 |
85-тапсырма. Сұхбатты рөлге бөліп оқып, мағынасын меңгеріңіздер.
|
|
|
|
85-тапсырма. Сұ хбатты рө лге бө ліп оқ ып, мағ ынасын мең герің іздер.
Тау-кен ө неркә сібінің мә ні
Сұ рақ -жауап
- Бү гінгі таң да қ оғ амның минералдық шикізатқ а деген мұ қ таждығ ы қ андай дә режеде?
- Бұ рын ашылып, нағ ыз ө ндірістік қ уатына енген кен кә сіпшіліктері жылма-жыл зерттеліп, ө ндіріске беріліп жатқ ан жаң а кен орындарының саны қ аншама кө п болғ анымен, қ оғ амның минералдық шикізатқ а деген мұ қ таждығ ы ө се тү суде.
- Ертедегі қ ауым химиялық элементтерді пайдаланғ ан ба?
- Ғ алым В. И. Вернадскийдің зерттеуіне сү йенсек, ертедегі қ ауым химиялық элементтердің 19-ын ғ ана пайдаланыпты. Адамзат қ ажетіне жарағ ан элементтердің саны ХҮ Ш ғ асырда – 28, ХІХ – 50, ал ХХ ғ асырдың басында оның саны 59-ғ а жетіпті.
- Октябрь революциясына дейін Россияда химиялық элементтерді пайдаланғ ан ба?
- Октябрь революциясына дейін Россияда небә рі 15 химиялық элементті пайдаланғ ан.
Сө здік:
кә сіпшілік – промысел; ремесленничество; хозяйство
қ орғ асын – свинец
мұ қ таждық – нужда; потребность; лишения; нуждаемость
ө ндіріс – производство
сала – область; сфера; отрасль; раздел
мыс – медь
2-апта. 6-тә жірибелік сабақ
86-тапсырма. Мә тіннен магмалы жыныстарғ а берілген абзацты орыс тіліне аударың ыздар.
87-тапсырма. Шө гінді жыныстарды ө здерің із білетін мә ліметтермен толық тырың ыздар.
|
|
|
88-тапсырма. Метаморфиялы жыныстарғ а сұ хбат қ ұ растырың ыздар.
89-тапсырма. Мә тінмен танысып, мағ ынасын мең геріп, мазмұ ндаң ыздар.
Пайдалы қ азынды кен орындарының кен-
геологиялық сипаттамасы
Жердің қ абығ ы литосфера деп аталады. Одан ә рі мантия басталады жә не ол жердің ядросын орап жатыр. Литосфераның қ ұ рлық тағ ы қ абығ ы орташа есеппен алғ анда 30-40 шақ ырым. Оғ ан мынандай элементтер кіреді: оттегі – 49%, кремний – 26%, мырыш – 7, 45%, темір – 4, 2%, кальций – 3, 25% т. б.
Жер қ абығ ы ә ртү рлі кезең дерде ө ткен геологиялық процестердің нә тижесінде сан қ илы минералдан жә не тау жыныстарынан қ ұ ралғ ан.
Минерал дегеніміз геологиялық процестің нә тижесінде пайда болғ ан табиғ и химиялық қ осынды немесе химиялық қ ұ рамы жә не қ ұ рылысы біртектес элемент. Тау жынысы (горная порода) дегеніміз жер қ абығ ында ө зіндік аумағ ы бар, кейбір геологиялық процестер нә тижесінде пайда болғ ан, шығ уы ортақ тұ рақ ты минералдардың бірлігі. Тау жыныстары созымды (саз балшық ), сынғ ан (кө мір), сусымалы (қ ұ м), қ атты (бозальт) жә не жұ мсақ (шымтезек) болады.
