 |
Занков жүйесі бойынша дамыта оқыту
|
|
|
|
Занков жү йесі бойынша дамыта оқ ыту
Л. В. Занков мектеп оқ ушыларын қ арқ ынды дамыту міндетін қ оя отырып, оның кө зқ арасы бойынша, оқ у материалының заң сыз жең ілдетілуінің, оның қ исынсыз баяу оқ ытылуы жә не бірсарынды қ айталануын сын кө збен бағ алайды [72]. Жә не де сол уақ ытта оқ у материалының ө зін де Л. В. Занков «теоретикалық білімнің тапшылығ ымен, дағ дыларды мең геруге бағ ытталғ ан сипаттының ү стірттігімен» сипаттайды. Л. В. Занков бойынша, дамыта оқ ыту ең алдымен, осы оқ ытудағ ы жетіспеушіліктерді жоюғ а бағ ытталғ ан. Л. В. Занковтың зерттеген дамыта оқ ытудың эксперименталдық жү йесінде келесі принциптер орын алады:
- қ иындық тың жоғ ары дең гейінде оқ ыту. Оны жү зеге асыру қ иындық ө лшемін сақ тау, тосқ ауылдарды жою, оқ ылатын қ ұ былыстардың ө зара байланысы мен жү йелігін тү сінуді ұ йғ арады (бұ л принциптің мазмұ ны оқ ытудағ ы проблемалық пен байланыса алады);
- теоретикалық білімдердің жетекші рө лі принципі, оғ ан сә йкес ұ ғ ымдар, қ арым-қ атынастар, оқ у пә нінің ішіндегі байланыс пен пә ндер арасындағ ы байланыс дағ дылар қ алыптастыру маң ыздылығ ынан кем емес (бұ л принциптің мазмұ ны ә рекеттің жалпы принциптерін тү сіну маң ыздылығ ымен байланыса алады);
- мектеп оқ ушыларының ө зінің оқ уын ө зіндік сана сезімімен ұ ғ ынуы. Ол рефлексия, ө зін оқ у субъекті ретінде ұ ғ ынуы (бұ л принциптің мазмұ ны тұ лғ алық рефлексияны дамыту, ө зін-ө зі реттеумен байланыса алады);
|
|
|
- барлық оқ ушылардың дамуы бойынша жұ мыс принципі. Оғ ан сә йкес, жеке ерекшіліктер ескерілуі тиіс, бірақ оқ ыту барлығ ын дамытуы тиіс, себебі «дамыту оқ ытудың нә тижесі» (бұ л принциптің мазмұ ны білім беру процесін адамгершіліктендірумен байланысады).
Л. В. Занков жү йесінің негізгі ерекшеліктері болып: мектеп оқ ушыларының жоғ ары жалпы дамуына бағ ытталуы (бұ л жү йенің басты сипаттамасы); оқ ытудың жү ргізілуінің жоғ ары дең гейдегі қ иындылығ ы; оқ у материалын ө тудің тез жылдамдылығ ы, теоретикалық білімдердің ү лес салмағ ының кү рт кө терілуі. Оқ ытуды берілген жү йесі ойлауды, оқ ушының эмоциялық саласын дамытады, оқ ығ анының негізгі мазмұ ны мен жалпы мағ ынасын анық тауғ а жә не тү сінуге ү йретеді.
И. И. Аргинская, Н. Я. Дмитриева, З. И. Романовскаяның жә не т. б. «Л. В. Занковтың жү йесі бойынша оқ ытамыз» деген ең бектерінде (1991) Л. В. Занковтың ә зірлеген принциптеріне негізделген оқ ытудың біртұ тас жү йесі келтіріледі. Онда оқ ытудың басында, мысалы, бастауыш сыныптарда оқ ып ү йретуде, «біртұ тас эмоционалдық -эстетикалық кү йзеліс» болуы тиіс. Сомдалатын образдың тұ тастығ ы, оны қ абылдаудың тұ тастығ ы, мә тінді тү сіну тұ тастығ ы мең геру пә ндерін ары қ арай терең дету жә не саралаудың негізі жә не бастапқ ы нү ктесі.
