Педаогогикалық мамандық басқа мамандықтар арасында

Е. А. Климовтың зерттеулерінде мамандық тардың бү кіл саналуандығ ы адамның айналасындағ ы табиғ ат, адамдар, техника ә леміне жә не т. б. қ атынасының схемаларымен кө рсетілген. Е. А. Климов ұ сынғ ан ә діс оларды ең бек пә ні, оның мақ саттары, ә рекеттер сипаты, ең бек қ аруы жә не оның шарттары бойынша бө луге мү мкіндік береді. Ең бек қ ұ ралдары бойынша барлық мамандық тар – бионо­микалық (табиғ ат), техномикалық (техника), сигноникалық (белгілер), артономикалық (кө ркем бейнелер) жә не социономика­лық (адамдардың ө зара ә рекеттесуі) болып бө лінеді. Е. А. Климов кә сіби іс-ә рекеттің бес схемасын анық тайды: «Адам – табиғ ат», «Адам – Техника», «Адам –Белгі», «Адам – Бейне», «Адам – Адам» [88-90].

Педагогикалық мамандық «Адам - Адам» деген типке жатады. Е. А. Климов бойынша мамандық тың бұ л типі адамның келесі сапаларымен анық талады: адамдармен жұ мыста тұ рақ ты жақ сы кө ң іл кү й, қ арым-қ атынасқ а деген қ ажеттілік, ө зін ойша басқ а адамның орнына қ оя білу қ абілеті, басқ алардың ниеттерін, пиғ ылдарын, кө ң іл-кү йлерін жылдам тү сіне қ ою, адамдармен ө зара қ атынасты тез талғ ау, кө птеген жә не ә р тү рлі адамдардың жеке қ асиеттерін есте сақ тап, ойда ұ стау т. б. Осындай мамандық схемасындағ ы адамғ а тә н: басқ ару, оқ ыту, тә рбиелеу ептілігі, «адамдардың тү рлі қ ажеттіліктеріне қ ызмет етуде пайдалы ә рекеттерді іске асыру»; тың дау жә не ести білу; кең ой-ө ріс; тіл (коммуникативтілік) мә дениеті; «ақ ыл-ойдың жантанушылық бағ ыты, адамның сезімдерін, ақ ылын жә не мінезін, мінез-қ ұ лқ ын аң ғ ара білу, оғ ан ө зінің немесе ө ткен тә жірибеден таныс ішкі дү ниені жапсырмай, дә л оның ө зінің ішкі дү ниесін ойша елестету, модельдеу ептілігі немесе қ абілеті»; «адам ә рқ ашан жақ сырақ бола алады деген сенімділікке негізделген, адамғ а деген жобалаушы қ атынас»; уайымдаса білу, байқ ампаздық; «тұ тастай халық қ а қ ызмет ету идеясының дұ рыстығ ына деген терең жә не оптимистік иланым»; стандартқ а сай емес жағ даяттарды шешу; ө зін-ө зі реттеудің жоғ арғ ы дә режесі [90, 176-181 б. ].

Бұ л жерде, «Адам - Адам» схемасы типтік қ алаулардың, қ ызығ ушылық тардың, адамның тұ лғ алық ерекшеліктерінің Дж. Холланд, Е. А. Климов) жинағ ымен сипатталатынын есепке алсақ, онда оның кә сіби сипаттамасы терең даралық тү рлендірілген болып шығ ады.

«Адам-Адам» схемасымен жұ мыс істейтін адамның кә сіби жарамдылығ ын талдау ү шін, кә сіби қ ол бос болмаушылық тың осы типіне қ арсы нә рселер тізімі орынды. «Берілген типтегі кә сібін таң дауғ а қ арсы кө рсеткіштер: сө йлеу ақ аулары, мә нерсіз сө з, тұ йық тық, ө з-ө зіне беріліп кету, айқ ын кө рінетін дене кемістіктері, ө кінішке орай, ебедейсіздік, шектен тыс баяулық, адамдарғ а селқ остық, адамғ а ешбір пиғ ылсыз қ ызығ ушылық білдірудің болмауы» [90, 181 б. ]. Бұ л «Адам - Адам» типіндегі кә сіп субъектісінің жалпыланғ ан портреті. Осы типке жататын педагогикалық мамандық тағ ы да бірқ атар ө згеше талаптарды қ ояды, олардың ішінде негізгілері – кә сіби қ ұ зырлылық жә не дидактикалық мә дениет.

