 |
112-тапсырма. Жақшаның ішіндегі етістіктерді тиісті формаға қойып жазыңыздар.
|
|
|
|
112-тапсырма. Жақ шаның ішіндегі етістіктерді тиісті формағ а қ ойып жазың ыздар.
Қ аралы 1723 жылғ а дейін қ азақ хандығ ы Ұ лы жү з жерінде орналасып (келу). 1722 жылы жоң ғ арлық тар жоралғ ы топ қ ұ рып ү лкен шабуылғ а дайындала (бастау). 1727 жылы жоң ғ арлық тар қ азақ пен қ айта (соғ ысу). Бұ л соғ ыстың салдарынан наймандар батысқ а (кө шу). Найманның Садыр деген руы қ атты қ ырғ ынғ а (ұ шырау). Тө ле жаудың алдын бө геп, шегіне (соғ ысу). Бұ л соғ ысқ а басқ а батырлармен бірге Қ аракерей Қ абанбай, Қ анжығ алы Бө генбай батырлар (қ атысу), олар жауғ а қ атты соқ қ ы (беру).
113-тапсырма. Сө йлемдерден рай категориясында тұ рғ ан сө здерді тауып, астын сызып, олардың тү рлерін ажыратың ыздар.
Отбасының берекесі, ердің ырысы жақ сы болса, ол ә йелге байланысты деп, Тө ле би олардың бақ ытты болуларына жағ дай жасап отырғ ан. Шындық ты танытып, ә ділдікке қ ол жеткізсе, ол Тө ле бидің ә ртү рлі амал-тә сілдерін қ олдана білгені. Тө ле би шабындық қ а таласқ ан екі жігітті ертіп сыртқ а шық са, бидің сө зін жерге тастамай, екеуі қ ол алысып, татуласып кетіпті. Халқ ының ынтымақ -бірлігін ойласа, қ олынан келгеннің бә рін жасар еді.
114-тапсырма. Металлургия саласының зерттелуінің жалғ асын мұ қ ият оқ ып, тү сінгендерің ізді айтып берің іздер.
Металлургия саласының зерттелуі
(жалғ асы)
1748-1795 жылдары Н. П. Соколов бірінші рет балқ ытылғ ан металдардың кү кіртпен ә рекеттесуін зерттеп, олардың ө зіне тә н ә ртү рлі қ асиеттері бар екендігін дә лелдеген. Академик Г. И. Гесс 1802-1850 жылдарда химиялық реакциялардан бө лініп шық қ ан жылудың сақ талуына байланысты термохимия мен термодинамика заң дарын ашты. Жалпы химия мен химиялық термодинамика негізі Гиббстің, Ванг-Гоффтың, Гельмгольцтің жә не Ле-Шательенің жұ мыстарында кең ө ріс алып дамытылды.
|
|
|
1834 жылы М. Фарадей металдарды электролизбен ө ндіруге болатындығ ын дә лелдеді. Осығ ан байланысты қ азіргі кезде кө п металдар осы тә сілмен ө ндіріледі. Орыстың ұ лы ғ алымы Д. И. Менделеев 1869 жылы кө птеген зерттеудің нә тижесінде элементтердің периодтық заң ын ашты. Бұ л сол кездегі дү ниежү зіндегі химия саласындағ ы жетістіктердің бірі болып есептеледі. Д. И. Менделеевтің жасап берген элементтер системасы осы уақ ытқ а дейін ө зінің кү шін жойғ ан жоқ, қ айта ары қ арай дами тү суде.
Сө здік:
балқ ыту – литье; расплавить
кү кірт – сера; спички
ә рекеттесу – взаимодействие
жылу – теплеть; потеплеть; тепло; теплота
жетістік – достижение; успех; успешность
115-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ -жауапты рө лге бө ліп оқ ып, мағ ынасын мең герің іздер.
С ұ х б а т
- Д. И. Менделеев кестесіндегі 107 химиялық элементтердің қ аншасы металдарғ а жатады?
- Осы кездегі Д. И. Менделеев кестесіндегі 107 элементтердің 80-нен астамы металдарғ а жатады.
- Оның қ аншасы сирек кездесетін металдар тобына кіреді?
- Оның ішіндегі 40-тан астамы сирек кездесетін металдар тобына жатады.
- Металдар ненің қ атарына жатады, ал қ алыпты жағ дайда олардың атомдарында қ андай байланыс болады?
|
|
|
- Металдар жай заттардың қ атарына жатады, ал қ алыпты жағ дайда олардың атомдарында металдық байланыс болады.
