 |
И.А. Зимняя. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ. Екінші, толықтырылған, түзетілген. және қайта өңделген басылым
|
|
|
|
И. А. Зимняя
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ
Екінші, толық тырылғ ан, тү зетілген
жә не қ айта ө ң делген басылым
Ресей Федерациясының жә не Қ азақ стан Республикасының Білім жә не ғ ылым министрліктері жоғ ары оқ у орындарында педагогикалық жә не психологиялық бағ ыттар мен мамандық тарда оқ итын студенттер ү шін оқ улық ретінде ұ сынады
Москва · «Логос» · 2005
Алматы · «TST-company» · 2005
УДК 159. 9: 37. 0
ББК 88. 8
З-62
Абай атындағ ы Қ азақ ұ лттық педагогикалық университеті «Педагогика жә не
психология» мамандығ ы бойынша оқ у-ә дістемелік бірлестігі ұ сынғ ан
Пікір жазғ андар:
М. Ю. Кондратьев - психология ғ ылымдарының докторы
(РБА психология институты);
А. А. Реан - психология ғ ылымдарының докторы
(Санкт-Петербург мемлекеттік университеті);
А. А. Бейсенбаева - педагогика ғ ылымдарының докторы
(Абай атындағ ы Қ азақ ұ лттық педагогикалық университеті)
Зимняя И. А.
З-62 Педагогикалық психология: Жоғ ары оқ у орындарына арналғ ан оқ улық. Екінш., толық т., тү зет. жә не қ айта ө ң д. бас. / Орыс тілінен аударғ ан М. А. Қ ұ саинова. - М.: Логос; Алматы: TST-company, 2005. – 368 б.
ISBN
Педагогикалық психологияның тарихы, пә ні, міндеттері, қ ұ рылымы жә не ә дістеріне тү сінік берілген. Білім берудің, оның субъекттері ретіндегі педагог пен шә кірттердің, оқ у жә не педагогикалық іс-ә рекеттің, оқ у-педагогикалық ең бектестік пен қ арым-қ атынастың негізін ұ йғ арушы проблемалары қ арастырылды. Отандық жә не шет елдік жалпы психологиялық білімдер кө зін кең інен пайдалана отырып, педагогикалық психология саласында тарихи тұ рғ ыдан қ алыптасқ ан бү гінгі кү нгі кө зқ арастар мен зерттеушілік позициялар, оқ ытуғ а деген тұ лғ алық –іс-ә рекеттік тұ рғ ыдан келудің шығ армашылық мү мкіндіктері кө рсетілген.
|
|
|
Педагогикалық жә не психологиялық бағ ыттағ ы студенттер мен мамандық тар, педагогикалық психология саласындағ ы ғ алымдар мен мамандар, сонымен қ атар, жалпы білімдік жә не кә сіби оқ у орындары мұ ғ алімдері мен оқ ытушылары ү шін қ ызығ ушылық туғ ызады.
ББК 88. 8
| ISBN | © И. А. Зимняя, 1997 |
| © И. А Зимняя. Толық тыру, тү зету жә не қ айта ө ң деу, 1999 | |
| © «Логос», 2005 | |
| © «TST-company», 2005 (қ азақ тілінде) |
Автордың қ азақ тілінде
шық қ ан басылымғ а алғ ысө зі
Менің «Педагогикалық психология» атты оқ улығ ымның қ азақ тілінде жарық қ а шығ ып, Қ азақ станның университеттері мен институттарының педагогикалық факультеттері студенттерінің кең інен пайдалана алу мү мкінідігіне жетулері мен ү шін ө те қ уанышты жағ дай.
Қ азақ станда адамның этникалық -мә дени, тарихи контекстердегі, сонымен қ атар, педагогикалық жә не жас ерекшеліктік психология саласында адамның сө йлеу, ойлау жә не рефлексивтік іс-ә рекетін кең тұ рғ ыдан зерттеген белгілі зерттеуші М. Мұ қ ановтың «Педагогикалық психология» атты оқ улығ ы қ олданыста жү р. Қ азақ тіліне аударылғ ан менің оқ улығ ымның мә тінін оғ ан қ осымша толық тыру болады деп ойлаймын. Бірнеше оқ улық тарды пайдалану студенттерге ә рқ ашан ө здерінің зерттейтін проблемаларын ө зіндік кө руін шығ армашылық тұ рғ ыдан дамыту, салыстыру, жалпылау мү мкіндігін береді.
