 |
Икяе, суаль, эмир джумлелери кучьлю дуйгъунен
|
|
|
|
Ве котеринки сеснен айтылса, нида джумлелерине
Чевириле.
Нида джумлелерининъ сонъунда нида иша -
рети (!) къоюла.
161-мешгъулиет. Берильген джумлелерни нида
джумлелерине чевирип язынъыз.
1. Анълат, не ичюн ойле яптынъ?
2. Софра башында догъру отур.
3. Не де дюльбер манзара.
162-мешгъулиет. Окъунъыз.
Къырым — дюньянынъ тылсымлы бир кошеси. Не
къадар аджайип, дюльбер бир ульке! Авасы темиз ве
шифалы. Бу улькеде алчакъгонъюлли, эмексевер ве
намуслы къырымтатар халкъы яшай.
(у.з.)
Биринджи джумледе не акъкъында айтыла? Дёртюнджи
джумледе ким акъкъында айтыла? Метинге серлева къоюнъыз.
Дефтеринъизге кочюринъиз.
Нида джумлесининъ астыны сызынъыз.
163 –мешгъулиет. Шиирни окъунъыз.
Къыш – рессам
Саба эрте козь ачкъанда,
Абдырап къалдым бирден.
Пенджереде дюльбер орьнек! (рис.окно с узорами по стиху)
Оны ким япты экен?
Гедже ойлап юрьгенимни,
Аджеп, насыл бильдилер?...
Мен япаджакъ орьнеклерни
Къыш озю япкъан дюльбер!
А.Сеногъул
(Л)
аджеп – аджеба
ойламакъ – тюшюнмек
(у.з) Нида ве суаль ишарети олгъан джумлелерни насыл окъумакъ керек? Оларны дефтеринъизге язып алынъыз.
Шиирде насыл дюльбер орьнеклер акъкъында айтыла? Олар не вакъыт пейда ола?
Эв иши
164- мешгъулиет.Джумлелерни окъунъыз.
Талебелер (неге?) … азырланалар.
Олар (не?) … огрендилер.
Байрам (къайда?) … оладжакъ.
Оджапче (кимлерни?) … макътады.
Балалар байрамгъа (кимлерни?) … давет эттилер.
(у.з.) Нокъталар ерине келишкен сёзлерни къойып, джумлелерни дефтеринъизге язынъыз.
Ярдымджы сёзлер: талебелерни, Йылбаш байрамына,
мектепте, ана-бабаларны, шиир ве йырлар.
Дерс
22-§. ДЖУМЛЕ АЗАЛАРЫ.
|
|
|
Джумленинъ баш азалары.
Муптеда ве хабер.
165-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз. Сёзлерге
къоюлгъан суаллерге дикъкъат этинъиз.
ким? къайда? не яптым?
1. Мен Алуштада догъдым.
не вакъыт? ким? ким? къайда?
2. Тюневин Усеин ве Амза табиат тёгерегине
не яптылар? бардылар.
нелер? нелер? насыл? ненен?
3. Чименлер ве чайырлар тюрлю чечеклернен
не япылгъан? орьтюльген.
кимге? насыл? ким? не япты?
4. Манъа якъын достум кельди.
Джумледе суаль къоймакъ мумкюн олгъан
Сёзлерге джумле азалары дейлер.
166-мешгъулиет. Нокъталар ерине ярдымджы сёзлерден
келишкен сойларыны сечип язынъыз.
Багъчада (не?) … пишти.
Ишчилер алмаларны (не яптылар?) ….
Алмаларны ящиклерге къойып, (къайда?) … юкледилер.
(Нени?) … консерва заводына ёлладылар.
Алмалардан шыра ве (не?) … япыла.
Ярдымджы сёзлер: хошаф, джыйдылар,
оларны, алма, машинагъа.
167-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз.
1.Дерс башланды. 2.Шевкет экинджи раледе отура. 3.Амет достларынен дагъгъа барды.4. Къышта чёль беяз чаршафнен орьтюльди.
(у.з.) Джумлелерде ким? не? не япты? не япа? суаллерине джевап берген сёзлерни тапынъыз. Бу сёзлер джумленинъ насыл азалары ола?
Джумлелерни дефтеринъизге кочюринъиз. Муптеданынъ астыны бир сызыкънен, хаберни исе эки сызыкънен сызынъыз.
Муптеда джумледе ким я да не акъкъында
Айтылгъаныны бильдире. Муптеда ким? кимлер?
Я да не? нелер? суаллерине джевап бере,
меселя: Талебе (ким?) окъуй. Балалар (ким -
лер?) йырлайлар. Бульбуль (не?) оте. Чечеклер
(нелер?) ачты.
Хабер муптеда акъкъында не айтылгъаныны
Бильдире. Хабер не япты? не япа? не япаджакъ?
Киби суаллерге джевап бере,
ме с е л я: Бабам кельди (не япты?). Рефат
чала (не япа?). Эмджем келеджек (не япаджакъ?).
168-мешгъулиет. Шиирни окъунъыз.
Къар ягъып, бем-беяз олды
Тарлалар,ёллар-излер.
Къарбаба яптыкъ багъчада
|
|
|
Топланып бугунъ бизлер.