Давыдов бойынша дамыта оқ ыту
В. В. Давыдовтың дамыта оқ ыту жү йесі оқ ытудың қ азіргі жү йесіне ең алдымен, оқ ушының танымдық ә рекеті, танымның бағ ыты бойынша қ арама-қ арсы қ ойылғ ан. Қ азіргі оқ ыту кө п жағ дайда жекеден, нақ тыдан, жалғ ыздан - ортақ қ а, абстрактіліге, тұ тасқ а бағ ытталғ ан; жағ дайдан, фактіден - жү йеге; қ ұ былыстан - мә нге бағ ытталғ аны мә лім. Осындай оқ ытудың барысында дамитын баланың ойлауы В. В. Давыдов бойыша, эмпирикалық деп аталады. Л. С. Выготский мен Д. Б. Элькониннің жұ мыстарының жалпы теоретикалық контексінде В. В. Давыдов оқ ытудың жаң а жү йесінің дә стү рліден кері: жалпыдан жекеге, абстрактіліден нақ тығ а, жү йеліден жалғ ызғ а бағ ытталғ ан теоретикалық ә зірлемелеу мү мкіндігі туралы мә селе кө терді. Осындай оқ ытудың процесінде дамитын баланың ойлауын В. В. Давыдов теоретикалық , ал осындай оқ ытудың ө зін - дамытушы деп атады. Бұ л жерде В. В. Давыдов ой-ең бегінің дамуында оқ ытудың жетекші маң ыздылығ ы ең алдымен, мең герілетін білімдердің мазмұ ны арқ ылы кө рінеді деген Л. С. Выготский мен Д. Б. Элькониннің негізгі ережелеріне сү йенеді, одан оқ ытуды ұ йымдастырудағ ы ә дістер (немесе тә сілдер) туады.
|
|
|
В. В. Давыдов эмпирикалық жә не теоретикалық білімнің алты негізгі айырмашылық тарын келтіреді (бұ л жерде «білім» термині «абстракция», «жалпылау», «ұ ғ ым» ү шін ортақ ) [63, 129-130 б. ].
| Эмпирикалық білім | Теоретикалық білім |
| 1. Білім заттарды, олар туралы ұ ғ ымдарды салыстыру барысында пайда болады; нә тижесінде оларда ортақ қ асиеттер бө лінеді. | 1. Білім тұ тас жү йенің ішіндегі кейбір ерекшелік қ арым-қ атынас-тардың рө лі мен міндеттерін талдау барысында пайда болады, қ арым-қ атынастар генетикалық тұ рғ ыдан жү йенің барлық кө ріністерінің бастапқ ы негізі болып табылады |
| 2. Салыстыру барысында заттардың белгілі бір класқ а қ атысты бірқ атар жиынтығ ы бө лінеді (олардың ішкі байланысын ашпай ортақ қ асиеттерінің негізінде). | 2. Талдау барысында генетикалық бастапқ ы қ атынас, жалпығ а ортақ негіздеме, біртұ тас жү йенің мә ні ашылады. |
| 3. Байқ ауғ а негізделген білім, затты елестетуде оның сыртқ ы қ асиеттерін бейнелейді. | 3. Заттарды ойша қ айта қ ұ ру ретінде пайда болатын білім тү сінік шең бе-рінен «шығ ып» олардың ішкі қ аты-насы мен байланыстарын бейнелей-ді. |
| 4. Ортақ қ асиет формалды тү рде ерекше жә не жеке дарамен қ атар қ ойылады. | 4. Іс жү зінде ө мір сү ретін біртұ тас жү йе мен оның ә ртү рлі нышандарының байланысы жалпығ а ортақ пен жеке дараның байланысы ретінде саналады. |
| 5. Білімді нақ тылау пә ндердің берілген класына кіретін мысалдар мен иллюстрациялар таң даудан тұ рады. | 5. Нақ тылау біртұ тас жү йенің жалпығ а ортақ негіздемелерінің ерекше жә не бірегей нышандарын бө ліп шығ ару жә не тү сіндіруден тұ рады. |
| 6. Білімді зердеге тү ю қ ұ ралы термин-сө здер болып табылады. | 6. Білім ақ ыл-ой ә рекетінің қ ұ ралдарында, содан соң символ-таң балық қ ұ ралдар арқ ылы кө рінеді. |
В. В. Давыдов мазмұ нды абстрагирлеу жә не жалпылау барысында алынатын теоретикалық білімін сипаттамасын келтіреді. Ол дамыта оқ ытудың негізін қ ұ райды. Генетикалық бастапқ ы негіздеме жә не ой-ең бек ә рекетінің жалпыланғ ан тә сілін анық тау жә не қ айта ө ң деу ү шін барлық қ асиеттердің байланысын белгілеу ү шін салыстыру жә не қ айта ө ң деудің ғ ана емес анализдің ойлау ә рекетінің (сә йкес синтездің де) маң ыздылығ ы аталып ө теді. Теоретикалық білімнің тағ ы бір маң ызды айырмашылығ ы - оның қ алаптасуы барысында біртұ тас жү йе ішінде жалпығ а ортақ пен жекенің байланыстары орнатылады, оның мә нін тү сіну, ол белсенді ойлау ә рекетін ұ йғ арады (тек қ ана тү сінік емес). Жә не ү шінші, оны да ерекше атап ө ту қ ажет, - теоретикалық білімнің ө мір сү ру тү рі. В. В. Давыдовтың теориясында бұ л ең алдымен, ой-ең бегі қ ызметінің ә дістері, ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдері.
