 |
Мамандық таңдау. § 2. Педагогтың субъекттілік қасиеттері. Жалпы педагогикалық ықпал. Педагогтың субъективтілік
|
|
|
|
Мамандық таң дау
Мамандық таң дауды не анық тайды деген сұ рақ қ а жауап бере отырып, Е. А. Климов негізгі сегіз факторды ұ йғ арады: 1) ү лкендер, отбасы позициясы; 2) қ ұ рдастар позициясы; 3) мектептегі педагогикалық ұ жым позициясы (мұ ғ алімдер, сынып жетекшілері жә не т. б. ); 4) жеке ө мірлік жә не кә сіби жоспарлар; 5) қ абілеттер жә не олардың кө рінулері; 6) қ оғ амдық танушылық қ а ұ мтылу; 7) қ андай да бір кә сіби іс-ә рекет жайлы ақ паратты болу; 8) бейімділік [88, 121-128 б. ]. Бұ л факторлар, сө зсіз, педагогикалық іс-ә рекетті мамандық ретінде таң дау ү шін де маң ызды. Алайда, келесі тарауда кө рсетілетіндей, дә л осы мамандық ты таң дауды анық тайтын ерекшелік факторлардың бірі, балаларғ а деген сү йіспеншілік, оларғ а тә жірибені игеруге кө мектескенге бейімділік. Бұ л фактор, Н. В. Кузьминаның мә ліметтері бойынша неғ ұ рлым типті. Басқ аша айтқ анда, педагогикалық іс-ә рекет мазмұ нының ө зі – балаларды оқ ыту мү мкіндігі – педагогикалық мамандық ты таң дауғ а неғ ұ рлым кө п ә сер етеді. Н. В. Кузьминаның зерттеулерінің нә тижесі бойынша оны кездейсоқ таң дау 9% аспайды.
Олар педагогикалық іс-ә рекеттің ө зі ү шін де мә нді болып табылады. Олардың ішінде аса маң ыздысы: 1) мұ ғ алім мен сү йікті пә ннің ә сері; 2) отбасы, отбасылық дә стү р ә сері; 3) алдың ғ ы жұ мыс тә жірибесінің ә сері.
Н. В. Кузьминаның мә ліметтері бойынша, «педагогтарда маман-дық қ а жә не іс-ә рекет процесіне қ анағ аттану индексі жалпы жоғ ары» [100].
|
|
|
Осылайша, педагог мамандығ ы кә сіби іс-ә рекеттің жалпы сипаттамасы позициясынан «Адам - Адам» қ атынастар схемасында оның ерекшелік тү рі болып табылады, ол ең алдымен, шә кірттерді оқ у пә нінің қ ұ ралдарымен жә не ө зінің педагогикалық іс-ә рекетінің тә сілдерінің кө мегі арқ ылы дамыту мақ сатымен анық талады.
§ 2. Педагогтың субъекттілік қ асиеттері
Жалпы педагогикалық ық пал
Ғ асырдың басында-ақ П. Ф. Каптерев: «оқ ыту ахуалында мұ ғ алім бірінші орынды алады, оның қ андай да бір сапалар оқ ытудың тә рбиелік ық палын жоғ арлатады немесе тө мендетіп отырады, – деп кө рсеткен [83, 595 б. ]. Сонда ол педагогтың, ұ стаздың қ андай қ асиеттерін негізгі деп анық тағ ан? Ең алдымен, ол «арнайы мұ ғ алімдік қ асиеттерді» кө рсеткен, оғ ан «мұ ғ алімнің ғ ылыми дайындығ ын» жә не «жеке мұ ғ алімдік талантты» жатқ ызады.