|
|
|
Қ азақ тіліне аударылғ ан «Педагогикалық психология» оқ улығ ында педагогикалық психологияның қ азіргі уақ ыттағ ы жағ дайы А. Н. Леонтьев пен С. Л. Рубинштейннің іс-ә рекеттің отандық теориясы тұ рғ ысынан, сонымен қ атар А. Маслоу, К. Роджерстің гуманистік психологиясының негізгі ережелерімен жә не Я. Корчак, В. А. Сухомлинский, Ш. А. Амонашвили жә не т. б. гуманистік позицияларына сә йкес Д. Б. Эльконин мен А. К. Маркованың оқ у іс-ә рекетінің позициясынан ұ сынылғ ан.
Оқ улық ты қ ұ растыруда білім беру процесінде оқ ушының ө з-ө зін ө зектендіруі, оның ө зін-ө зі дамытуы жә не ө зін-ө зі жетілдіруіне ық палын тигізетін жағ дайлар туғ ызу арқ ылы жү зеге асырылатын адамгершіліктік принципі басшылық қ а алынды. Оқ улық тың лейтмотиві антикалық дә уірдің айнымас қ ағ идасы «Адам – барлық заттардың ө лшемі», ол дегеніміз адам - ө ркениеттің негізгі қ ұ ндылығ ы, ал оның толық қ анды рухани ө мірі - кез-келген мемлекеттің қ оғ амдық дамуының жә не оның білім беру сияқ ты ә леуметтік қ ұ рылымының мағ ынасы дегенді білдіреді.
Мен Қ азақ станның Білім беру министрлігіне менің оқ улығ ыма қ ызығ ушылық тудырып, оны қ азақ тіліне аударуғ а шешім қ абылдағ аны ү шін, сонымен қ атар оқ улық ты аударушы, педагогика ғ ылымдарының кандидаты, психология доценті М. А. Қ ұ саиновағ а ө з ризашылдығ ымды білдіремін.
Мен «Педагогикалық психология» оқ улығ ының қ азақ тіліндегі аудармасын басып шығ аруғ а шешім қ абылдағ ан баспағ а ө з ризашылдығ ымды білдіремін.
|
|
|
30. 06. 2005 ж. И. А. Зимняя
| Біз педагогтардан ә рекеттесу-дің небір қ ағ идаларын сақ тауды талап етпейміз, бірақ біз оларғ а ө здерің болашақ та басқ аратын пси-хикалық қ ұ былыстардың заң дарын оқ ып, зерттең дер жә не оларды ө здерің қ алап алғ ан жағ дайларда басшылық қ а алып, солар бойынша ә рекеттесің дер демекпіз. К. Д. Ушинский. Человек как предмет воспитания |
Студентке - болашақ ұ стазғ а айтарым
(алғ ысө з орнына)
Шығ ыстың ұ лы ойшылы, дә рігері Ибн Синның (Авиценна) (980-1037) «Зияның ды тигізбе» деген дә рігерлердің негізгі адамгершіліктік - этикалық, кә сіби ө сиеті бә рімізге белгілі. Ол туралы дә рігерлер дайындайтын жоғ ары оқ у орны тү лектерінің беретін Гиппократ антында айтылғ ан. Ендеше, біздің алдымызда педагогикалық ық палдың тиімділігін жә не сипатын анық тайтын педагогикада кә сіби уағ ыз бар ма деген сұ рақ туады. Болашақ ұ стаздарғ а сондай уағ ыз ретінде, біздің терең нанымымыздан туғ ан екі ақ ыл кең ес берер едік: «оқ ушыны тү сін» жә не «ү йренуге кө мектес. Осығ ан байланысты білім ү рдісінің кү рделілігін ескере отырып, педагогикалық ық палдың заң дылық тарын жә не механизмі білімнің негізгі міндетін орындауғ а, яғ ни оқ ушының тұ лғ а ретінде қ алыптасуына жә не дамуына кө мектесер еді.
