 |
Ііі бӨлім. Білім беру процесініҢ субъекттері. 1 тарау. Білім беру процесінің субъекттері. § 1. Субъект категориясы
|
|
|
|
ІІІ БӨ ЛІМ
ПЕДАГОГ ЖӘ НЕ ОҚ УШЫЛАР –
БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ СУБЪЕКТТЕРІ
| «Ұ лы ғ алым мен жай орта мектеп оқ ушысы, қ арама-қ арсы жақ тарда болғ анмен де, екеуі де бір баспал-дақ та тұ р – тұ лғ алық даму мен кемелдену; біреуі оның шың ында, екіншісі – ең тө менде... бірақ екеуі де бірдей ең бектенеді – ә рқ айсысы ө з ақ ылымен ө з білгеніше ү йренеді; олар – бір даланың жасаушысы, бірақ екеуі екі баста. П. Ф. Каптерев. Дидактические очерки. Теория образования |
1 тарау. Білім беру процесінің субъекттері
§ 1. Субъект категориясы
Субъект категориясының жалпы сипаттамасы
Субъект категориясы философияда, ә сіресе онтологияда негізгі орын алатыны белгілі (Аристотель, Декарт, Кант, Гегель). Ол қ азіргі кездегі психологияда да ө зіне ү лкен назар аудартуда (С. Л. Рубинштейн, К. А. Абульханова-Славская, А. В. Брушлинский, В. А. Лекторский). С. Л. Рубинштейннің айтуынша «философияның (онтологияның ) негізгі мә ні... тү рлі формалардағ ы субъектілерді, тіршілік ету тә сілдерін, қ озғ алыстың тү рлі формаларын ашу» [193, 275 б. ]. Мұ ның ішіне іс-ә рекет субъектілерін қ озғ алыстың негізгі формаларының бірі ретінде ашып кө рсету енеді. Білім беру іс-ә рекетінің, яғ ни ө зіне оның екі ө зара байланысты – педагогикалық жә не оқ у формаларын қ амтитын іс-ә рекеттің субъекттерін талдау жалпы философиялық жә не нақ ты педагогикалық міндеттер арнасында жатыр.
Жалпы философиялық позиция бойынша субъект сипаттамасы қ андай? Осы сипаттамаларды С. Л. Рубинштейн бойынша келтірейік.
|
|
|
Біріншіден, субъект категориясы ә рқ ашан объект категориясымен сә йкестендіріледі. Осығ ан орай С. Л. Рубинштейн, болмысты танып білуге, «болмыстың танымғ а ашылуына», осы «танылып отырғ ан болмыстың » танып білушы адамғ а қ атынасына екі ө зара байланысты жақ тарды қ ояды: 1) болмыс объективтік шындық ретінде, адам тарапынан саналы тү сіну объектісі ретінде; 2) адамды болмысты танушы, ашушы, оның ө зіндік сана-сезімін іске асырушы субъект ретінде» [193, 326 б. ].
Екіншіден, танушы субъект, немесе «ғ ылыми таным субъектісі – бұ л ө зі танып отырғ ан болмысты қ оғ амдық -тарихи қ алыптасқ ан формаларда саналы тү сінуші қ оғ амдық субъект» [193, 326 б. ]. Осы жерде А. Н. Леонтьевтің жалпы субъективтік пен объективтік арасында қ арама-қ айшылық абсолютті емес деген қ ағ идасын атап ө ту маң ызды. «Олардың қ арама-қ айшылық тары дамудан келіп туындайды, тіпті бү кіл оның даму барысында олардың арасындағ ы, «біржақ тылық ты» жоюшы, ө зара ө тулер сақ талады» [111, 157 б. ].
Ү шіншіден, қ оғ амдық субъект іс-ә рекетте де, нақ ты индивид болмысында да тіршілік қ ұ рып, жү зеге аса алады.
Тө ртіншіден, «Мен» жә не басқ а адам проблемасы мә селесін қ арастыра отырып С. Л. Рубинштейн келесі жағ дайғ а назар аудартады: «Мен» қ андай да бір іс-ә рекетті ұ йғ арады, жә не керісінше, «ырық ты, басқ арылушы, саналы тү рде реттелуші іс-ә рекетті ә рекеттегі адам (лицо), осы іс-ә рекеттің субьектісі – берілге индивидтің «мені» тиісті ұ йғ арады» [193, 334 б. ]. Бұ л қ ағ ида тек субъектінің ғ ана емес, сонымен қ атар іс-ә рекеттің ө зінің де негізгі сипаттамаларының бірі ретінде болады.
|
|
|
Бесіншіден, субъект – саналы ә рекеттенуші – оның ө зіндік сана сезімі – бұ л «ө зін дү ниені саналы тү сінуші жә не оны ө згертуші тіршілік иесі ретінде тү сіну, оның іс-ә рекет процесінде ә рекеттенуші субьект ретінде – практикалық жә не теоретикалық, сондай-ақ саналы тү сіну іс-ә рекетінің субъектісі ретінде тү сіну» [193, 335 б. ]. Бұ л анық тама С. Л. Рубинштейн теориясында «Адам ө мір субъектісі ретінде» афоризмі формасын алады.
