 |
Ақыл-ойдың даму деңгейлері
|
|
|
|
Ақ ыл-ойдың даму дең гейлері
Л. С. Выготский педагогикалық психология ү шін баланың ой-ең бегі дамуының екі дең гейі туралы ө те маң ызды ереже қ ұ растырды: бұ л ө зекті дамудың дең гейі (оқ ушы ө з бетімен орындай алатын тапсырмалардың кө мегі арқ ылы анық талатын интеллекттік дамудың дең гейімен сипатталатын дайындық тың қ ол жеткен дең гейі) жә не оның жақ ын арада дамуының аумағ ын анық тайтын дең гей. Психикалық дамудың бұ л екінші дең гейіне бала ү лкендермен ынтымақ тасу нә тижесінде жетеді, оның іс-ә рекетіне тура ұ қ сау жолымен емес, оның интеллектуалдық мү мкіндіктерінің аумағ ындағ ы міндеттерді шешу арқ ылы.
«Баланың ө з бетімен не істей алатыны мен ынтымақ тасып не іс істей алуына кө шу мү мкіндігінің кө п немесе аз болуы баланың ой-ең бектік ә рекетінің табыстылығ ы мен даму динамикасын сипаттаушы, ең сезімтал белгісі болады екен. Ол оның болашақ та дамуының аумағ ымен ә бден сә йкес келеді» [47, 248 б. ]. Осы негізде «дамыта оқ ыту» принципі тұ жырымдалғ ан болатын, ол принцип бойынша оқ ытудың тиімді ұ йымдастырылуы, оқ ушылардың ой-ең бек қ ызметін дамыту басқ а оқ ушылар жә не ү лкендермен ынтымақ тастық та ө з бетімен білім алуды қ алыптастыру, яғ ни ө з-ө зін дамыту анық талады. Дамыта оқ ыту тек қ ана баланың актуалды дамуына қ атысы бойынша уақ ытша алда болуды ғ ана білдірмейді, ол оқ ыту сипатының ө зін қ айта қ арастыруды білдіреді. Л. В. Занков оқ у материалын біркелкісіз жең ілдету, оны баяу зерттеу, кө п реттен бірсарынды қ айталау мектеп оқ ушыларының қ арқ ынды дамуына ық палын тигізе алмас дейді [72]. Ө згертулер оқ у материалын терең детіп оқ уда да, баланың теоретикалық ойлауын дамытушы теоретикалық талдау мен жалпылаудың ауқ ымды кө лемінде де жү руі тиіс.
|
|
|
Интеллектуалдық даму ө здігінен емес, баланың басқ а адамдармен кө пжақ тылы ө зара ә рекеттесу нә тижесінде ө теді: қ арым-қ атынаста, ә рекетте жә не атап айтқ анда, оқ у ә рекетінде. Интеллектуалдық, ой-ең бектік дамудың ө лшемдері ретінде: ойлаудың дербестілігі, оқ у материалын тез жә не терең мең геру, қ ызық ты тапсырмалар шешуде тез ойлап, амал табу, маң ыздыны маң ызды еместен айыра білу, талдамалық -синтетикалық ә рекет дең гейінің ә ртү рлігі, ақ ыл сыншылдығ ы (Н. Д. Левитов, Н. А. Менчинская), сонымен қ атар жалпылауды қ алыптастырудың жылдамдығ ы ретінде алғ а жылу қ арқ ыны, ойлаудың ү немділігі (З. И. Калмыкова, В. А. Крутецкий) болып табылады. Бала интеллектісінің дамуының негізгі ө лшемі - репродуктивтік тапсырамалардан шығ армашылық тапсырмаларғ а кө ше отырып, ә ртү рлі типтегі тапсырмаларды ө з бетімен шығ армашылық тұ рғ ыдан орындай алу болатыны анық. Баланың дамуының, оның санасының дамуының маң ызды кө рсеткіші рефлексия болып табылады, яғ ни баланың ө з ә рекеттерін, ө з-ө зін, ө зінің «МЕН» дегенін саналы тү рде ұ ғ ынуы. Соң ғ ысы бала тұ лғ асының дамуының ә р жақ тарын, соның ішінде интеллектуалдық дамуын жанама кө рсетуші негізгі механизм болады.