Білім ү рдісінің кү рделілігі, адам ө мірінде маң ызды орын алғ анымен тез арада кө рнекі, нақ тылы нә тиже бермейді. Білім ү рдісінің нә тижесі (ә рине ық пал ә серін ескеру жә не басқ а да фактілердің (мысалы тұ қ ым қ уалаушылық, отбасы тә рбиесі, ө зін-ө зі тә рбиелеу т. б. ), адамның кейінгі ө мір ө негесі, іс ә рекеті, мінез-қ ұ лқ ы болып табылады. Сондық тан, кез-келген білім беру ордасында педагогикалық ық палдың ә серін тікелей бақ ылау мү мкін емес.
|
|
|
Педагог мамандығ ын таң дағ ан ә рбір адам, оқ ушы мен тә рбиеленушінің алдында ғ ана емес, сонымен қ атар, ө зіне-ө зі жауап беруге жә не ө зінің кә сіби даярлығ ы ү шін Педагог, Оқ ытушы, Тә рбиеші қ ұ қ ына ие болуы ү шін жауапкершілік алады. Кә сіби педагогикалық парызды лайық ты орындау адамнан бірқ атар міндеттер қ абылдауын талап етеді.
Біріншіден, ө зінің жеке мү мкіндіктерін объективті тү рде бағ алауы, осы кә сіпке байланысты маң ызды қ асиеттердің ә лді, ә лсіз жақ тарын білуі (ө зін-ө зі реттеу ерекшелігі, ө зін-ө зі бағ алау, эмоционалдық кө ріністер, коммуникативтік, дидактикалық қ асиеттер т, б). Мысалы, адамның ө з мінез-қ ұ лқ ын сә йкес бағ алай алу жә не тү зету қ абілеттілігі сияқ ты позитивтік кә сіптік қ асиеті басқ а адамдарғ а адекватты ық пал ете алудың алғ ышарттарының бірі болып табылады. Бұ л қ асиеттердің қ алыптасуы болашақ педагогтардан рефлексивтік ойлаудың дамуын, ө зін-ө зі реттеу ерік жігерлігін, жоғ ары дең гейлі таным белсенділігін қ ажет етеді.
Екіншіден, болашақ педагог интеллектуалдық іс-ә рекеттің жалпы мә дениетін (ойлау, ес, қ абылдау, елестету, зейін), мінез-қ ұ лық мә дениеті, қ арым-қ атынас, атап айтқ анда, педагогикалық қ арым-қ атынасты мең геруі тиіс. Педагог - бұ л оқ ушылар ү шін еліктеу ү лгісі болып табылады, олар мұ ғ алімнің ә рекетіне саналы тү рде, кө п жағ дайларда ойланбай еліктейді. Осығ ан орай, болашақ педагог –студенттің рефлексияланғ ан, тү зетілген «Мен» бейнесі тұ лғ алық, коммуникативтік, кә сіби тренингті ү немі талап етеді.
Ү шіншіден, педагог іс-ә рекетінің негізгі жә не қ ажетті шарты - ол сыйластық, білім жә не ө зінің оқ ушысын «Басқ а адам» ретінде тү сінуі. Қ ұ ндылық жү йесі, бағ алау, мінез-қ ұ лық моделі сә йкес келмеуіне қ арамастан, мұ ғ алім оқ ушыны қ абылдауы, тү сінуі қ ажет; бұ л мә селе қ арым-қ атынас, ә рекеттің психологиялық механизмі мен заң дылық тарын білуін қ ажет етеді.
|
|
|
Тө ртіншіден, педагог оқ ушылардың іс-ә рекетін, олардың ең бектестігін ұ йымдастырушы, сонымен бірге ол педагогикалық қ арым - қ атынасты жең ілдететін серіктес пен адам ретінде, яғ ни К. Роджерс бойынша «фасилитатор» болып табылады. Бұ л – студенттен, яғ ни болашақ педагогтан ұ йымдастырушылық, коммуникативтік қ абілетін дамытуды міндеттейді. Осындай қ абілеттілік оқ у процесіне қ атысушылардың танымдық белсенділігін ынталандыратын оқ у іс-ә рекетінің белсенді формаларын қ атыстыра отырып, оқ ушылардың білім мең геру процесін басқ ара алуғ а мү мкіндік береді. Осындай кә сіби шеберлікті дамыту тек терең психологиялық -педагогикалық білімді ұ йғ армайды, сондай-ақ студенттен ү немі, жү йелі кә сіби тренингті қ ажет етеді.
