 |
136-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігінен термин сөздерді теріп жазып, оларға түсініктеме беріңіздер.
|
|
|
|
136-тапсырма. Мә тіннің екінші мағ ыналық бө лігінен термин сө здерді теріп жазып, оларғ а тү сініктеме берің іздер.
137-тапсырма. Мә тінді мұ қ ият оқ ып, тү сініп, Қ азақ стандағ ы металлургияның даму тарихынан мә лімет алып, есте сақ таң ыздар.
Қ азақ стандағ ы металлургияның дамуы
Орта Азия мен Қ азақ стан шекарасындағ ы сақ дә уірі (б. э. д. VIII-IV ғ. ғ. ).
Қ азақ стан жерінде адамның миллиондағ ан жылдар бұ рын пайда болғ анына Қ аратаудың Кіші жә не Ү лкен жоталарының солтү стігі мен оң тү стігі баурайларында табылғ ан кө птеген палеолиттік қ ұ ралдар дә лел бола алады. Мекендер, молалар, кен орындары, қ ола дә уірінің тасқ а салынғ ан суреттері Қ азақ станның барлық жерлерінде кездеседі.
Семиречье (Жетісуда) 50-ге жуық сурет салынғ ан қ ұ лпы тастардың ескерткіштері бар. 50-ші жылдардың аяғ ында Тамғ алы жерінен (Аң ырқ ай таулары, Алматының солтү стік батысынан 170 км жерде) қ абырғ аларында суреті бар керемет орда табылғ ан.
Қ абырғ адағ ы суреттердің мұ ражайында бірнеше тарихи кезең - 20 ғ асырдан асатын уақ ыт бейнеленген. Ертедегі номадтар (кө шпенділер) мен тү рік дә уіріне жә не қ ола ғ асырғ а жататын 4000-ғ а жуық суреттер табылғ ан, мысалы: кү нбасты қ ұ дайлар бейнесі, аң шылық тың кө ріністері, діни қ ұ рбандық қ а шалу кө ріністері, қ ұ с аң шылығ ы мен адам жә не жануарлар салынғ ан композициялар. «Тамғ алы ландшафындағ ы археологиялық петроглифтері» ЮНЕСКО-ның дү ниежү зілік мұ ралары тізіміне кірген. Орталық Қ азақ стандағ ы Атасу мен Мыржық мекендері, Ақ су-Аюлы, Беғ азы, Дандыбай молалары басқ а ескерткіштерге қ арағ анда жақ сы зерттелген. Семиречьедегі, Орталық жә не Шығ ыс Қ азақ стандағ ы тастағ ы суреттерге деген қ ызығ ушылық жоғ ары. Б. э. д. V ғ асырғ а жататын Семиречьедегі Есік қ орғ аны мен бесшатыр молалары кең інен танымал.
|
|
|
Мыс пен қ оланың бай кен орындары бар жерлерде темірдің алғ ашқ ы кездерде жолы болмады. Мұ ндай аудандарғ а Қ азақ стан мен Оң тү стік Сібірді жатқ ызуғ а болады. Мұ нда темірге дейін металлургия жоғ ары дең гейде дамып, одан темірге дейін бұ йымдар жасағ ан.
Қ азақ стан жеріндегі тайпалар ү шін б. э. д. VIII-VII ғ. темірдің ашылып, кең інен пайдаланып жү рген кезең і болғ ан. Бұ л дә уірде даму ә ртү рлі аймақ та бірдей уақ ытта келген жоқ.
Сө здік:
қ ола – бронза, бронзовый
жоба – гребень; кряж; хребет
баурай – подножье (горы)
қ ола дә уірі – бронзовый век
қ ұ лпы тас – надгробный памятник
орда – ханская ставка; богатая юрта
қ ұ рбандық қ шалу – зарезать в качестве жертвы
аң шылық – занятие охотой; звероловство; охотничий промысел
қ орғ ан – курган; укрепление; опора; оплот
темір – железо; железный
138-тапсырма. Мә тіннің мазмұ ны бойынша қ ұ растырылғ ан сұ хбатты рө лге бө ліп оқ ып, мағ ынасын есте сақ таң ыздар.
С ұ р а қ - ж а у а п
- Қ азақ станның жерінде адамның миллиондағ ан жылдар бұ рын пайда болғ анына қ андай дә лелдер бар?
|
|
|
- Қ азақ станда адамның миллиондағ ан жылдар бұ рын пайда болғ анына Қ аратаудың Кіші жә не Ү лкен жоталарының солтү стігі мен оң тү стігі баурайларында табылғ ан кө птеген палеолиттік қ ұ ралдар дә лел бола алады.
- Оғ ан дә лел ретінде Қ азақ станның жерлерінде тағ ы да нелер кездеседі?
- Қ азақ станның барлық жерлерінде мекендер, молалар, кен орындары, қ ола дә уірінің тасқ а салынғ ан суреттері, т. б. кездеседі.
- Тағ ы нелер табылғ ан?
