 |
Білім беру іс-әрекеті субъекттерінің мотивациялық аясы
|
|
|
|
Білім беру іс-ә рекеті субъекттерінің мотивациялық аясы
Білім беру процесі субъекттеріне тә н арнайы ерекшеліктері, сондай-ақ, екі жақ тан қ алыптасатын олардың мотивациялық аясы болып табылады. Педагогикалық іс-ә рекет субъекті идеалды схемада ортақ мақ сатқ а жету ү шін жұ мыс істейді – «оқ ушылар ү шін жә не содан соң ө зім ү шін». Білім беру іс-ә рекетінің субъекті осы схеманың кері бағ ытындағ ыдай жұ мыс істейді: «ө зім – ү лкен мақ сатқ а жету ү шін», алыстағ ы жә не ә рқ ашан эксплициялана бермейтін перспектива сияқ ты. Білім беру процесі ү шін жалпы мұ ғ алім жағ ынан «оқ ушы ү шін» жә не оқ ушы жағ ынан «ө зі ү шін» нү ктені А. Н. Леонтьев терминологиясындағ ы, прагматикалық, «шынайы ә рекет етуші», мотив анық тайды. Ол педагог пен оқ ушы тарапынан кө рсетілген біріккен идеалды субъект ә рекеттерін сипаттайды. «Тү сінікті тү рткілер» білім беру процесінің негізінде жатыр, бірақ оны не оқ ушылар, не педагог ү немі толық мө лшерде саналы тү сіне бермейді.
Білім беру процесіндегі субъект іс-ә рекетінің пә ні
Біріккен субъект іс-ә рекеті ретіндегі білім беру процесінің пә н, яғ ни оның бағ ытталғ ан нә рсесі, қ оғ амдық сананың білімдер жү йелерінің, іс-ә рекет тә сілдерінің, қ ұ ндылық тар жиынтығ ы болып табылады, оларды педагог тарапынан беру оны ү йренушілердің игерулерінің белгілі бір тә сілдерімен кездеседі. Егер оның игеру тә сілі педаогог ұ йғ арғ ан ә діспен сә йкес келсе, онда біріккен іс-ә рекет екі жақ қ а да қ анағ аттану ә келеді. Егер осы нү ктеде айырмашылық тар байқ алса, онда пә ннің ортақ тастығ ы да бұ зылады.
|
|
|
Субъекттердің дамуы жә не ө зін-ө зі дамытуы
С. Л. Рубинштейн бойынша, іс-ә рекет субъекттісінің маң ызды сипаттамасы – оның іс-ә рекетте қ алыптасуы жә не дамуы – бұ л тек ғ ана оқ ушының дамуына емес, сондай-ақ педагогтың ө зін-ө зі дамытуына, жетілуіне қ атысты. Білім беру процесінің ө згешелігі осы екі қ ұ былыстың реципрокналығ ында (ө зара толық тық тыру, ө зара іске асыру): оқ ушының дамуы ү немі педагогтың ө зін-ө зі дамытуын ұ йғ арады, бұ л оқ ушы дамуының шарты болып табылады.
Білім беру процесінің идеалды біріккен субъектті П. Ф. Каптерев тарапынан бір білім беру алаң ымен, оқ у мен даму алаң ымен кө рсетілгендігі кө рсеткішті.
«Ө нерлі мұ ғ алім мен оқ ушыны ө здігінен білім алу мен даму қ ажеттілігі байланыстырады. Ө зін толық қ анды дана деп санайтын жә не енді оқ удың қ ажеті жоқ деген мектеп мұ ғ алімі бұ л алаң ғ а жатпайды, даму даму баспалдағ ының ешқ андай сатысында тұ рмайды, ол білім беру жұ мыстарына мү лдем бө где... Ол мә дениеттен, оны игеру мен тұ лғ алық жетілу жұ мыстарынан тысқ ары» [83, 601 б. ]. Білім беру процесінің субъекттері ө зін-ө зі дамытып отыруғ а «жазылғ ан», оның ішкі кү ші олардың ә р қ айсысының дамуының бастауы мен импульсы ретінде қ ызмет етеді.
Субъект қ атынастар жү йесінде
Білім беру процесі субъектінің ө згешелігі, субъекттің басқ алармен қ атынастар жү йесінде қ алыптасуы сияқ ты маң ызды сипаттаманы да бейнелейді. Білім беру процесі кез-келген педагогикалық жү йеде ә р тү рлі адамдармен, топтармен, ұ жымдармен кө рсетілген (оқ ытушылар, мұ ғ алімдер, сыныптар жә не т. б. ). «Ә рбір дара субьект бір уақ ытта ә р тү рлі ұ жымдық субъекттерге жатады. Танымдық іс-ә рекеттің тү рлі жү йелері, ө з стандарттары жә не нормаларымен индивид бойында қ айсы бір тұ тастық қ а ық палдасады. Соң ғ ының болуы Мен бірлігі ү шін қ ажетті шарт болып табылады» [105. б. 281]. Сондық тан да ұ жымдық субъект проблемасы ө здігінен оқ у тә рбиелік жә не ө німділік проблемасына, шә кірттер мен (Я. Л. Коломинский) мұ ғ алімдер ұ жымы-нының ө зара қ атынасы проблемасына ә леуметтік қ оғ амдастық тың жеке жағ дайы ретінде айналады (А. В. Петровский, А. И. Донцов, Е. Н. Емельянов жә не т. б. ).