«Объективті сипаттағ ы бірінші қ асиет мұ ғ алімнің ө зі оқ ытып отырғ ан пә нін білу дә режесінде, берілген мамандық бойынша, туыстас пә ндер, кең білімдегі ғ ылыми даярлық дә режесінде жатыр; содан кейін – пә н ә діснамалығ ымен, жалпы дидактикалық принциптермен таныстық та, жә не ең соң ында, мұ ғ алім жұ мыс істеуіне тура келетін балалар жаратылысының қ асиеттерін білуде жатыр; субьективті сипаттың екінші қ асиеті – оқ ытушылық ө нерде, жеке педагогикалық талант пен шығ армашылық та жатыр» [83, 595 б. ]. Екіншісі педгогикалық ә депті, педагогикалық ө з бетіншелікті жә не педагогикалық ө нерді қ амтиды. Мұ ғ алім ү немі ізденісте, қ озғ алыста, даму ү стіндегі дербес, еркін жасампаз тұ лғ а болуы керек. П. Ф. Каптеревтің: шығ армашыл оқ ушы мен мұ ғ алімді «ө здігінен білім алу мен дамуғ а деген қ ажеттілік байланыстырады», біріктіреді, жә не де олар іс жү зінде, бір алаң ның, бір баспалдақ тың екі қ арама-қ арсы жағ ы болып табылады» деген пікірі, мұ ғ алім мен оқ ушының оқ ыту процесіндегі нағ ыз оқ удағ ы ең бектестігінің психологиялық табиғ аты мен қ ажеттілігін тү сіну ү шін негізгі болып табылады.
|
|
|
«Ақ ыл-ойлық » қ асиеттерге жатқ ызылғ ан «арнайы» мұ ғ алімдік қ асиеттермен қ атар, П. Ф. Каптерев мұ ғ алімнің қ ажетті тұ лғ алық «адамгершілік–еріктік қ асиеттерін» де кө рсетіп, оларғ а бейтарапты-лық ты (объективтілік), ілтипаттылық ты, сезгіштік (ә сіресе, ә лсіз оқ ушыларғ а), адал ниеттілікті, тө зімділікті, шыдамдылық ты, ә ділетті-лікті, балаларғ а деген шынайы сү йіспеншілікті жатқ ызады. Бұ л жерде «балалар мен жастық шақ қ а деген сү йіспеншілікті мұ ғ алімдік мамандық қ а деген сү йіспеншіліктен ажырата білу керек: балаларды ө те жақ сы кө ріп, жастық шақ ты терең ұ натып, ал мұ ғ алімдік іс-ә рекетке кө ң іл соқ пауы мү мкін; керісінше, мұ ғ алімдік іс-ә рекетке қ арсы болмай, тіпті оны басқ алардан артық кө ріп, бірақ, балаларғ а, жастық шақ қ а мү лдем кө ң іл соқ пауы мү мкін» [83, 606 б. ]. Сірә, тек шә кірттер мен педагогикалық мамандық қ а деген шынайы сү йіспен-шіліктің бірігуі ғ ана мұ ғ алімнің кә сіптілігін қ амтамасыз ететін болар.
Қ азіргі кездеггі зерттеушілердің барлығ ы, дә л балаларғ а деген сү йіспеншілікті ғ ана мұ ғ алімнің маң ызды тұ лғ алық жә не кә сіби қ ыры деп есептеу керектігін, жә не де оларсыз тиімді педагогикалық іс-ә рекеттің мү мкін еместігін кө рсетеді. В. А. Крутецкий осығ ан адамның балалармен жұ мыс істеуге жә не араласуғ а бейімділігін қ осады. Сонымен қ атар, мұ ғ алім ү шін ө зін-ө зі жетілдіру, ө зін-ө зі дамыту тілегінің маң ыздылығ ын да атап ө тейік, себебі, К. Д. Ушинский дә л кө рсеткендей, мұ ғ алім оқ у ү стінде болса ғ ана ө мір сү реді, ол қ алай оқ уды тоқ татса, оның бойында мұ ғ алім ө леді. Осы маң ызды ойды П. Ф. Каптерев, П. П. Блонский, А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинский жә не тағ ы басқ а педагогтар мен психологтар да атап кө рсеткен.
|
|
|
Педагогтың субъективтілік
қ асиеттерін қ ұ рылымдық кө рсету
Ғ асырдың басында, педагогикалық психология дамуының екінші кезең інде, педагогтың, мұ ғ алімнің тиімді іс-ә рекетін қ амтамасыз ететін қ асиеттерінің, сапаларының дербес проблемасы қ алыптаса бастайды. Жоғ арыда келтірілген осы қ асиеттердің сипаттамасын, П. Ф. Каптерев бойынша, қ ұ рылымдық кө рсетудегі алғ ашқ ы ә рекет жасауларының бірі деп санауғ а болады. Шынымен де, П. Ф. Каптерев объективті жә не субъективті қ асиеттерді, факторларды бө ліп, олардың жоғ арыдан тө мен дамуын (иерархиясын) ұ йғ арады. Жалпы алғ анда ол келесі тү рде кө рсетілуі мү мкін:
|
|
|