Алтыншыдан, ә рбір нақ ты субъект ө зінің басқ ағ а қ атынасы арқ ылы танылады (мұ ны тағ ы А. Смит, К. Маркс айна теориясында атап ө ткен, бұ л теория бойынша Петр деген адам Павелге айнағ а қ арағ андай қ арап, оның бағ алауын қ абылдай отырып, ө зін-ө зі бағ алауды қ алыптастырады).
Жетіншіден, ә рбір «Мен», жекеше де, қ оғ амдық та болғ анымен, ұ жымдық субъект болып табылады. «Ә рбір «мен», ол «мендердің » жалпылығ ы болғ андық тан, ұ жымдық субъект, субъекттер ынтымақ -тастығ ы, «субъектер республикасы», тұ лғ алар ынтымақ тастығ ы болып табылады; бұ лі «мен» іс жү зінде «біз» болып табылады» [193, 337 б. ].
Субъектің сегізінші сипаттамасы іс-ә рекет субъектінің осы іс-ә рекеттің ө зінде ө зі қ алыптасып, жасалынатынында болып табылады, оның пә н мазмұ нын ашудағ ы субъекттің ө зін айқ ындап жә не анық тауы мү мкін. С. Л. Рубинштейн бойынша «субъект ө зінің істерінде, ө зінің шығ армашылық дербестік акттерінде тек ғ ана табылып жә не кө рініп қ оймайды; ол мұ нда жасампаздалады жә не анық талады. Сондық тан оның не істегеніне қ арап, оның кім екенін білуге болады; оның іс-ә рекетінің бағ ыты арқ ылы ө зін анық тап жә не қ алыптастыруғ а болады. Тек осығ ан ғ ана педагогиканың мү мкіншілігі жоқ дегенде, ү лкен стильдегі педагогиканың мү мкіншіліктері сү йенеді» [35, 6 б. цит. бойынша].
Субъекттің тағ ы бір, тоғ ызыншы сипаттамасын атап ө тейік, ол бейнелеу процесін гносеологиялық жә не ө зіндік психологиялық талдаудан, «субъективтік» бейне категориясынан туындайды (А. Н. Леонтьев бойынша). А. Н. Леонтьев пікірінше танымда, шын бейнесінде ү немі белсенді субьект болады («қ ұ марланғ ан»), ол ө зі орналасқ ан объект пен байланыстарды моделдейді. Іс-ә рекеттің мотивтермен, эмоциялармен, субъект ұ станымдарымен шарттастығ ының жалпы психологиялық тезисіне негізделе отырып, А. Н. Леонтьев бейнелеудің «қ ұ марланғ андығ ы» тү сінігін оның іс-ә рекет субъектіне тиістілігі ретінде енгізеді [112. 125-126 б. ].
|
|
|
Субъект тү сінігінен басқ а – операционалдық – позициялардан келе отырып, Ж. Пиаже де белсенділікті оның жетекші сипаттамаларының бірі ретінде қ арастырғ анын айта кету маң ызды. «Объект субъектке дайын кү йде «берілмеген», ол тек соң ғ ысы тарапынан жаң а білім қ ұ рылымында жаң ғ ыртылады, оны ө зі ү шін «тұ рғ ызатындай», тура сол сияқ ты субъект те ө зіне ө зінің барлық ішкі қ ұ рылымдарымен «берілмеген»; ө зі ү шін обьект ұ йымдастыра отырып, субъект ө зінің жеке операцияларын да конструциялайды, яғ ни ө зін ө зі ү шін шындық қ ылады» [104, 50 б. ].
Ж. Пиаже бойынша, субъект ү немі қ оршағ ан ортамен ө зара ә рекеттесуде болады; оғ ан бейнелеудің функционалды белсенділігі тә н, оның кө мегімен субъект ө зіне ә сер етуші ортаны қ ұ рылымдайды. Белсенділік ә рекеттерден байқ алады, олардың арасында ә р тү рлі ө згертулер, объектілерді тү рлендіру (орын алмастыру, комбинациялау, жою жә не т. б. ) жә не қ ұ рылымдар жасау жетекші болып табылады. Ж. Пиаже, обьект пен субьект арасында қ ашанда, субъекттің алдың ғ ы ө зара ә рекеттесуі, алдың ғ ы реакциясы контексінде жү ретін ө зара ә рекеттесу бар екеніне қ атысты, педагогикалық психология ү шін маң ызды ойды атап кө рсетеді. Ж. Пиаженің жә не бү кіл Женева мектебінің осы позициясын талдай отырып, Л. Ф. Обухова келесі жағ дайды атап ө теді: «стимул–реакция» формуласы, Ж. Пиаже бойынша, «стимул – субъект іс-ә рекетін ұ йымдастыратын – реакция» ретінде болуы керек [150, 23 б. ]. Басқ аша айтқ анда, ә рекеттердің, іс-ә рекеттің жә не одан да кең мағ ынада – ө зара ә рекеттесу субъектісі, объектпен ара қ атынаста болып, ө з тарапынан белсенді, жаң ғ ыртушы жә не тү рлендіруші бастама болып табылады. Бұ л ә рқ ашан да ә рекеттенуші болады [181, 5 тарау қ араң ыз].
|
|
|
