 |
155-тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер.
|
|
|
|
155-тапсырма. Мә тіннің мазмұ ны бойынша тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап берің іздер.
1. Геология нені зерттейтін ғ ылым? 2. Жерді геологиядан басқ а тағ ы да қ андай ғ ылымның салалары зерттейді? 3. Астрономия жердің несін зерттейді? 4. Жерге қ атысты физикалық география туралы не айтасыз? 5. Тау жыныстарының физикалық процестерінің ерекшеліктерін қ ай ғ ылым қ арастырады? 6. Геохимия жер қ ойнауында кездесетін қ андай заң дылық тарды зерттейді?
156-тапсырма. Берілген сө здер мен сө з тіркестерін пайдалана отырып, сө йлемдер қ ұ растырың ыздар.
Жердің ішкі қ абаттары, зерттеу ә дістері, жер бедерінің басты элементтері, материалдық дене, ғ арыштың бө лшегі, минералдық шикізаттар, жасанды тау жыныстары, геология ғ ылымы.
157-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ -жауапты рө лге бө ліп оқ ып, мағ ынасын мең герің іздер.
С ұ х б а т
- Геология қ ай ғ ылымдардың жиынтығ ынан тұ рады?
- Геология - минералогия, петрография, кристаллография, палеонтология, тарихи геология, аймақ тық геология, литология, вулканология, геотектоника, геоморфология, океонология, мұ най-газ геологиясы, геохимия, геофизика, гидрогеология, қ азынды байлық тар ілімі жә не т. б. пә ндерге бө лінеді.
- Геологияның маң ызы неде?
- Геологияның ө ндірісті, шаруашылық ты ө ркендетудегі маң ызы орасан зор, себебі ол адамзаттың тұ рмыс-тіршілігіне керекті минералдық шикізаттармен қ амтамасыз ету саласында ең басты рө л атқ арады, сонымен қ атар, геологияның қ оғ амдағ ы тағ ы да бір маң ызды тұ сы, ол - дү ниетанудағ ы алатын орны екендігі даусыз. Олай дейтініміз, геологияның философиялық негіздері - жаратылыстануда екендігі. Демек, материяның алғ ашқ ы, ал сана сезімнің соң ғ ы екеніне, жаратылғ анның бә рі ү немі қ озғ алыс, даму жолында болуына осы геологияны оқ у, мең геру барысында тағ ы да кө з жеткізе отырып, тарихи материализм негіздерін ұ ғ ынамыз.
|
|
|
158-тапсырма. Геология ғ ылымын танып-білу ү шін пайдаланатын тарихи актуализм жә не эксперимент, яғ ни тә жірибе ә дістерінің мә ніне назар аударып, мазмұ ндаң ыздар.
Геология ғ ылымының дамуына, оны танып-білуде салыстырмалы
тарихи актуализм ә дісінің мә ні зор. Бұ л ә дістің мә нісі - қ азіргі болып жатқ ан геологиялық процестер мен оның нә тижелерін бұ рынғ ы замандардың геологиялық процесс нә тижелерімен салыстыру.
Табиғ ат тану ғ ылымдарының басты зерттеу ә дісі - эксперимент,
яғ нитә жірибе екені белгілі. Бірақ, геология саласында зерттеу жұ мыстары бақ ылау, кө ру, іздестіру арқ ылы жү зеге асырылады. Демек, геологияның негізгі ә дісі - Жер бетін шарлау арқ ылы фактілер жинау, ірі қ илы карталарғ а тү сіру, кейін оларды лабораториялық зерттеу барысында жіктеу, талдау, одан соң қ ұ растыру, кейін олардан ойша болжам (гипотеза) жасау болып табылады. Ал ол ү шін, жиналғ ан геологиялық фактілер петрография, палеонтология, петрохимия, геохимия, геофизика, бұ рғ ылау, сол сияқ ты басқ а да геология салалары арқ ылы толық дә лелденуі тиіс. Ақ ырында жасалғ ан болжам нақ тылы теорияғ а кө шеді.
|
|
|
159-тапсырма. Жер қ ыртысының қ ұ рамын зерттейтін ғ ылыми
пә ндер – минералогия, петрография, литология туралы берілген тү сініктемені оқ ып, мең геріп, ауызша айтып берің іздер.
