Интеллекттің дамуы

Баланың интеллектін, оның танымдық саласын дамыту, отандық психологияда Л. С. Выготскийдің жоғ ары психикалық функцияларды дамыту теориясының жалпы контексінде беріледі. Бұ л теорияда адамның ә леуметтік мә ні жә не оның ә рекетінің жанама тү рдегі сипаты (оның «қ ұ ралдылығ ы», белгілігі) аталынады. Жалпы адамның интеллектуалды дамуы келесі негізгі салалар бойынша жү реді: тікелейден - жанама тү рліге; жалпы бө лшектелмегеннен жіктелгенге, жә не де сол уақ ытта ө мір шындығ ын жалпыланғ ан тү рде (абстрактілі) бейнеленуіне; еріксіз, реттелуге келмейтіннен - еркінге. Баланы интеллектуалдық дамыту барысында психикалық танымдық процестердің ө здерінде де ө згерістер жү ріп жатады. Олар сапалық жағ ынан, мысалы еріксіз есте сақ таудан еркін есте сақ тауғ а, ойлаудың кө рнекі - ә серлі, кө рнекі-бейнелік тү рінен оның дерексіз жә не абстрактілі қ исынды (логикалық ) жә не теоретикалық ойлау тү ріне ө згереді.

Онтогенезде кү рделенетін қ ұ рылым ретінде интеллектті дамыту, ең бастапқ ы кезең інен бастап – баланың интеллектуалдық дамуының сенсомоторлық дең гейін белгілеуді (0-2 жас) толығ ымен Ж. Пиаже ашқ ан. Ол ойлау ә рекетінің қ ұ рылымы болып табылатын интеллекті баланың (логикалық ) қ исынды ойлауын дамыту мысалында шешті. «Оның зерттеулерінің ең басты міндеті – логикалық (қ исынды) операциялардың психикалық механизмдерін зерттеу ү шін интеллекттің тұ рақ ты, біртұ тас, логикалық қ ұ рылымдарының біртіндеп пайда болуын белгілеу» [150, 20 б. ]. Бала логикасының онтогентикалық дамуын зерттеу Ж. Пиаженің теориясында келесілерге сү йенеді:

- интеллектуалдық даму тепе-тең дікке ұ мтылады, оның соң ғ ысы бө лшектер мен тұ тастың тең естірілетін қ ұ рылымы;   

- интеллектуалдық дамудың ә рбір дең гейі жинақ талғ ан тә жірибе ретінде ә рекеттер схемасына рә сімделеді;

-  жаң а ой-ең бектік қ ұ рылымдар ә рекеттер негізінде қ алыптасады;

1) субъекттің қ оршағ ан ортамен ө зара ә рекеттесуінің қ ұ ралы ретіндегі функциялар (динамикалық процестер): ассимиляция мен аккомодацияның тепе-тең дігінен тұ ратын ұ йымдастыру мен бейімделу, жә не 2) ө мір сү ру барысында қ алыптасатын жү йелер ретіндегі қ ұ рылымдар арасындағ ы ара қ атынас «дамудың ү здіксіздігін, сабақ тастығ ын жә не ә рбір жас ерекшелік сатысында оның сапалық ө зінділігін қ амтамасыз етеді» [150, 23 б. ].

Ойлау қ исынын дамыту, Ж. Пиаже бойынша, операцияны дамыту, «бұ л ішке қ арай кө шірілген ә рекеттер, олар жү йе ішінде қ айтымды жә не ү йлестірілген, жү йеге біртұ тастық ретінде қ арайтын заң дарғ а бағ ынатын ә рекеттер»[173, 579 б. ], мұ нда қ арама-қ арсы ә рекетке ауысу ретіндегі қ айтымдылық (мысалы, қ осылу жә не ажырастыру) негізін қ алаушы категория болып табылады. Ж. Пиаже бойынша, операцияны қ ұ ру тө рт кезең нен ө теді: қ айтымдылық қ а енді ғ ана белгілі беталыстары біліне бастағ ан «моторлық ә рекеттерден», - тек қ ана сенсомоторлық ә рекеттердің ғ ана қ айтымдылығ ымен сипатталатын операцияғ а дейінгі кезең ге дейін; «логикалық, қ исынды операциялар …. қ айтымды жү йелер формасына ие болғ ан қ осылу, ажыратылу, ретке келтірілу жә не сә йкестікті белгілеу ә рекеттірінің ү йлестіру ө німі ретінде нақ ты операцияғ а дейін жетіліп ө седі» [173, 587 б. ] жә не ақ ыр аяғ ында, «балада ү лкен адамның логикасы... болжамдармен ойлау қ абілеттілігі қ алыптасқ ан жағ дайда» – пропозиционалды немесе формалды операцияларғ а [ 173, 587 б. ].