|
|
|
***
Білім беру процесінің субьекттері таным, іс-ә рекет, ө мір субъекттеріне тә н жалпы қ асеттермен де, сондай-ақ олардың ерекшеліктері айқ ындалатын жә не олар ү шін ерекше білім беру процесінің субъекттеріне тә н қ асиетттермен де сипатталады.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Объект пен субъекттің танымда жә не іс-ә рекетте қ атар болуы жайлы қ ағ ида нені ұ йғ арады?
2. Білім беру процесі субъектінің қ андай сипаттамаларын негізгілер ретінде қ арастыруғ а болады?
Ә дебиет
Абульханова К. А. О субъекте психической деятельности. М., 1973.
Брушлинский А. В. Проблемы психологии субъекта. М., 1994.
Леонтьев А. Н. Избр. психологические произведения. М., 1983. Т. 1, 2.
Лекторский В. А. Коллективный субъект. Индивидуальный субъект // Субъект, объект, познание. М., 1980.
2 тарау. Педагог- педагогикалық іс-ә рекеттің
субъекті ретінде
§1. Педагог - кә сіби қ ызметінің саласында
Педагогикалық мамандық
Педагогикалық психология дә стү рлі тү рде арнайы бө лім – «мұ ғ алім психологиясын» қ амтиды, мұ нда мұ ғ алімнің кә сіби рө лінің маң ыздылығ ы атап кө рсетіледі, оның функциялары, қ абілеттері, ептіліктері қ арастырылады, оғ ан қ ойылғ ан талаптар мен қ оғ амда оғ ан қ атысты қ алыптасқ ан ә леуметтік кү тулер талданады. А. К. Маркованың айтуынша: «мамандық тар - бұ л қ оғ амғ а қ ажетті, тарихи қ алыптасқ ан іс-ә рекет формалары, оны орындау ү шін адам білімдер мен дағ дылар қ осындысына сә йкес, қ абілеттер мен кә сіби маң ызды сапаларғ а ие болуы керек» [130, 15 б. ].
|
|
|
Мұ ғ алім, Педагог мамандығ ы, дә рігер мамандығ ы сияқ ты, – ең кө не мамандық тардың бірі. Онда ұ рпақ тар сабақ тастығ ының мың жылдық тә жірибесі жинақ талғ ан. Шын мә нінде, педагог – бұ л ұ рпақ тар арасындағ ы байланыстырушы буын, қ оғ амдық -тарихи тә жірибені тасушы. Халық тың қ оғ амдық -мә дени тұ тастығ ы, жалпы ө ркениет, ұ рпақ тардың мираскерлігі кө п жағ ынан Мектеп - Мұ ғ алім рө лімен шартталғ ан. Жалпы саны бірнеше он мың дап саналатын, Мұ ғ алім (Педагог) мамандығ ы, оның мазмұ ны, ең бек жағ дайлары, сандық жә не сапалық қ ұ рамы ө згергенмен де, кә сіптердің ө згермелі дү ниесінде айнымас болып қ алады. Мысалы, ә леуметтік зерттеулердің кө рсетуінше, мұ ғ алімдердің сандық қ ұ рамы 1980 жылдан 1994 жыл аралығ ындағ ы жылдар бойынша тең емес мө лшерде қ алады да жә не ауылдық жерлерде де ө згере отырып, 1993 жылғ а дейін ө су беталысына ие болғ ан [203]. Педагог мамандығ ының бү кіл дү ние жү зінде феминизациялану фактісі ө зіне назар аудартады, ә сіресе Ресейде ә йел-мұ ғ алімдердің саны 80% артық [203, 10 б. ], мұ ның ө зі ер адамның ық палын талап ететін, ұ лдарды, жасө спірімдерді тә рбиелеу сипатына ә сер етпей қ оймайды.
Педагогикалық іс-ә рекеттің даралық субъекті ретінде бола отырып, педагог сонымен бірге, қ оғ амдық субъект – қ оғ амдық білімдер мен қ ұ ныдылық тарды тасушы да болып табылады. Осығ ан орай, педагогтың субъективті сипаттамасында ү немі аксиологиялық (қ ұ ндылық тық ) жә не когнитивті (білімдік) жазық тық тар бірігеді. Бұ л жерде екіншісі, сонымен қ атар жалпы мә дениеттік жә не пә ндік–кә сіби білімдерді қ амтиды. Даралық субъект бола отырып, педагог ә р қ ашан, даралық -психологиялық, мінез-қ ұ лық тық жә не коммуникативтік сапалардың алуан тү рлігі тұ сында да тұ лғ а болып табылады.
|
|
|
