Адамның іс-әрекет субъекті ретінде дамуы

Адамның іс-ә рекет субъекті ретінде дамуы

Тұ лғ а ретінде дамып, бала ә рекет субъекті ретінде де қ алыптасады. Бұ л жағ дайда бастапқ ы ереже болып «баланың психикалық дамуын саналы тү рде басқ ару ең алдымен, …жетекші ә рекетті басқ ару жолымен жү зеге асырылады» [111, 306 б. ], жетекші ә рекет санатында мектепке жейінгі жаста ең бірінші кезекте ойын, ал кіші мектеп жасында – оқ у ә рекеті саналады. Бұ л жерде бала ә рекетінің ө зі жә не оның ө зі субъект ретінде ө згеріске ұ шырай ма, дами ма деген сұ рақ туады. Д. Б. Элькониннің, А. Н. Леонтьевтің зерттеулері кө рсеткендей, баланың ә рекеті оның даму барысында ақ ыл-ойы жә не тұ лғ алық даму бағ ытымен қ атар, ү шінші бағ ытын ұ сынып, сапалық тұ рғ ыдан да ө згереді. Д. Б. Эльконин баланың ерте балалық шағ ында заттық ә рекетінің ө згеруін сатылап қ арастыра келе дамудың тек қ ана ә леуметтік жағ даятының ө згеруін атап қ ана қ оймай, заттық ә рекеттің ө зінің ө згеруін атап ө теді. Ойында, оқ уда баланың ә рекеті ө зіндік сана-сезім, мақ сатты бағ ыттанушылық тұ рғ ысынан жә не мотивтер мен мақ саттардың арасында еркін қ арым-қ атынастардың орнатылуы, ә рекеттің операционалды жақ тарын кү рделендіру жағ ынан жетіктіріледі [238, 50 б. ]. Даму процесінде балада, ең алдымен, мотив (ә рекеттің не ү шін орындалатыны) жә не мақ саттың (ә рекет нә тижесінде не нә рсеге қ ол жетуі тиіс) арасындағ ы қ атынастарды еркін орната алу икемділігі қ алыптасады. Бала ө з ә рекеттерін жоспарлап, ұ йымдастырып, бағ ыныштырып, ә рекет операцияларының орнын басып, алмастырып ү йренеді. Мысалы, ү лкендер сияқ ты таяқ ты ат қ ылып міну ойынында ойын ә рекеті орнын басу ә рекетін орындау жолымен жү зеге асырылады. Бұ л ә рекет ұ қ састық орнатуды ұ йғ арады. Ол белгілі бір мақ сатпен жү ргізіледі, мұ нда «ат ү стінде» тә сілі жеке дара шығ ып тұ р. Одан кү рделі заттық ә рекеттерде операциялардың сатылап орындалуы дараланады, ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілі жаттық тырылады. Рө лдік ойындарда, ә рекеттің ережелерін ұ стана отырып, бала белгілі бір рө лді қ абылдап оны ойнап шығ ады. Балада мақ сатты, ә рекетті бейнелеу қ абілеттілігінің қ алыптасуының негізінде, яғ ни заттық рефлексия негізінде ө зін-ө зі бақ ылау жә не ө зін-ө зі реттеу дағ дылары қ алыптасады. Басқ а сө збен айтқ анда, ә рекет субъекті ретінде баланың даму процесінде мақ сатты бағ ыттану (нысананы кө здеу), еркіндік, ө зін-ө зі реттеушілік, ә ртү рлі ө мір жағ дайларында ә ртү рлі міндеттерді шешу ү шін ә рекет тә сілдері мен ә дістерін қ атаң ажырату қ алыптасады. Баланың даму процесін сипаттаушы негізгі қ ағ идалардың талдауы, біріншіден, қ арастырылғ ан барлық сызық тар (бағ ыттар)ө зарашартты, ө зара байланысты екенін кө рсетеді. Бұ л - олардың тек қ ана бірге жү зеге асырылуы, сө здің толық мағ ынасында, адамның психикалық, тұ лғ алық дамуы деп аталатын прогрессивті ө згерісті қ ұ ра алады дегенді білдіреді. Екіншіден, бұ л дамудың белгілі бір ә леуметтік жағ даятында жә не де ең алдымен, оқ ыту жә не тә рбиелеу жағ даятында ә леуметтік ортаның, бірлестіктің, ық пал етуінен болатыны ерекше атап ө тіледі. Бұ л прогрессивті педагогикалық психологияның барлық ережелері дамыта жә не тә рбие беруші оқ ытудың барлық оқ у пә ндерінің қ ұ ралдары арқ ылы жү зеге асырылуының маң ыздылығ ына екпін тү сіруімен байланысты. Ү шіншіден, адамның дамуы оқ ыту жә не тә рбие беру процесінде басқ а адамдармен ө зара ә рекеттесу барысында жү ретіні аталып ө теді. Бұ л да педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірі.