|
|
|
|
|
|
Теоретикалық білімнің жә не оқ ытудың негізгі бағ ытын осылайша тү сіну, яғ ни абстрактіден нақ тығ а - қ олданыстағ ы дидактикалық принциптердің басқ а, психологиялық тұ рғ ыдан тү сіндіруіне негізделеді. Мысалы, В. В. Давыдов саналық тың, кө рнекіліктің, сабақ тастық тың, ұ ғ ынымдылық, ғ ылымилық тың жалпы дидактикалық принциптерін қ арастыра келе, олардың басқ а, психологиялық -педагогикалық табиғ аты бар екені жө нінде айтады [61].
Біріншіден, сабақ тастық принципі оқ ыту кезең дерінің сапалық айырмашылық тары принципіне ө згертіледі, олардың ә рбіреуі психикалық дамудың ә ртү рлі сатыларымен байланысты. Екіншіден, ұ ғ ынымдылық принципі дамыта оқ ыту принципіне ө згертіледі, ол жаң а мазмұ нмен толық тырылып, «дамудың жылдамдығ ы мен мазмұ нын заң да тұ рғ ыдан білім беруші ә сер етуді ұ йымдастыру кө мегімен басқ аруғ а болады». Ү шіншіден, саналылық принципінің ә рекет принципі ретінде жаң а мазмұ ны бар. Оқ ушылар бұ л жағ дайда мә ліметтерді дайын тү рде алмайды, олардың ә рекет қ ұ ралы ретінде ө ту шарттарын анық тай отырып қ ана алады. Бұ л ү шінші принцип (В. В. Давыдов, В. В. Рубцов) оқ ушылардың қ айта қ ұ рушы - қ айта ө ндіруші ә рекеті ретінде оқ ытудың жаң а моделін қ алыптастыру ү шін негіз рө лін атқ арды. Тө ртіншіден, кө рнекіліктік принципін В. В. Давыдов заттық принципі ретінде қ арайды. Бұ л принципті жү зеге асыра келе, оқ ушы оның затын анық тап, оны модель тү рінде ұ сынуы тиіс. Бұ л оқ ытудың қ айта қ ұ рушы - қ айта ө ндіруші ә рекетінің маң ызды сипаттамасы, бұ нда процесс пен нә тиженің модельдік, таң балық -символикалық кө рінісі маң ызды орын алады.
Оқ у пә ндерінің мазмұ нын мең геру негізінде оқ у ә рекетіндегі дамыта оқ ыту оның қ ұ рылымы мен ерекшеліктеріне сә йкес зерттелінуі тиіс. В. В. Давыдов тек қ ана оқ у пә ндерінің мазмұ нын ғ ана емес, оқ у ә рекетінде осы пә ндерді игеру барысында оқ ушыда қ алыптасуғ а тиіс біліктерді де тұ жырымдайды:
1. « Жалпы жә не абстрактілі сипаттағ ы білімдерді мең геру, оқ ушылардың оғ ан қ арағ анда жеке жә не нақ ты білімдермен танысуының алдында жү реді; соң ғ ысы оқ ушылар ө зінің бірың ғ ай негізі ретіндегі жалпы жә не абстрактіден шағ арады.
|
|
|
2. Берілген оқ у пә нін немесе оның негізгі тарауларын белгілейтін білімдерді оқ ушылар олардың пайда болуының шарттарын талдау процесінде мең гереді, солардың арқ асында олар қ ажетті болады.
3. Оқ ушылардың қ андай да болмасын білімдерінің заттылық кө зін анық тауда оқ ушылар оқ у пә нінде ең алдымен берілген білім объектінің мазмұ ны мен қ ұ рылымын анық таушы генетикалық бастапқ ы, мә нді, жалпығ а ортақ қ атынасын анық тай алуғ а қ абілетті болулары тиіс.