Педагогикалық іс-ә рекетті ең бек қ аруы позициясынан қ арастырғ анда ө зіне назар аудартатын жағ дай – онда басқ а да қ атынастар схемаларының шоғ ырлануы, ең алдымен «Адам – Белгі» схемасы. Белгілік, соның ішінде, тілдік жү йелер педагогикалық іс-ә рекетте қ оғ амдық -тарихи тә жірибені тасымалдаушы негізгі қ ұ рал болып табылады, сонымен бірге таң балық  жү йелер ө з тарапынан мең геру пә ні болып келеді. Бү гінгі кү нгі білім беру процесінде компьютерлік техника да аз рө л атқ армайды. Педагог оны білімдерді беру қ ұ ралы ретінде де, зерттеу, сонымен қ атар, оқ ыту пә ні ретінде де қ олданады

Мамандық тың ә р типі ү шін ә рекеттер қ ұ рамын талдай отырып, Е. А. Климов олардың тө рт тобын ұ йғ арады:

1. Қ озғ алыстық ә рекеттер (орын алмастыру, орналасу, бұ рылу жә не т. б. ).

2. Танымдық (гностикалық ) ә рекеттер, оғ ан қ абылдау, қ иял жә не логикалық ә рекеттер жатады.

3. Тұ лғ ааралық қ арым-қ атынас ә рекеттері, оғ ан диагностикалау-шы, ә рекет-талап, серіктесті ақ паратпен басқ ару ә рекеті.

4. Жігерді келісімдеу ә рекеті.

Педагог субъект ретінде осы ә рекеттердің барлығ ын орындайтынын айта кетейік (аз мө лшерде бірінші топ ә рекеттерін, жә не егер олар тек механикалық болғ ан жағ дайда. Аталғ ан ә рекеттер тобының барлығ ының педагогтың кә сіби іс-ә рекетіне енуі оның интеллектуалдық жә не мінез-қ ұ лық тық мә дениетінің жан-жақ тылығ ын анық тайды.

Кә сіби іс-ә рекет субъект қ ойғ ан мақ сатқ а байланысты жіктелуі мү мкін: гностикалық (танымдық ), қ айта қ ұ ру немесе іздеу мақ саттары. Бұ л жерде екіншісі мен ү шіншісі міндет қ оюмен жә не оларды орныдаудың жаң а тә сілдері мен қ ұ ралдарын табуына байланысты. Қ айта қ ұ рушы іс-ә рекет заттардың, қ ұ былыстардың, процестердің кез-келген класымен ара қ атынаста. Педагогикалық іс-ә рекет ең алдымен, субъектте қ айта қ ұ ру (ө згерту, дамыту) міндеттерін қ ою мен орындау іскерлігін жә не осы міндеттерді орындаудың жаң а қ ұ рал-тә сілдерін іздеу іскерлігін ұ йғ арады.

Ең бектің функционалды қ аруларын белгілеген кезде – Е. А. Климов санағ а қ атысты сыртқ ы жә не ішкі кә сіби іс-ә рекет қ ұ ралдары мен тә сілдерін ойғ а алады, жә не де ең алдымен, «ауызша жә не жазбаша сө з, бейнелеуді» алады. Педагог сө зі оның іс-ә рекетінің маң ызды сипаттамаларының бірі екені белгілі.

Педагогтың педагогикалық іс-ә рекет субъектісі ретіндегі жалпы сипаттамасын, оның мақ саттарын, пә нін, қ ұ ралдарын, ә рекет тә сілдерін анық тау негізінде келтіру осы мамандық тың жалпы кү рделілігі мен кө пжақ тығ ын кө рсетеді.