Тұ лғ аның дамуы
|
|
|
Адамның тұ лғ а ретінде дамуы оның «ө мірлік жолының » жалпы контексінде жү реді (С. Л. Рубинштейн) ол «белгілі қ оғ амда тұ лғ аның қ алыптасуы мен дамуының, адамның белгілі бір дә уірдің замандасы жә не белгілі бір ұ рпақ тың қ ұ рдасы ретінде дамуының » тарихы ретінде анық талады. Б. Г. Ананьев бойынша, ө мірлік жолдың белгілі кезең дері бар, олар ө мір сү ру тү рі, қ арым-қ атынастар жү йесі, ө мірлік бағ дарламасында жә не т. б. болап жатқ ан ө згерістермен байланысты. «Ө мірлік жолдың кезең дері онтогенездің жас ерекшеліктік сатыларына ө з ә серін тигізеді, оның ә сер ету дең гейі соншама, қ азіргі уақ ытта кейбір жас ерекшеліктік сатылар ө мірлік жолдың кезең дері сияқ ты белгіленеді, мысалы, мектеп алды, мектепке дейінгі жә не мектеп шағ ындағ ы балалық » [7, 266 б. ].
Тұ лғ аның «индивидті ә леуметтендіру» процесі ретінде дамуы отбасының, жақ ын қ оршағ ан ортаның белгілі ә леуметтік жағ дайында, аймақ тың, мемлекеттің белгілі ә леуметтік-саяси, экономикалық жағ дайында, ө зі соның ө кілі болып табылатын халық тың этникалық, ә леуметтік мә дени, ұ лттық дә стү рлерінің жағ дайында жү зеге асырылады. Бұ л тұ лғ алық дамудың макрожағ даяты. Сонымен бірге, ө мірлік жолдың ә рбір кезең інде, Л. С. Выготский атап ө ткендей, баланың ө зіндік қ атынасы мен оны қ оршағ ан ә леуметтік ө мір шындығ ының қ атынасы ретінде дамудың белгілі ә леуметтік жағ даяттары қ алыптасады. Л. С. Выготский бойынша, дамудың ә леуметтік жағ даяты «тұ лғ аның жаң а қ асиеттерін бойына сің іру ү шін бала бағ ыт ететін жолдар мен формаларды толығ ымен анық тайды, ол оны дамудың негізгі кө зі - ә леуметтік ө мір шындығ ынан алады, бұ л ә леуметтіктің индивидуалды болатын жолы» [49, 258-259 б. ].
Қ арым-қ атынастар жү йесін, ә леуметтік ө зара ә рекеттесудің ә ртү рлі дең гейлерін, ә рекеттің ә ртү рлі типтері мен формаларын қ амтитын дамудың ә леуметтік жағ даяты тұ лғ алық дамудың негізгі шарты санатында қ арастырылады. Бұ л жағ даятты адам ө зінің қ оршағ ан ортадағ ы орынын оның мү мкіндіктеріне сә йкес келмейтінін тү сінгеннен соң ө згертуге тырысатыны сиқ ты ө згерте алады. Егер бұ л болмағ ан жағ дайда, онда баланың ө мір сү ру дағ дысы мен оның мү мкіндіктерінің арасында ашық қ арама-қ айшылық туады (А. Н. Леонтьев).