Демек, педагогтың кә сіби қ асиеттері, оның психологиялық педагогикалық ә рекетінің уағ ыздарымен, келесі постулаттармен ара қ атынаста болуы тиіс:
- Оқ ушыны Адам, Жеке тұ лғ а ретінде қ ұ рметте (кө неден келе жатқ ан алтын қ ағ ида - ө зің е қ алай қ арасын десең, ө згеге де солай қ араң ыз).
- Ү немі ө зің ді-ө зің дамыту жә не ө зің ді-ө зің жетілдіру мү мкіндігін ізде (ө зі ү йреніп білмеген адам басқ ағ а оқ ытудың, ү йренудің дә мін, «ақ ыл-ой тә бетін» дамыта алмайды деген сө з белгілі).
- Білімді оқ ушығ а ү йренгісі келетіндей, ө здігінен білім алуғ а жә не ә ртү рлі жағ дайда қ олдана алатындай беру қ ажет.
Бұ л қ ағ идалар кө пке танымал тезистерді айқ ындаудың мә ні: тек тұ лғ а ғ ана жеке тұ лғ аны тә рбиелейді, тек мінез ғ ана мінезді қ алыптастырады. Педагог Тұ лғ а болуғ а міндетті, бұ л оның кә сіби сипаттамасы.
Біз қ арастырып отырғ ан педагогикалық психология проблемалары, қ азіргі кездегі білім берудің дамуының негізгі беталыстарының жалпы контекстінде, тұ лғ алық –іс-ә рекеттік тұ рғ ыда талданады. Осы тұ рғ ыда, а) білім беру процесінің ортасында ү йренушінің ө зі тұ рады, нақ ты оқ у пә нінің қ ұ ралдарымен оның тұ лғ асын қ алыптастыру, б) оқ у процесі оқ ушының жан-жақ ты дамуына жә не оның пә н білімін мең геруіне бағ ытталғ ан оқ у іс-ә рекетін басқ ару мен ұ йымдастыруы деп жобалайды. Оқ ып ү йренуге деген тұ лғ алық – іс-ә рекеттік ық палдарғ а сә йкес кітапта бірқ атар проблемалар қ арастырылғ ан, олар бү гінгі кү ні педагогикалық психологияның іргетасын қ ұ райды. Олардың ішіндегі негізгілері: оқ у-танымдық міндеттерді орындауғ а бағ ытталғ ан, оқ ытушы мен оқ ып-ү йренушінің ө зара ә рекеттесулері тең серіктердің оқ удағ ы ең бектестігі ретінде; педагог пен оқ ып-ү йренушінің оқ у іс-ә рекеті жә не педагогикалық қ арым-қ атынас субъектілері ретіндегі психологиялық сипаттамалары; оқ у іс-ә рекетінің ө зінің психологиялық ерекшеліктері; мең герудің психологиялық механизмдері мен заң дылық тары жә не т. б.
Қ орыта келе, кез-келген оқ улық ө з тарапынан ғ ылыми білімдердің, кө зқ арастардың, тү рлі авторлық позициялардан мазмұ ндалғ ан, берілген жағ дайда тұ лғ алық -іс-ә рекеттік тұ рғ ыдан алынғ ан, тұ жырымдамалар мен теориялардың қ ұ рылымданғ ан жиынтығ ы болып келетінін атап ө ту қ ажет. Бұ л амал отандық психологияда К. Д. Ушинский, М. Я. Басов, П. Ф. Каптерев, Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев жә не т. б. кө птеген ғ алымдардың кү ш салуының арқ асында қ алыптасқ ан. Беріліп отырғ ан келіс К. Роджерстің гуманистік психологиясының негізгі ережелерімен де ү ндеседі.
Оқ ырмандардан бірінші басылымның мә тінінде жіберілген қ ателер, мағ ыналық бұ рмалаулар мен басқ а да редакциялық басылудағ ы қ ателіктер ү шін кешірім ө тіне отырып, автор екінші басылым мә тіндеріне енгізілген бірқ атар толық тырулар мен анық тауларғ а жә не ә дебиеттерге цитата келтіру мен сілтемелерге назар аударуды сұ райды.
Оқ улық мә тініне цитата келтіру мен сілтемелерде автор оқ улық тың екінші басылымын қ олдануды сұ райды.
Автор кітаптың бастапқ ы мә тінін ары қ арай тү зетуде ө зінің қ ызығ ушылығ ын білдіргендерге ризашылдығ ын білдіреді.
|
|
|
