфамид, нитрозамин-дер жә не т. б. жатады.
Канцерогенездің ү шінші, прогрессия кезең інде қ атерлі ісік жа-сушалары тез осе бастайды жә не де олардың арасында гормондық, нервтік жэне т. б. жасушалар ө суін реттеуші ә серлерге тә уелсіз, жаң а генотиптік жә не фенотиптік қ асиеттерге ие болғ ан жасуша топта-ры (клондар) пайда болады. Мысалы, ісіктің организмде тез тара-луы, метастаз беруші клондардың қ асиеттерімен байланысты. Сонымен қ атерлі ісікке байланысты организмде дамыган ә ртү рлі асқ ы-нулар одан ә рі кү шейе береді (мысалы, ісіктік кахексия).
|
|
|
Сонымен химиялық канцерогендердің кө пшілігі мутагендік қ асиеттерге ие, олар жасушалық онкогендердің онкогенезді басып тастайтын (супрессорлық ) гендердің (мысалы, Rb-гендердің ) жө не апоптозды реттейтін гендердің мутациясын тудырады, ісік даму-ында, ө сіресе ras-генінің мутациясы жиі кездеседі. Осы, гендік ө згерістерге ү шырағ ан, жасушалар гана, пролиферация жэне про- v грессия нә тижесінде ісік жасушасына айналады.
Ана организміндегі химиялық заттар бала жолдасы арқ ылы ө тіп ө сіп келе жатқ ан ү рық қ а канцерогендік эсер ету мү мкін. Транс-плацентарлық карцерогенез 30-шы жылдары Америкада жү ктілікті сақ тау ү шін кең інен қ олданылган диэтилстильбестрол гормоны олардан туылган қ ыздардың қ ынабында қ атерлі ісіктің дамуына себеп болғ андыгы анық талган. Жалпы 5 жасқ а дейінгі балаларда кездесетін ісіктердің (нефробластома, гепатобластома, лейкоз, остеогендік саркома жэне т. б. ) кө бі осы жолмен туындайтынды-ғ ына кө з жетіп келеді.
Эндокрин бездерінің кө птеген ауруларында организмдегі гормондар тепе-тендігі бү зылып олар ә сіресе стероидтар мен эстеро-гендер, нысана-агзаларга канцерогендік эсер етеді (гормонга байланысты канцерогенез).
Вирустық канцерогенез. Америка галымы RRous (1911) ө те майда сү згіден ө туші заттардың (вирустардың ) ісік шақ ыратынын бірінші болып кө рсеткен болатын. Осы ашқ ан жаң алыгы ү шін ол 1968 жылы Нобель сыйлыгын алды. Одан кейін кө птеген вирус-тардың, ә сіресе жануарлар ү шін канцерогендік ә сері бар екендігі анық талды.
Ол вирустарды онкогендік вирустар деп атайды. Адам онкопа-тологиясына тікелей қ атысы бар вирустарга бір топ ДНҚ -вирус-тар жэне РНҚ -вирустар жатады. ДНҚ -вирустарга: 1) адам папил-ломасының вирусы; 2) Эпштейн-Барр вирусы; 3) В-гепатитінің вирусы; 4) цитомегаловирустар кіреді.
|
|
|