Операционализм негізінде интеллектуалдық (логикалық ) дамуды осылайша тү сіну бұ л процесті жалпы инволюциялық -эволюциялық, ү демелі процесс ретінде жалпы дидактикалық анық тамамен байланысады, онда ә рекеттің талдамалық -синтетикалық дамуы мен жетілдірілуінің негізінде (С. Л. Рубинштейн) интеллекттің қ ұ рылымдануы, оның біртұ тас қ ұ рылымының пайда болуы, компоненттерінің ара қ атынасының ө згеруі одан есе кө п жү реді, ол есею кезең інде де жалғ аса береді. Бұ л қ ұ рылымды инттелектуалдық міндеттердің ә рбіреуінің арасындағ ы белгілі байланыстар неғ ұ рлым анығ ырақ байқ ала бастайды, олар бір бү тін болып қ осылады. Осылайша, ересектердің ә серінен (олардың қ атысуымен де), баланың ө зінің жә не оқ ытудың пә ндік-коммуникативтік ә рекетінің ә серінен оның танымдық аясын ө згерту, жасы ө скен сайын оның ой-ең бектік ә рекетінің біртіндеп кү рделенуі Б. Г. Ананьев бойынша, сенсорлық -перцептивті (сезіну, қ абылдау) мнемикалық (ес, ойлау), атенциондық (зерде) сияқ ты компоненттерінде интеллекттің біртұ тас қ ұ рылымын қ алыптастыру тү рінде кө ріне бастайды [7, 348-362]. Б. Г. Ананьев мектебінің зерттеушілері интеллект қ ұ рылымының ү немі ө згеріп отыратынын кө рсетті. 22 жастан 25 жасқ а дейін адам интеллектінің қ ұ рылымында екі ұ йытқ ы сақ талынады (факторлық жә не корреляциялық талдаудың деректері бойынша) оларғ а барлық психикалық процестер мен кө рсеткіштерді қ осатын байланыстар тартылады. Бірінші ұ йытқ ы – мнемикалық, яғ ни ес пен ойлаудың бірың ғ ай қ ұ рылымы, екіншісі – атенциондық, яғ ни, зерде ұ йытқ ысы. 30 жастан 35 жасқ а дейін интеллект қ ұ рылымында тағ ы да ү ш ұ йытқ ы қ алыптасады: мнемикалық, логикалық жә не атенциондық. Атенциондық ұ йытқ ының болуы адамның зердесін анық тайтын сананың бағ ыттануы мен шоғ ырланушылығ ы, оның интеллектуалдық ә рекетінің маң ызды шарты болып табылады. 34-35 жаста интеллект қ ұ рылымында тағ ы да екі ұ йытқ ы пайда болады, былайша айтқ анда, оның «тартылуы» жү реді жә не барлық корреляциялық байланыстар логикалық жә не атенциондық ядролардың тө ң ірегінде топталады.

Интеллекттің мектептік кезең нен соң дамуы ә сіресе студенттік жаста білінеді, бұ л жастық шақ пен ересек шақ тағ ы «психикалық қ атаю» туралы ережені толығ ымен жоқ қ а шығ арады (Э. Клапаред). Студенттік шақ – бұ л интеллектің аса кү рделі қ ұ рылымдану шағ ы (ол ө те жеке жә не кө п вариантты). «Зерттеушілердің кө пшілігі осы шақ тағ ы адам дамуының процесін функционалдық жұ мысқ а қ абілеттіліктің жә не ө німділіктің ү здіксіз ө суімен, тіпті функциялардың тұ рақ тандырылуынсыз қ андай да болмасын тө мендеу жә не дағ дарыссыз алғ а қ имылдау динамикасымен сипаттайды. Сө зсіз, студенттік шақ та дамудың аса кө п мү мкіншіліктері бар; дә л осы жастық ара қ ашық тық та сенситивті кезең дер орналасқ ан, олар оқ ытуды ә лі жеткіліксіз мө лшерде пайдаланғ ан… Осы кезең нің кү рделі қ ұ рылымында бір функцияны кө теру сә ттері (кө терілу шың ы мен оптимумдары) тек қ ана тұ рақ тандыру сә ттерімен ғ ана емес, басқ а функциялардың тө мендеуімен бірге жү реді» [7, 346 б. ].

Б. Г. Ананьевтың деректері бойынша интеллектің қ ұ рылымы жас ерекшеліктік дамудың созылу барысында жә не студенттік жастың ө зінің ішінде динамикалық ө згеріп тұ рады. Мысалы, 18-21 жаста ә ртү рлі функциялардан тұ ратын корреляциялық топ (естің, ойдың, қ абылдаудың, зерденің ) байланыстың буындары ретінде болса, онда 22-25 жаста мнемикалық жә не атенциондық ядроларымен кү рделі тармақ талғ ан кешен пайда болады. Студенттік жаста ерекше рө лді зерде факторы ойнайды, алайда осы кезең де корреляциялық байланыстардың саны мен қ уаттылығ ы бойынша тек тө ртінші орынды алады, бірақ та оның концентрация дең гейі кө теріледі. Зерденің тұ рақ тылығ ы тек 22 жастан бастап кө теріледі, бұ л оқ у процесінде студенттердің зердесін ұ йымдастыру ү шін мақ сатты бағ ытталғ ан жұ мыстың маң ыздылығ ын атап ө теді.