|
|
|
А. В. Петровскийге сә йкес, дамудың ә леуметтік жағ даятының ө зі, немесе одан да кең тү рде - ә леуметтік орта тұ рақ ты немесе ө згеріп отыратын бола алады, бұ л дегеніміз баланың, адамның ө мір сү ретін ә леуметтік бірлестігіндегі салыстырамалы тұ рақ тылық пен ө згерістеді білдіреді [167, 21 б. ]. Осы бірлестіктің ө міріне баланың ә леуметтік жан ретінде енуі ү ш кезең нен ө туді ұ йғ арады: осы бірлестікте қ олданылатын нормалар, ө зара ә рекеттесу мен ә рекеттер формаларына бейімделу; «индивидтің ең жоғ ары дә режеде дербестендіру қ ажеттілігі» мен тұ лғ аның осы бірлестікте ық палдасуын қ анағ аттандыру ретінде дараландыру. Егер дараландыру «ө з жеке тұ лғ асын белгілеу ү шін қ ұ ралдар мен ә дістерді іздеумен» жә не осы ұ мтылыс пен бейімделудің нә тижесі арасындағ ы қ арама-қ айшылық тарды жоюмен сипатталса, онда интеграция «субъекттің ө зінің ерекшеліктері жә не осы бірлестікте ө зіне маң ызды ө згешеліктермен идеалды кө рінгісі келетін алдың ғ ы сатыда қ алыптасқ ан ұ мтылысы мен бірлестіктің субъектке тә н жеке ерекшеліктердің ішіндегі тек оғ ан ұ найтын, жә не оның қ ұ ндылық тарына сә йкес келетін, бірлесіп атқ арғ ан қ ызметте табысқ а жеткізетін жә не т. б. ерекшеліктерді ғ ана қ абылдау, қ ұ птау жә не енгізу арасындағ ы қ арама-қ айшылық тармен детерминирленеді» [167, 22 б. ]. «Баланың ө мір сү ріп жатқ ан нақ ты ә леуметтік жағ даятында» (А. Г. Асмолов) жетекші ә рекет шең берінде жү зеге асырылу ү стіндегі бірлескен ә рекет, тұ лғ аның кез-келген ә леуметтік жағ даятында дамуының негізгі шарттарының бірі болып табылады.
|
|
|
Бейімделу, дараландыру, ық палдасу (А. В. Петровский бойынша) адам мен бірлестіктің ө зара ә рекеттесу механизмі, осы ө зара ә рекеттесу барысында пайда болатын қ арама-қ айшылық тарды шешу процесінде жү ретін ә леуметтендіру жә не тұ лғ алық дамудың механизмі ретінде танылады. Адамның тұ лғ алық дамуының ө зіндік сана сезімі, «Мен» бейнесін («Мен» тұ жырымдамасы, «Мен» – жү йесі) қ алыптастырумен, қ ажеттіліктік-мотивациялық саласын ө згертумен, қ арым-қ атынастар жү йесі ретіндегі бағ ыттануын, тұ лғ алық рефлексияның дамуын, ө зін-ө зі бағ алау механизмін ө згертумен байланысады. Тұ лғ алық дамудың барлық жақ тары ішкі қ арама-қ айшылық пен, ә ртектілікпен сипатталады. Мысалы, кіші мектеп оқ ушысының мысалында оның ө зін-ө зі бағ алауындағ ы ө згерістер оның сандық жә не сапалық жағ ынан бірдей еместігін кө рсетті. Тек осы жастың аяғ ында ғ ана баланың оның тұ лғ а ретінде қ алыптасуында ө зін-ө зі бағ алауын қ алыптастыруғ а ә келетіні анық талды. Мұ нда да А. В. Захарованың деректері бойынша, жас ерекшелігінің ө згеруіне байланысты ә рекеттердің барлық тү рлерінде ө зін-ө зі жоғ ары бағ алау саны азайып, ө зін тө мен бағ алау саны кө бейеді, бұ л балада ө з-ө зіне сын кө збен қ араудың ө суін дә лелдейді. Алайда, бұ л ө зін-ө зі бағ алаудың барабарлығ ы кө рсеткішін (барабарлығ ын) кө термейді. Ө зін-ө зі сә йкес бағ алаушы оқ ушылар саны 40-50%-дан аспайды [116, 86 б].