Тау жыныстары байырғ ы (коренные) жә не тасынды (наносы) болып бө лінеді. Байырғ ы дегеніміз ө зінің пайда болғ ан орнында жатып бұ зылысқ а ұ шырамағ ан, бірақ геологиялық ө згерістердің нә тижесінде кең істіктегі бағ ыты ө згеруі мү мкін. Тасынды дегеніміз желдің, кү ннің, судың жә не қ оршағ ан ортаның температурасының ө згеруіне байланысты байырғ ы жыныстардың бұ зылу нә тижесі. Олар – борпылдақ жә не қ абаттарымен байырғ ы жыныстарды жабады жә не ә детте жердің бетінде жатады. Сондық тан тасынды нө лден бірнеше жү здеген метрге дейін болуы мү мкін.
|
|
|
Пайда болуына байланысты байырғ ы жыныстар ү ш топқ а бө лінеді: магмалық, шө гінді (осадочные) жә не метаморфиялық.
Магмалы жыныстар деп сұ йық балқ ығ ан магманың суығ аннан соң пайда болғ ан жыныстарын айтады. Оларғ а граниттер, базальттар, габбролар жә не басқ алары жатады. Магмалы жыныстардың қ ұ рылысы кристалды болады жә не аумағ ының пішіні дұ рыс емес болып келеді. Қ ұ рамында металдары бар магма жер қ абығ ының жарық тарына толып руда желілерін (рудные жилы) қ ұ райды.
Шө гінді жыныстар деп басқ а жыныстардың бұ зылу нә тижесінде пайда болғ ан немесе қ оймаларында еріп химиялық тұ нба ретінде жиналғ ан жыныстарды айтады. Кө мір кен орындары негізінен қ ұ стастан (песчаник), ә ктастан, аргилиттен, алевролиттен, сазды жә не кө мір тастардан (сланцы) тұ рады. Шө гінді жыныстардың маң ызды белгісі олардың қ абаттылығ ы, яғ ни жыныс қ абаттарының жиналуына байланысты алмасуы.
Метаморфиялы жыныстар дегеніміз жоғ ары қ ызудың жә не ү лкен қ ысымның нә тижесінде ө зінің алғ ашқ ы қ ұ рамын жә не қ ұ рылысын ө згерткен магмалы немесе шө гінді жыныстар. Оларғ а кварциттер, кристалды тақ та тастар, мраморлар т. б. жатады. Метаморфиялы жыныстарда темір, вольфрам, сирек металдар жә не басқ а да рудалар кездеседі.
Жер қ ыртысында кездесетін ә рбір минералдық затты табиғ и тү рінде немесе ө ң деуден кейін адамзат пайдаланатын болса, онда оны пайдалы қ азынды (полезное ископаемое) деп атайды. Табиғ атта пайдалы қ азындылар қ атты тү рде (ә ртү рлі рудалар, қ ұ нды тастар, кө мір, қ ұ рылыс материалдары, т. б. ) жә не газ жағ дайында (табиғ и газдары) кездесуі мү мкін. Арасында пайдалы қ азындылары бар, бірақ қ алың дығ ы жө нінде ө ндіруге келмейтін тау жыныстарын бос жыныстары (пустые породы) деп атайды.
|
|
|
90-тапсырма. 89-тапсырмадағ ы берілген мә тіннің жалғ асымен мұ қ ият танысып, мағ ынасын мең герің іздер.
91-тапсырма. Мә тінге берілген сө здікті жаттаң ыздар.
92-тапсырма. Мә тін бойынша тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап жазың ыздар.
1. Жердің қ абығ ын атаң ыз. 2. Қ абық тан кейінгі қ абат қ алай аталады? 3. Жердін ядросын орап тұ ратын қ абат. 4. Литосферағ а кіретін элементтерді атаң ыз. 5. Минерал дегеніміз не? 6. Тау жынысын қ алай тү сінесіз? 7. Тау жынысы қ андай болып бө лінеді? 8. Байырғ ы жә не тасынды жыныстар дегеніміз не? 9. Байырғ ы жыныстар неше топқ а бө лінеді? 10. «Пайдалы қ азынды» деп нені атайды?
93-тапсырма. Тө мендегі сө здер мен сө з тіркестерін аударып, сө йлемдер қ ұ растырың ыздар.
Земная кора. Горные породы. Коренные. Химический состав. Осадочные породы. Угольное месторождение. Метаморфические породы. Обработка. Полезное ископаемое. Химическая смесь.
|
|
|
