 |
Субъект және тұлға
|
|
|
|
Субъект жә не тұ лғ а
Субъекттілік проблемасы соң ғ ы он жылдық тарда, тұ лғ а психологиясында арнайы зерттеу объектісі болуда (К. А. Абульханова, А. В. Брушлинский, В. И. Слободчиков, В. А. Петровский) [1; 181 б., 9 тарау қ араң ыз]. Адамның «... дү ниедегі болмысының ө зін-ө зі детерминациялау қ асиетін» саналы тү сінуші субъекттілігі идеясы (В. А. Петровский), берілген психология аймағ ы ү шін демеуші ретінде қ арастырылады. В. А. Петровский, осы категория арқ ылы тұ лғ алық пен субъекттік арасындағ ы ішкі байланысты қ арастыра отырып: «Тұ лғ а болу дегеніміз... іс-ә рекеттің, қ арым-қ атынастың, ө зіндік сана-сезімнің субьектісі болу», – деп кө рсетеді. В. А. Петровскийдің дә лелдерін келтірейік:
«Біріншіден, тұ лғ а болу – ө з ө мірінің субъектісі болу, дү ниемен ө зіндік виталды (кең мағ ынада) қ атынастарын қ ұ ру». Бұ л адамның табиғ атпен жә не ә леуметтік ортасымен ө зара қ атынастарының физикалық, психофизикалық, психологиялық, ә леуметтік жақ тарын қ амтиды.
«Екіншіден, тұ лғ а болу – ө зі ә рекеттенуші ретінде болатын заттың іс-ә рекеттің субъектісі болу».
«Ү шіншіден, тұ лғ а болу – ол қ арым-қ атынастың субъектісі болу», мұ нда В. А. Петровский бойынша, ө зара ә рекеттесуші жақ тардың ө зара кө рінулерін қ амтамасыз ететін ортақ нә рсе қ алыптасады. В. А. Петровский, осы категориялардың байланысын ұ ғ ыну ү шін маң ызды ойды атап ө теді, яғ ни «... қ арым-қ атынас субъектісі ретніде тұ лғ а болу адамның басқ а адамдар ө мірінде қ андай да бір мө лшерде идеалды бейнеленуінсіз мү мкін емес».
|
|
|
Тө ртіншіден, В. А. Петровский бойынша, тұ лғ а болу дегеніміз ө зіндік сана-сезім субъекті болуы, мұ ның ө зі ө зін-ө зі бағ алауды, ө з «Менін» ашуды жә не де басқ а ө зіндік-тұ лғ алық конституенттерді қ амтиды. Субъекттілікті тұ лғ аның қ ұ растыратын сипаттамасы ретінде қ арастыра отырып, В. А. Петровский педагогикалық психология ү шін маң ызды тү сініктерді енгізеді: «виртуалды субъект» тү сінігін қ алыптасу, осы кү йге ө ту мезеті ретінде, бұ л адамдағ ы тұ лғ алық тың пайда болуымен байланыстырылады; «бейнеленген субъекттілік» тү сінігін – «нағ ыз субъект ө з-ө зі ү шін субъект жә не сонымен бірге алмайды жә не сонымен бірге басқ а біреу ү шін ө зінің болмыс субьектісі болмай қ алмайды» [171, 42 б. ].