Баланың интеллектуалдық дамуындағ ы сияқ ты тұ лғ алық дамуы да жалпы мінез қ ұ лық тың жә не мінез-қ ұ лық тың белгілі жағ дайлардағ ы реакцияларының еркіндігінен, қ арқ ындылығ ынан оның реттелуіне қ арай жү реді. Бұ л беталыс баланың ө з мінез-қ ұ лығ ын басқ ара алу, саналы тү рде мақ сат қ ою, қ иыншылық тар мен тосқ ауылдарды жең іп, оларғ а жетудің жолдары мен қ ұ ралдарын ә дейі іздеу іскерлігімен кө рінеді. Ырық тылық пен ө зін-ө зі реттеу – баланың интеллектуалдық -тұ лғ алық дамуының ө зекті бағ ыты. Мінез-қ ұ лық тың еркіндігі сыртқ ы реттеуден ө зін-ө зі реттеуге біртіндеп ауысуғ а негізделеді. Бұ л беталыс сыртқ ы бақ ылау мен бағ аланудан туатын ө зін-ө зі бақ ылауда ә сіресе анық байқ алады. Жас ерекшелік психологиясының осы ережелерін тә жірибелі мұ ғ алімдер мектеп оқ ушыларының білімін бақ ылау мен бағ алауды ұ йымдастыруда ү немі назарғ а алады. Сырттық тан ішкіге, мұ ғ алімнің ұ йымдастырғ ан ә рекетінен оқ ушының оны ө зін-ө зі ұ йымдастыруына - бұ л мектеп оқ ушысының тұ лғ алық дамуы мен ө зін-ө зі дамытуының сара жолы.
|
|
|
Л. С. Выготскийдің, А. Н. Леонтьевтің, Д. Б. Элькониннің, Л. И. Божовичтің зерттеулерінде баланың тұ лғ а ретінде дамуы тұ лғ алық жаң а қ асиеттердің біртіндеп қ алыптасуымен анық талады. Л. И. Божович баланың тұ лғ алық дамуының бес жас ерекшеліктік кезең дерінің ішінде талдауын келтіреді [30, 30-34б. ]. «Бірінші ө мір жылында ең басты, яғ ни тұ лғ алық жаң а қ асиеттер болып қ оршағ ан ортаның ә сер етуіне қ арамастан баланың мінез-қ ұ лығ ын тудыратын аффектті қ уатталғ ан кө ріністердің пайда болуы саналады» Л. И. Божович бұ л кө ріністі «тү рткі болушы» деп атағ ан. Оның ә сері баланы «сыртқ ы ә серлердің тегеуірінен» босатады. Алайда, ол оны ә лі тү сінбейді, бірақ ол субъект бола бастайды. Ү шінші ө мір сү ру жылында, яғ ни ерте балалық шақ тың аяғ ында «маң ызды жаң а қ асиет …«МЕН» жү йесі болады жә не осы жаң а қ асиеттен туатын ө зі ә рекет жасау қ ажеттілігі болады», ол «Мен ө зім» формуласы бойынша беріледі. «Жү зеге асыру қ ажеттілігі мен ө зінің Мен дегенін бекіту … басымды болады». Бұ л кезең де – «келеді» жә не «керек» деген екі кү ш бетпе-бет келеді. Ө зіндік сана сезімнің қ алыптасуы жү реді.
7-8 жасқ а дейінгі кезең ді Л. И. Божович баланың «ә леуметтік индивид» ретінде қ алыптасуымен байланыстырады. «Онда жаң а ө мірлік позиция пайда болып, осы позицияны қ амтамасыз етуші қ оғ амдық -маң ызды қ ызмет қ ажеттілігі туады». 12-14 жасқ а таман «нысананы кө здеу қ абілеттілігі» қ алыптасады, яғ ни саналы мақ саттарды анық тау жә не қ оя білу, ал 15-16 жаста - «ө мірлік болашақ » қ алыптасады.