- Семиречьеде (Жетісуда) 50-ге жуық сурет салынғ ан қ ұ лпы тастардың ескерткіштері, 50-ші жылдардың аяғ ында Тамғ алы жерінен (Аң ырқ ай таулары, Алматының солтү стік батысынан 170 км жерде) қ абырғ аларында суреті бар керемет орда табылғ ан.
- Қ абырғ адағ ы суреттердің мұ ражайларында нелер бейнеленген?
- Қ абырғ адағ ы суреттердің мұ ражайларында бірнеше тарихи кезең, яғ ни жиырма ғ асырдан асатын уақ ыт бейнеленген.
- Ертедегі кө шпенділер жә не тү рік дә уірі мен қ ола ғ асырғ а жататын қ анша суреттер табылғ ан?
- Ертедегі номадтар (кө шпенділер) мен тү рік дә уіріне жә не қ ола ғ асырғ а жататын 4000-ғ а жуық суреттер табылғ ан.
139-тапсырма. Мә тіннен бес хабарлы сө йлемдерден сұ раулы
сө йлемдер (2 жасалу жолын пайдаланып) жасаң ыздар.
140-тапсырма. Ә дебиеттердің негізінде мә тіннің мазмұ нын жалғ астырып, сұ рақ -жауап қ ұ растырың ыздар.
141-тапсырма. Берілген сұ хбаттан сұ рау есімдіктерін тауып, олардың жасалу жолдарын тү сіндірің іздер.
142-тапсырма. Тө мендегі хабарлы сө йлемдерден сұ раулы сө йлемдер (2 жасалу жолын пайдаланып) жасаң ыздар.
Ә йтеке би ү ш жү здің ішінде озық, алғ ыр жә не терең ақ ылымен, тапқ ыр шешендігімен, ә діл билігімен белгілі болғ ан қ оғ ам қ айраткері. Қ азақ халқ ының қ айғ ысына қ айғ ырғ ан, қ уанышына қ уанғ ан, соғ ыста қ олына қ ару алып, алғ ы шепте жү рген жауынгер ұ йымдастырушы. Ә йтеке Кү лтө бедегі ү ш жү здің қ ұ рылтайына қ атысқ анда 25 жас шамасында екен дейді шежіреші қ арттар. Шынында да ү ш бидің кішісі Ә йтеке болғ ан. Билер тарихында қ азақ тың Тө ле би, Қ аз дауысты Қ азыбек би жә не Ә йтеке билердің орны ерекше.
|
|
|
Сө здік:
озық – опережающий; передовой; прогрессивный; авангардный
алғ ыр – восприимчивый; предприимчивый; смелый; способный; хваткий
тапқ ыр – предприимчивый; догадливый
шежіреші – летописец шешен – красноречивый; оратор
143-тапсырма. Сұ раулы сө йлемдердің жасалу жолдарын тү сіндірің іздер.
Ә йтекеге шешендік, тапқ ырлық ө нер қ ашан дарығ ан? Тө ле би Ұ лы жү здің ғ ана ру басы, тө бе биі болып қ ойғ ан ба? Қ ай би бү кіл қ азақ елінің саяси, мемлекет қ айраткері дә режесіне кө терілген? Аң ыз-ә ң гімелер мен шешендік сө здерде Тө ле бидің бейнесі қ алай суреттелген? Ә йтеке би нешінші ғ асырда ө мір сү рген? Қ озы бағ ып жү рген Ә йтеке жас кезінде кімдерге жолығ ады? Жеті атасын жетелеп жү ргенді кім кө ріпті?
144-тапсырма. Сө йлемдерді мұ қ ият оқ ып, олардың тү рлерін (хабарлы, сұ раулы, лепті, бұ йрық ты) ажыратың ыздар?
Қ азақ халқ ының бұ л ү ш биі ел басына кү н туғ ан қ иыншылық кезде де, билер кең есі кезінде де, ел жиналғ ан айт, ас, той тұ сында да, жер дауы, жесір дауы кө терілген жерде де бірге бас қ осып ел тағ дырын бірге шешіп келген.
Алғ а, достар! Ең бекте де, оқ уда да табыс тілеймін! Оқ уғ а тү суің ізбен! Ол қ андай кемең гер адам! Ә р халық тың ө з ана тілі болады. Алматығ а келген қ онақ тар қ айда орналасады? Не деген байлық! Ілияс Есенберлиннің «Кө шпенділер» романын оқ ыдың ба? Қ. И. Сә тбаев – металлогенияның атасы.
145-тапсырма. Сө йлемдерді аударып, қ азақ тілінде сұ раң ыздар.
Что делается в ведущем техническом вузе страны в этом плане? Будущее нации связано с развитием университетского образования и науки? В каком году исполнился 70 лет Казахскому национально-техническому университету имени К. И. Сатпаева? Для качественной организации научно-образовательного процесса что необходимо? Как выпускники университета устраиваются на работу?
|
|
|