Башына кийсеттик къопкъа,
Элине бердик курек.
Эм эпимиз риджа эттик:
- Къарны куремек керек.
А.Сеногъул
(у.з.) Балалар багъчада не яптылар?
Шиирден ким?кимлер?не?нелер? суаллерине джевап берген сёзлерни тапып, дефтеринъизге язып алынъыз.
169-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз.
1. Селим къартбабасынен берабер ер … (не япа?). 2. Анифе пенджерелерни … (не япты?). 3. Мен анам ювгъан чамашырны... (не яптым?). 4. Ахтем чёплюклерни къопкъагъа … (не япа?). 5. Къартбабам баарьде тереклерни … (не япаджакъ?).
(у.з.) Нокъталар ерине келишкен хаберни къойып, джумлелерни
дефтеринъизге язынъыз.
Ярдымджы сёзлер: утюледим, пытайджакъ, толдура, сюртти, къаза
Эв иши
170-мешгъулиет. Джумлелерни окъунъыз.
1. … (ким?) тёшегинден турды ве пенджереге
бакъты.
2. … (нелер?) тюйни ашадылар.
3. … (кимлер?) тилькичикни айванат багъчасына
бердилер.
4. Азбарда чешит … (нелер?) бар.
(у.з.) Нокъталар ерине келишкен муптеданы къойып, джумлелерни
дефтеринъизге язынъыз.
Ярдымджы сёзлер: эв айванлары, балалар,
Айдер, чипчелер, бабам.
Дерс.
171-мешгъулиет. Нумюне боюнджа джумлелер уйдурып язынъыз.
Ким? Не япа?
1. Фатма яза.
2. … ….
3. … ….
4. … ….
Муптеда ве хаберге джумленинъ баш азалары дейлер.
Джумледе муптеда бир сызыкънен, хабер исе эки
сызыкънен къайд этиле: Селим йырлай.
172-мешгъулиет. Берильген сёзлерден джумлелер
тизип, дефтеринъизге язынъыз.
1. Эшреф, севе, масалларны, динълемеге, тылсымлы.
2. Къуюдан, чыкъарды, Шевкъие, сув.
3. Мейданчыкъта, топ, балалар, ойнайлар.
4. Чорап, огренди, орьмеге, Зера.
5. Яптым, ресимини, мен, мышыгъымнынъ.
6. Салкъын, суву, къуюнынъ, ве, лезетли.
(у.з.)
Муптеда ве хабернинъ астыны сызынъыз. Устьлерине
суалини язынъыз.
Схемагъа келишкен джумлени тапынъыз.
.
173-мешгъулиет. Шиирни бир къач кере окъунъыз. Шаирнинъ насыл истеги бар?
Япалакълап къар ягъсын.
Номай олсун берекет.
Балачыкълар ойнасын,
Бахтчюн тынчлыкъ
тек керек.
Л.Сулейман
(у.з.)
Акълынъызда тутып, дефтеринъизге язынъыз.
Муптеданы тапып, астыны бир сызыкънен сызынъыз.
174-мешгъулиет. Окъунъыз. Бу парча къайсы масалдан алынгъан?
Къашкъыр балыкъны ашагъан сонъ:
- Достум, бир балыкъ даа берсе,- дей тилькиге. (рис. к отрывку)
|
|
|
- Бар, озюнъ тут да, аша, - джевап бере тильки.
- Я балыкъ насыл тутула? – сорай къашкъыр.
Тильки къашкъырдан къуртулмакъ ичюн бойле дей:
-Озенге бар. Бузны теш де, къуйругъынъны сувгъа ийбер. Балыкълар онъа сарылыр. Ана шу вакъыт къуйругъынъны чекерсинъ де, балыкъларны чыкъарырсынъ.
Ахмакъ къашкъыр ойле де япа.
(у.з.говорение)
1.Къашкъыр тилькиге не дей?
2.Тильки онъа насыл джевап бере?
3.Къашкъыр тилькиден не сорай?
4.Тильки къашкъырдан къутулмакъ ичюн не дей?
5.Къашкъыр тилькининъ айткъанларыны яптымы? Масалны девам этинъиз.
Эв иши.
175-мешгъулиет. «Эдебий окъув» дерслигинден 5 джумле тапып, дефтеринъизге язып алынъыз. Муптеда ве хабернинъ астыны сызынъыз.
Дерс
23-§. ДЖУМЛЕНИНЪ ЭКИНДЖИ ДЕРЕДЖЕ
АЗАЛАРЫ
176- мешгъулиет.Окъунъыз.Метинге серлева къоюнъыз.
Биз Керчь маден заводына бардыкъ. Маден заводы пек буюк. Теджрибели маденджи Бекир агъа бизге
бутюн цехлерни косьтерди. Бекир агъа бизге заводнынъ
тарихыны икяе этти. Биз оны дикъкъатнен динъледик.
Меракълы икяе ичюн тешеккюрлер бильдирдик.
(у.з) Метинни дефтеринъизге язып алынъыз.
Къайд этильген сёзлернинъ устюне суаллерини язынъыз. Бу сёзлер джумледе не ола?
Джумледе муптеда ве хаберден гъайры башкъа сёзлер де бар.
|
|
|