Л. И. Божовичтің қ арастырғ ан жас ерекшеілік кезең дері 1-ші жә не 3-ші жылдардағ ы ө мірдегі, 7 жастағ ы жә не жасө спірімдік жастағ ы дағ дарыстармен сә йкес келеді. Педагогикалық тә жірибе ү шін Л. С. Выготскийдің жоғ арыда келтірілген ережелерін ескеретін негізгі жә не маң ызды қ орытынды - педагог оқ ушылардың тұ лғ алық дамуының осы ерекшеліктерін ескеруі қ ажет. Бұ л мектеп оқ ушыларының жас ерекшелік дағ дарыстарының шиеленесуін шешуге, фрустрацияның (психикалық шиеленіс, алаң даушылық жә не т. б. ), жү йкенің тозуы пайда болуының алдын алу.
Бала тұ лғ асының дамуын дұ рыс тү сіну ү шін осы процестің ерте кезең дері (7 жасқ а дейін) ерекше қ ызығ ушылық туғ ызады. Бұ л сө здің шынайы мағ ынасында «персоногенез», яғ ни тұ лғ аның қ алыптасуы мен жеке дамуы. Осы проблеманы зерттеушілердің бірі В. С. Мухина тұ лғ аның дамуын баланың ө зіндік сана сезім қ ұ рылымын дең гейлік, сатылап қ алыптастыру ретінде қ арастырады. Бұ л қ ұ рылымда 5 буын бар: жалқ ы есім жә не дене, ө зін мойындатуғ а ұ мтылу, жыныстық сә йкестендіру, психологиялық уақ ыт жә не тұ лғ аның ә леуметтік кең істігі. В. С. Мухина бойынша, тұ лғ а дамуының механизмдері сә йкестендіру, оқ шаулану жә не олардың ө зара ә рекеттесуі [146, 56-97 б. ] болып табылады. Автор атап ө ткендей, «қ оғ ам мен тұ лғ а ү шін жалпы маң ызды қ ұ ндылық болып адамның ө зіндік сана сезімінің қ ұ рылымы болады, оны жалқ ы есім, ө зін-ө зі бағ алау жә не...... , ө зін белгілі бір жыныстың ө кілі ретінде ұ сынуы, ө зін уақ ытта елестетуі (ө ткен, осы, жә не болашақ та), ө зін қ ұ қ ық пен міндеттерге қ атысты бағ алау» [145, 58 б. ]. В. С. Мухина мен оның оқ ушыларының жү ргізген зерттеулері мұ ғ алімнің оқ ушығ а қ аншалық ты мұ қ ият болуын кө рсетеді. Бірінші сынып оқ ушысымен қ арым-қ атынас жасаудың формасын таң дағ анда, ә сіресе, алты жастық оқ ушығ а, баланы тегімен (фамилиясымен) атаса, ол оны «жатсынтады» - себебі, ол ө зінің есіміне ү йренген. В. С. Мухина мұ ғ алім оқ ытудың басында балаларғ а (ә сіресе, жайсыз отбасыларанан шық қ ан) есімін атап, «Петя, сен жарайсың! », «Маша, бү гін ү здік! » жә не т. б. деп баланың ә рекеттерін жақ сы бағ алаудан қ орық пауы керек. Ө зін ұ л немесе қ ыз бала ретінде сезініп, бала мұ ғ алімнің кө мегімен ө зінің жыныстық (ә леуметтік) позициясын қ алыптастырады. Ұ л бала кү шті болуы керек, ол қ ызды қ амқ орлық қ а алуы, оғ ан кө ң іл бө луі қ ажет.