Субъекттік сипаттамалардың
психологиялық -педагогикалық кө рінісі
Субъект категориясының білім беру процесіне барлық мү мкін кескіндеріне талдау жасау мақ сатында оның (субъекттің ) негізгі сипаттамаларын тағ ы да бір рет атайық. Бұ л келесі сипаттамалар (кө рсетудің елеулі ырық ты, іс-жү зінде бағ дарланғ ан формалары): 1) субъект объектті ұ йғ арады; 2) субъект ө з ә рекеттену формасы (қ ұ ралдары, тә сілдері) бойынша қ оғ амдық; 3) қ оғ амдық субъект жү зеге асудың нақ ты да, даралық формасына ие; ұ жымдық субъект ә рбір индивидте кө рінген жә не керісінше; 4) саналы реттелінетін іс-ә рекет ә рқ ашан да субъектілі, онда субъекттің ө зі де қ алыптасады; 5) даралық іс-ә рекет субъекттісі – саналы ә рекеттенуші; 6) субъекттілік басқ а адамдармен қ атынас жү йесінде анық талады – ол белсенділік, қ ұ марланғ ыштық; 7) субъекттілік қ арым-қ атынастың, іс-ә рекеттің, ө зіндік сана-сезімнің жә не болмыстың ажырамас тұ тастығ ы; 8) субъекттілік бұ л жаралатын жә не жә не жойылатын, ө зара ә рекеттесуден (тұ лғ ааралық, ә леуметтік, іс-ә рекеттік) тыс болмайтын динамикалық бастама; 9) субъекттілік - бұ л интерпсихикалық категория. Адамның осы субъекттілік сипаттамаларына, субъект тү ріндегі тұ лғ а ретіндегі сапаларын да қ осу керек. Ол Е. А. Климов бойынша бағ ыттылық ты, мотивтерді қ амтиды; қ оршағ андарғ а, іс-ә рекетке, ө зіне қ атынасты; жинақ ылық, ұ йымдасушылық, шыдамдылық, ө зіндік тә ртіп сияқ ты сапалардан кө рінетін ө зін-ө зі реттеуді; креативтілікті, даралық тың интеллектуалдық қ ырларын; эмоционалдылық ты қ амтиды [90, 89 б. ]. Осы сипаттамалардың барлығ ы толық тай немесе жинақ талғ ан формада білім беру субъекттеріне де тә н.
|
|
|
§ 2. Білім беру процесінің субъекттеріне тә н ерекшеліктер
Білім беру іс-ә рекетінің біріккен субъекті
Педагогикалық жә не оқ у іс-ә рекетінің субъекттерін сипаттағ ан кезде, қ оғ амдық субъект (педагогикалық қ оғ амдастық немесе шә кірттік) бола отырып, ә рбір мұ ғ алім мен оқ ушының ең алдымен, бү кіл білім беру процесінің субъекті болатынын айта кету қ ажет. Біріккен субъект, қ оғ амдық қ ұ ндылық тарды кө рсете отырып, ә р білім беру жү йесінде, мекемелерде ә кімшілік пен оқ ытушылар ұ жымымен, оқ ушылар қ ауымдастығ ымен (институтта бұ л ректорат, кафедра, деканат, оқ у тобы) кө рсетілген. Осы біріккен субъекттердің іс-ә рекеттері нормативтік-қ ұ қ ық тық жә не бағ дарламалық бағ ытталады, тә ртіптен-діріледі. Біріккен субъекттерге жататын нақ ты субъекттердің ә рқ айсысы жеке ө зінің, бірақ келісілген, біріктірілген мақ саттарғ а ие. Олар белгілі бір нә тижелер формасында берілген, бірақ олардың функциялары мен рө лдері шектеулі, осығ ан орай білім бері процесі кү рделі полиморфты іс-ә рекет болып табылады. Іс-ә рекет ретіндегі білім беру процесінің жалпы мақ саты – ө ркениет, нақ ты халық, қ ауым жинақ тағ ан қ оғ амдық тә жірибені сақ тау мен оны ары қ арай дамыту. Оны осы тә жірибені игеруді ұ йымдастырудың, беру мен алудың жә не оны мең герудің екі қ арсы бағ ытталғ ан мақ саттары жү зеге асырады. Бұ л жағ дайда біз бү кіл білім беру процесінің идеалды біріккен субъекті жайлы айтамыз, оның ә рекетінің тиімділігі екі жақ ты да ортақ ө ркениеттік-мә нді мақ сатты саналы тү сінуімен анық талады.
|
|
|
|
|
|