4. Бұ л қ атынасты оқ ушылар ерекше заттылық, графикалық немесе ә ріптік модельдерде қ айта жаң ғ ыртады, ол оның қ асиетін таза тү рде зерттеуге мү мкіндік береді.
5. Оқ ушылар зерттелінетін объекттің осындай бірлікте ол туралы жеке білімдер жү йесінде генетикалық бастапқ ы, жалпығ а ортақ қ атынасын нақ тылай алу қ абілеті болуы қ ажет, ол жалпығ а ортақ тан жекеге жә не кері ойша ауысуларын қ амтамасыз етеді.
6. Оқ ушылар ә рекеттерді ой-ең бектік тұ рғ ыдан орындаудан оларды сыртқ ы тұ рғ ыда жә не кері орындауғ а ауыса алу қ абілеттері болуы тиіс» [63, 164 б. ] (ө зімнің белгілегенім. – И. З. ).
Мектепте білім беру практикасына енгізілген Д. Б. Эльконин мен В. В. Давыдовтың жү йесі бойынша дамыта оқ ытуғ а Л. И. Айдарова, А. К. Маркова, В. В. Рубцов, А. З. Зак, В. В. Репкин. М. М. Разумовский, Г. Г. Граниктің жә не т. б. ең бектерінде тү сінік беріледі. Дамыта оқ ытудың идеясының ө зі Д. Н. Богоявленский, С. Ф. Жуйков, М. Ф. Косилова, И. Я. Каплунович, Б. Е. Хаевтің оқ ытудың эксперименталдық жү йелерінде [толығ ырақ 231 қ араң ыз], сонымен қ атар, Т. В. Некрасова, Г. Н. Кудина, Р. Г. Мильруд жә не т. б. жұ мыс тә жірибелерінде қ ысқ аша кө рініс тапты. Л. В. Тарасованың ұ сынғ ан «Жалпы білім берудің жаң а ү лгілері. Экология жә не диалектика» ең бегінде негізінен Д. Б. Эльконин мен В. В. Давыдовтың дамыта оқ ытуының негізгі ережелері пайдаланылады. Осының барлығ ы дамыта оқ ытуды мұ ғ алімнің оқ ыту практикасына кең інен енгізудің мү мкіндіктері мен болашағ ына ие бола отырып, шын мә нінде оқ ушының психикалық дамуын басқ аратынын кө рсетеді.
***
Адамның ә леуметтік ортада, арнайы білім беру мекемелерінде жеке тә жірибесін жинақ тауы – бұ л дамыту, оқ ыту, тә рбие берудің кү рделі ө зара ә рекетінің нә тижесі, бұ л жерде дамыту - оқ ытудың тү пкі мақ саты, ал оның ө зі (тә рбие берумен бірге) - дамудың шарты мен негізі болады, оның ө зінің дең гейлері, сызық тары мен бағ ыттары бар. Дамыта оқ ыту Л. С. Выготский бойынша, алдын алушы дамудың принциптерін табысты жү зеге асыру болып табылады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. «Ү йрету», «оқ у», жә не «оқ у ә рекеті» деген ұ ғ ымдар арасында қ андай айырмашылық бар?
2. Оқ у пә нінің мазмұ ны, бағ дарлама, оқ ыту ә дісі жә не оқ ушының ойлау типі ө зара қ алай байланысты?
3. «Абстрактіден нақ тығ а кө терілу» формуласы нені білдіреді жә не дамудың жалпы заң ымен қ алайша байланысты?
4. Л. В. Занков жә не В. В. Давыдов бойынша дамыта оқ ытудың ортақ принциптері қ андай?
5. Эмпирикалық жә не теоретикалық білімдер ө зара қ алайша ажыратылады?
6. Дә стү рлі оқ ытумен салыстырғ анда дамыта оқ ытудың артық шылығ ы неде?
Ә дебиет
Возрастная и педагогическая психология. 2-е изд. / Под ред. А. В. Петровского. М., 1979.
Выготский Л. С. Детская психология. Ч. 2: Вопросы детской (возрастной) психологии// Собр. соч. В 6 т. М., 1984. Т. 4.
Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. М., 1986.
Ильясов И. И. Структура процесса учения. М., 1986.
Лингарт Й. Процесс и структура человеческого учения. М., 1970.
Мухина В. С. Возрастная психология. М., 1997. С. 9-97.
Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии // Под ред. И. И. Ильясова, В. Я. Ляудис. М., 1981.
Чуприкова Н. И. Умственное развитие и обучение // Психологические основы развивающего обучения. М., 1996.
|
|
|