В. С. Мухина балаларды ү немі «Балалар! » деп ортақ атауы ә бден дұ рыс емес деп ә ділетті атап ө теді. Бұ л жерде бала тұ лғ асын дамыту барысында қ ыздардың (нә зіктілік, ұ стамдылық, биязылық, мейірімділік, тазалық, адамгершіліктік, аяушылық ) жә не ұ лдардың (батылдылық, шешімділік, жауапкершілік, кең жү ректік, адалдылық ) назарын неге аударудың ерекшелігін тіркеп, атап отыру қ ажет. Баланың ө мірлік болашағ ын оның ө ткен, болашақ жә не осы шақ та ө зін елестетуін басқ ару негізінде қ алыптастырудың ерекшеліктері туралы В. С. Мухинаның ойлары ө те маң ызды. Бірінші сынып оқ ушысының ө мірлік позициясын былайша тұ жырымдауғ а болады: бү гінгі кү н ертең гі кү н ү шін. Оны зерттеу, балалардың басым кө пшілігі ө зінің ө ткен шағ ына емес, болашағ ына қ арайтынын кө рсетті. Бұ л ереже ең алдымен, депривирленген дамуғ а емес, дұ рыс дамуғ а қ атысты (яғ ни, ө зін таныту, мойындатуғ а ү міт арту сияқ ты қ ажеттілік қ анағ аттандырылмайтын процесте даму). Оны қ оғ амның ә леуметтік қ айта қ ұ рулар, қ алыптасқ ан пікірлер, адамдардың, атап айтқ анда, баланың жеке санасында таптаурындардың (стереотиптердің ) қ алыптасқ ан кезең інде жұ мыс істейтін мұ ғ алімге ескеру ө те маң ызды. Мұ ғ алім саналы тү рде баланың болашақ қ а оптимистік ойларын мақ сатты қ алыптастыруы, позитивтік ө мірлік болашақ ты нығ айтуы, ө мірге пессимистік, нигилистік қ арау беталыстарына қ арсы тұ ра білуі қ ажет.
Толық қ анды белсенді тұ лғ а қ алыптастыруғ а (К. Д. Ушинский, Л. Н. Толстой, В. А. Сухомлинский, Я. Корчак, В. В. Давыдов жә не кө птеген басқ алар) бағ ытталғ ан адамгершіліктік тә рбиелеуші оқ ытудың жалпы тұ жырымдамасын ә зірлей келе, В. С. Мухина ерекше назарды қ оғ амда қ абылданғ ан қ ұ қ ық тар мен міндеттерге баланың қ атынасын қ алыптастыруғ а аударады. Автор балалардың міндеттерін олардың қ ұ қ ық тарына айналдыру идеясын ұ сынады, оны тү сіну баланың ө зін-ө зі сыйлауының дең гейін «кө тереді». Бізге ү йренішті екі ө тінішті салыстырайық: «Балалар, сендер тыныш отыруғ а тиістісің дер», «Сендер сабақ та ө з беттерің мен жұ мыс істеулерің қ ажет» жә не В. С. Мухинаның ұ сынатын формасы: «Балалар, сендердің тыныштық қ а, ө з беттерің мен жұ мыс істеуге қ ұ қ ық тарың бар, сол қ ұ қ ық тарың ды пайдаланың дар».
В. С. Мухинаның ә зірлеген «Мен Петя, - жақ сы - бала – болғ анмын, - қ азір бармын – боламын - қ ұ қ ым бар – міндеттімін» деген бала тұ лғ асының ө зін-ө зі саналы ұ ғ ыну қ ұ рылымы... «адамның барлық бойында кө рінетін негізін кө рсетеді, ол бір жағ ынан, дә стү р, ә леуметтік қ ұ рылысқ а, екінші жағ ынан, жә не тұ лғ аның жеке даму жолына байланысты мазмұ нды жағ ынан толысады» [145, 64 б. ]. Осы қ ұ рылымның компоненттері ә рбір оқ ушының ө зіндік сана сезімінде орын алады, жә не ә рине, оның тұ лғ алық, жас ерекшеліктік даму дең гейіне байланысты олар оның оқ ушы ретіндегі позициясын, оның оқ уғ а, мұ ғ алімге, мектепке деген қ атынасын анық тайды.