С. Л. Рубинштейн «бала дамымайды, тә рбиеленбейді жә не оқ ытылмайды, ол тә рбиелене жә не оқ и отыра дамиды» деген. Бұ л дегеніміз: «тә рбие беру жә не оқ ыту бала дамуы процесінің дә л ө зіне кіреді, ол тек оның ү стіне қ ондырылмайды …» жә не ары қ арай «… баланың тұ лғ алық психикалық қ асиеттері, оның қ абілеттілігі, мінезінің ерекшеліктері жә не т. б. баланың жеке ә рекеті барысында тек байқ алмайды, сонымен бірге ол қ алыптасады …» [193, 192 б. ]. Осыдан барып оқ ушының оқ уын оның оқ у ә рекеті ретінде арнайы ұ йымдастырылуы қ ажеттілігінің психологиялық тезисі шығ ады, ол оқ улық тың келесі тарауларында қ арастырылады.

§ 3. Отандық білім беру жү йесіндегі дамыта оқ ыту

Оқ ыту процесінде дамыту

Ағ ымдағ ы жү зжылдық тың 30-шы жылдары Л. С. Выготский қ азіргі замандағ ы оқ ытудың концептуалдық қ ағ идаларының бірін тұ жырымдады: «Оқ ыту дамытудың аяғ ында сү йретілмей, оны артынан жетелеп келеді». Егер осы ереженің бірінші бө лімі психикалық даму мен оқ ытудың байланысын тіркеп отырса, онда екіншісі – оқ ытудың осындай рө лін қ амтамасыз етуші психологиялық механизмдердің қ андай екендігі туралы сұ рақ қ а жауап ұ йғ арады. Бұ л жерде Л. С. Выготский бала дамуының «…ішкі сипаты бар, бұ л жетілу мен оқ ытудың ә сері бірге қ осылатын бірың ғ ай процесс екенін» атап ө тті [46, 286 б. ]. Л. С. Выготскийдің, Д. Б. Элькониннің, В. В. Давыдовтың ө здерінің зерттеулері баланың ө мірге белсенді бейімделуінің барлық жағ дайын бейнелейтін дамыта оқ ытудың отандық тұ жырымдамасы ә зірлемесінің психологиялық негіздерін салды: табиғ ат ә леміне, жалпы адамзаттық мә дениетке, маң ызды басқ а ә лемдерге ену, сонымен қ атар, баланың ө зіндік сана сезімін дамыту.

Қ азіргі уақ ытта дамыта оқ ытудың В. В. Давыдов пен Л. В. Занков ұ сынғ ан негізгі екі тү рі жү йелі тү рде зерттелген. Егер біріншісі Л. С. Выготский, Д. Б. Эльконин, А. Н. Леонтьевтің ережелеріне негізделсе, екіншісі Л. В. Занков шығ армашылығ ымен тұ стас барлық психология-лық жә не педагогикалық жетістіктердің шығ армашылық тұ рғ ыдан қ айта ө ң делген тә жірибесі болып табылады. Соның ө зінде Л. В. Занков бұ л тә жірибеге ө зінің эксперименталдық жү йесін ә зірлемес бұ рын жә не оны аяқ тағ аннан соң да біршама сенімсіздікпен бағ алағ ан болатын. Ол педгогика мен психологияның жетістіктеріне сү йену мү мкіндіктері алдың ғ ы кезең мен салыстырғ анда айтарлық тай кең ейген жоқ деп санады.