Ойлауды дамыту ес дамуымен тығ ыз байланысты: 19 жаста мнемикалық функциялар логикалық функциялардан кө рі тезірек дамиды, 20 жаста кері кө рініс байқ ауғ а болады, ал 22 жаста екі функцияның да кө рсеткіштері тө мендейді. 18-19 жаста ойлау функцияларының салыстырамалы тұ рақ тануы байқ алады.

Педагогикалық психология ү шін логикалық компонент – вербалды, ұ ғ ымдық ойлаудың компоненті - интеллекттің қ ұ рылымындағ ы ү немі жетекші компонентінің бірі болып қ алып отыратыны практикалық тұ рғ ыдан қ ызығ ушылық тудырады. Оқ у, білім беру, ә сіресе, жү йелі тү рде оқ у мен ө зін-ө зі оқ ыту адамның ой белсенділігінің жоғ ары дең гейін, оның интеллектуалдық жұ мысқ а қ абілеттілігін қ олдап отыратын, ө те кү шті, ү немі ә рекеттегі фактор болатыны анық. Баланың танымдық аясын дамыту процесінде оның санасының мазмұ ны жетіліп, сапалық тұ рғ ыдан ө згереді. Соң ғ ы жылдары жү ргізілген психосемантикалық зерттеулер (Е. Ю. Артемьев, В. Ф.  Петренко, А. Г. Шмелев жә не т. б. ) бұ л мазмұ нды дискреттік (дербес) бірліктердің кейбір дең гейлік қ ұ рылымының формасы тү рінде елестетуге мү мкіндік береді, оның санатында мағ ыналар, категориялар ұ сынылады. Бұ л жерде тағ ы да Л. С. Выготскийдің сө здік мағ ына қ арым-қ атынас пен жалпылаудың бірлігі деген ережесін еске тү сірген жө н. Атап айтқ анда, сол жалпыланғ ан мағ ыналар мен категориялар ә рбір адамның санасында субъективті бейне мен ә лем бейнесін қ ұ райды. Бұ л - жеке бейне, жә не сонымен қ атар ол ұ қ сас жағ дайларда дамитын адамдар ү шін бірдей де бола алады. «Ә рбір индивидтің тү сініктер жү йесінде ерекше, тек қ ана оның ө зіне тә н, оның жеке тә жірибесіне байланысты қ ұ растырушылар бар. Мысалы, «жақ сы ата-ана», «идеалды кү йеу мен ә йел» образдары тікелей ү лгі алу, ата-анасының отбасы, оқ ығ ан кітаптардан, бұ қ аралық коммуникациядан алынғ ан тә жірибені мең геру индивидтің ө зін немесе басқ аларды бағ алауында ұ станатын адамгершіліктік ө лшемдер, «идеалды ө лшемдерді» қ алыптасуы ақ ыр аяғ ында, оның ө мірінің ұ йымдасуын, оның тұ лғ асының дамуына себеп болады». [165, 39 б. ]. Осыдан, бала ө мірінің жағ дайын дұ рыс ұ йымдастырудың, оның ә рекетінің (ойын, оқ у), онымен қ арым-қ атынас жә не ынтымақ тастық жасаудың, яғ ни бала дамуының мақ саттарына жауап бере алатын білім беруші ортаның дұ рыс ұ йымдастырылуы ең бірінші маң ызды екенін мойындау қ ажет (В. В. Рубцов, В. И. Панов, В. А. Ясвин). Басқ а сө збен айтқ анда, бала санасының дамуы, оның тұ лғ асының дамуы тұ рғ ысынан ү лкендер ғ ана сыртқ ы, ә леуметтіктің ішкі, психикалық қ а ауысу процесін ұ йымдастырулары қ ажет. Бұ л процесс интериоризация, сыртқ ының ішкіге «ауысуы» деп аталады (Л. С. Выготский, Ж. Пиаже, П. Я. Гальперин жә не т. б. ). Л. С. Выготскийге сә йкес, «баланың мә дениетті дамуындағ ы кез-келген функция сахнағ а екі тұ рғ ыдан, екі рет шығ ады, алдымен - ә леуметтік, содан соң – психологиялық, алдымен, интерпсихологиялық категория ретінде - адамдар арасында, содан кейін – интрапсихологиялық категория ретінде - баланың ішінде» [48, 145 б. ].