А. В. Петровскийге сә йкес, тұ лғ аның дамуы ү здіксіздік пен бір жастан екінші жас ерекшелігіне ауысқ ан кезең дерде кідірістің бірлігі ретінде ұ сыныла алуы мү мкін. «Тұ лғ аның дамуында ү здіксіздік (жү йе ретінде) берілген бірлестікте тұ лғ аның бір кезең нен басқ а кезең ге ауысу заң дылық тарында ол ү шін ө те маң ызды, салыстырамалы тұ рақ тылық ты білдіреді. Ал кідіріс тұ лғ аны жаң а нақ ты-тарихи жағ дайларғ а енгізудің ерекшеліктерінен туатын сапалық ө зерістерді сипаттайды, олар оның «кө ршілес» жү йелермен ө зара ә рекеттесуіне қ атысты факторлардың ә серімен байланысты, берілген жағ дайда олар сол қ оғ амда қ абылданғ ан білім беру жү йелері болып табылады» [168, 21 б. ]. А. В. Петровский бойынша, ә леуметтік дамудың барлық жағ даяты осы процестің макро - жә не микрофазалары ретіндегі бейімделу, дараландыру жә не интеграциядан ө ту ү стіндегі адамның тұ лғ алық дамуын анық тайды.
Ең бірінші кезекте отандық психологияда зерттелінген (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Б. Г. Ананьев, А. В. Петровский) тұ лғ а дамуының келтірілген тұ жырымдамасы Л. С. Выготский бойынша, «даму дегеніміз ең бірінші кезекте, бұ рынғ ы сатыларда болмағ ан жаң аның ү немі пайда болуы жә не қ алыптасуымен…баланың даму сатыларына шығ у барысында қ оғ амдық пен жекенің бірлігі ретінде сипатталатын ө зін-ө зі қ озғ алысқ а тү сіруші ү здіксіз процесс» [49, 248 б. ]. Л. С. Выготскийге сә йкес, дамудың басқ а тұ жырымдамасы мақ сатты ө зін-ө зі дамытушы тұ лғ аның автономды, ішкі, ө мірлік екпінімен ө зін-ө зі бекіту жә не ө зін-ө зі жетілдіруге жігер беруге бағ ытталғ ан, шығ армашылық эволюция теорияларында кө рінісін табады [49, 248 б. ].
С. Д. Смирновтың кең інен танымал шет елдік тұ жырымдамаларда келтірілген тұ лғ аның дамуындағ ы қ озғ аушы кү штер мен шарттардың талдауы осы кү штер мен шарттардың қ алайша дә лелденетінін кө рсетеді [202, 147 б. ]:
- З. Фрейд бойынша, жеке жә не тұ лғ алық дамудың негізі туа біткен елігу немесе инстинкттер болып табылады, онда психикалық энергияның жалғ ыз кө зі - биологиялық елігу ғ ана танылады;
- К. Юнг бойынша, «дараландыру» бірлестіктен жіктеліп бө лініп шығ у. Дараландырудың тү пкі мақ саты - «ө зім» дегеннің ең жоғ ары нү ктесіне жету, барлық психикалық қ ұ рылымдардың тұ тас жә не толық бірлігі;
- А. Адлер бойынша, адамғ а туғ аннан бастап «бірлестік сезімі» немесе «қ оғ амдық сезім» тә н, ол сезім ә детте адамғ а ө мірінің бірінші жылдары ө зін толық қ анды сезінбеу сезімін жең іп, қ оғ амғ а кіруге ұ мтылуғ а тү рткі болады;
- К. Хорни бойынша, тұ лғ аның дамуы ү шін негізгі энергия кө зі –мазасыздану, «алаң дау» жә не содан туғ ан ө зін-ө зі қ ауіпсіздендіруге ұ мтылу сезімі.
Тұ лғ алық даму, адамның тұ лғ а, ә леуметтік жаратылыс ретінде қ алыптасуы кө пжақ тылығ ы соншама, оны бір уақ ытта сыртқ ы немесе ішкі шарттар ретінде анық тайды. «Адамның жаратылысын негізгі екі қ арама-қ айшылық анық тайды, оның дамуы жә не оның жаратылыстық қ асиеттерінің саналуандылығ ын мен сипаттаушы кешендерде олардың ү йлесуі. Олар: а) табиғ атты жатсыну жә не онымен байланыста болу; б) қ оғ амнан, басқ а адамдырды жатсыну жә не олармен байланыста болу» [232, 27 б. ]. Дамудың ә рбір шартының ә серін абсолютке апару- теоретикалық абстракциялар мен тү сінік берудің ә діснамалық негіздерінің проблемасы.
|
|
|