- Бұ л байланыс олардың несін кө рсетеді?
- Бұ л байланыс олардың физикалық жә не химиялық қ асиеттерінің ұ қ састығ ын кө рсетеді.
116-тапсырма. Мә тінмен танысып, металдар туралы айтылғ андарды есте сақ таң ыздар. Мә тінге сұ рақ -жауап қ ұ растырың ыздар.
Металдарғ а жалпы тә н қ асиетке олардың токты жә не жылуды ө ткізгіштігі, металдық жарқ ылы, соғ ылғ ыштығ ы жатады. Атомдар мен иондаркристалда белгілі бір тә ртіппен орналасып, металғ а тә н металдық кристалды тор тү зеді. Металлургия саласында кө п компонентті металдар алынады, мысалы, металдар, олардың қ ұ ймалары, металл керамикасы жә не композиттер.
Біздің елдің ө ндірістік структурасына сә йкес металдар мынадай топтарғ а бө лінеді:
1. Қ ара металдар. Бұ л топқ а: темір, марганец, ванадий, хром жә не осы металдардың қ осылыстары жатады.
2. Тү сті металдар. Бұ л топтағ ы металдар олардың технологиясына байланысты тө мендегідей топтарғ а бө лінеді.
Тү сті металдардың техникалық классификациясы
1. Ауыр металдар. 5. Сирек жер металдары.
2. Жең іл металдар. 6. Радиоактивті металдар.
3. Шашыранды металдар. 7. Асыл металдар.
4. Баяу балқ итын металдар.
117-тапсырма. Тү сті металдардың топтастырылуын мең геріп, есте сақ таң ыздар. Олар туралы ө здерің із білетін мә ліметтерді қ осып, мазмұ ндаң ыздар.
Сирек кездесетін шашыранды металдардың (германий, галлий, индий, таллий, селен, теллур) басқ а металдарғ а қ арағ анда ерекшелігі - олардың табиғ атта шашыранды тү рінде кездесетіндігі, ө з минералдарының жә не кен орындарының жоқ тығ ы. Сондық тан оларды ө ндіру кү рделі жұ мыс. Яғ ни бұ л металдарды шикізаттардан алдын ала байыту керек. Сондық тан олар полиметалдық концентраттарды ө ң дегенде, ерітіндіде, қ алдық та жә не шаң да жиналады.
|
|
|
Ал сирек кездесетін баяу балқ итын металдардың (вольфрам, молибден, тантал, ниобий, цирконий) табиғ атта ө здерінің минералдары мен кен орындары бар. Олардың рудаларын байыту арқ ылы концентраттарын алып, содан соң металдарды ө ндіреді.
Сө здік:
шашыранды – брызги
байыту – обогащать; обогащение
ө ң деу – обработка; обрабатывать; починка
ерітінді – раствор
қ алдық – остаток; излишек; отход; отброс
ө ндіру – производить; вырабатывать; добывать
118-тапсырма. Пирометаллургия, гидрометаллургия процестері туралы берілген тү сініктемені оқ ып, мең геріп, ауызша айтып берің іздер.
Материалдарды қ ыздыру мен балқ ыту аса жоғ ары температуралық пештерде жү ргізілетін процестерді пирометаллургиялық (кө не грек сө зі «пир» - от деген мағ ынаны білдіреді); ал су ерітінділеріндегі процестерді гидрометаллургиялық («гидро» - су деген мағ ынада) деп атайды.
Гидрометаллургиялық процестер суда, ерітінділерде, қ ышқ ылды, сілтілі немесе тұ зды орталарда 1000 температурадан тө мен жағ дайда жү зеге асырылады. Қ азіргі кезде аппараттарда жоғ ары температура мен қ ысымның кү шімен жү ргізілетін гидрометаллургиялық процестер кең ө ріс алып отыр. Оны - автоклавтық ә діс деп атайды.
Тү сті металлургияда металдарды алу пирометаллургиялық жә не гидрометаллургиялық процестер комбинациясынан тұ ратын аса кү рделі технологиялық схемалар арқ ылы жү зеге асырылады.
Сө здік:
балқ ыту – литье; расплавить
қ ыздыру – нагревать; греть; накаливать; возбуждать
сілті – щелочь
қ ысым – давление; напор; натиск; стеснение
жү зеге асыру – осуществить; претворить в жизнь
|
|
|