Минералогия (ескі латын тілінде «минера» - руда) – минералдардың
(химиялық табиғ и қ осындылардың ) саны мен сапасын, жаратылысын (генезисін), қ ұ рамы мен қ ұ рылысын жә не физика-химиялық қ асиеттерін зерттейді.
Петрография немесе петрология (грекше «петрос» - жартас) – тау жыныстарының қ ұ рамы мен қ ұ рылысын жә не олардың пайда болу (генезис) жолдарын анық тайды.
Литология (грекше «литос» - тас) - шө гінді тау жыныстарының
қ ұ ралу жә не ө згерту заң дылық тарын зерттейді.
160-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына ауыспалы ө ткен шақ,
ауыспалы келер шақ тардың жә не бұ рынғ ы, жедел ө ткен шақ тардың (-е, -ғ ан, -ді, -етін) жұ рнақ тарын тиісті орындарына қ осып жазып, олардың жасалу жолдарын тү сіндірің іздер.
Геология қ азіргі кезде дә л ғ ылымдар жетістіктеріне (физика, химия, математика) кө бірек сү йен... ді. Олардың зерттеу ә дістерін пайдалан... .
Соның нә тижесінде соң ғ ы кездері геофизика жә не геохимия ғ ылымдары ерекше дамып кел... ді. Ал жердің жаратылысын тү сіндіруде жә не оның ғ арыш кең істігіндегі алатын орнын анық тауда геология ғ ылымы қ ашанда астрономия жә не космология ғ ылымдарына сү йен... . Соң ғ ы жылдары басқ а планеталарды жермен салыстыра отырып жү ргізілген ғ арыштық зерттеу жұ мыстарының нә тижесінде салыстырмалы планетология атты ғ ылым саласы қ алыптасып кел... ді.
4-апта. 11-тә жірибелік сабақ
161-тапсырма. Мә тінге сұ хбат (сұ рақ -жауап) қ ұ растырың ыздар.
162-тапсырма. Мә тінмен танысып, геологияның даму тарихын мең геріп, мазмұ ндаң ыздар.
Геологияның даму тарихы
|
|
|
Геология ерте кезден-ақ белгілі болды. Адамдар біздің эрамызғ а дейін де металл қ орытып, минералдық суларды пайдалана білген. Табиғ и қ ұ былыстардың кейбір сырлары туралы сол кездің ө зінде-ақ дұ рыс тұ жырымдар жасалынғ ан. Орта ғ асырларда Шығ ыс ғ алымдарының арасында прогрессивтік бағ ыттағ ы кө зқ арас қ алыптаса бастайды, сол кездің ө зінде-ақ, жер - уақ ыт ө ткен сайын ө згеріп, дамып отырады деп тү сінген. Авицена «Аурудан айық тыру» кітабында: «Қ азіргі қ ұ рлық бір кездерде тең із тү бі болғ ан, ал тең із тү бі бұ рын қ ұ рлық болғ ан, олардың дә лелі ретінде шө гінді тау жыныстарын мысалғ а келтіруге болады» - деп жазғ ан. Аль-Бирунидің «Асыл тастарды анық таушы мә ліметтер жинағ ы» атты кітабында 100-ден аса минералдардың физикалық қ асиеттері сипатталады. Бұ л ең бек орта ғ асырларда «минералогиялық сө здік ретінде» пайдаланылады.
Қ айта ө рлеу заманында геология жылдам қ арқ ынмен дами бастайды. Бірақ, алғ ашқ ы ірі ғ ылыми тұ жырымдар ХVIII ғ асырдың екінші жартысында ғ ана жасалынды. Сондық тан болар, геологияның ғ ылым ретінде қ алыптасуы ХVIII ғ асырдың екінші жартысы деп есептелінеді.
– Россияда геологиялық білімнің негізін қ алағ ан М. В. Ломоносов (1711-1765), ал Батыс Европада – Д. Геттон (1726-1729) мен Вернер (1750-1817) болды.
Сө здік:
қ орыту – переваривание (пищи); плавка; расплавить
табиғ ат қ ұ былыстары – явления природы
қ ұ рлық – суша; сухопутный
шө гінді – осадок; отложение
ө рлеу – возвышаться; подниматься вверх; прогрессировать
қ арқ ын – разбег; темп; размах; мощь; сила; энергия
тұ жырым – заключение; резюме; формулировка; решение; вывод
|
|
|
