 |
МҰҒАЛІМ ҚАСИЕТТЕРІ
|
|
|
|
МҰ Ғ АЛІМ Қ АСИЕТТЕРІ
Арнайы Тұ лғ алық
Объективтік Субъективтік (адамгершілік-еріктік
(мұ ғ алімнің (жеке мұ ғ алімдік қ асиеттер)
ғ ылыми талант)
дайындығ ы)
Қ азіргі кезде отандық педагогикалық психологиядағ ы Н. В. Кузьмина жә не оның мектебінің, А. К. Маркованың, С. В. Кондратьеваның, В. А. Кан-Каликтің, Л. М. Митина жә не т. б. зерттеулерінде, педагогикалық іс-ә рекет тиімділігін (ө німділігін) анық таушы педагогтың субъекттілік қ асиеттері проблемасы арнайы теоретикалық жә не эксперименталды зерттеу пә ніне айналды. Бұ л педагогтың субьекттілік қ асиеттерінің жалпы қ ұ рылымын елестетуге мү мкіндік береді.
Н. В. Кузьмина бойынша субъекттілік факторлар қ ұ рылымы: табиғ аттылық типін, қ абілеттер дең гейі мен қ ұ зырлылық ты қ амтиды, оларғ а арнайы-педагогикалық, ә дістемелік, ә леуметтік-психологиялық, дифференциалды-психологиялық, аутопсихологиялық қ ұ зырлылық жатады. Осы факторлық қ ұ рылымның ү ш негізгі қ ұ растырушысы айқ ын: тұ лғ алық, даралық (немесе даралық -педагогикалық ) жә не кә сіби-педагогикалық. Қ ұ рылымның соң ғ ы компоненті кә сіби білімдер мен іскерліктерді қ амтиды. Бұ л кә сіби қ ұ зырлылық, оның қ алыптасуына жә не ө зіндік даму дең гейіне қ осқ ан ү лесі жетекші (педагогика, ә дістеме, ә леуметтік жә не дифференциалды психология) болып табылатын пә ндік негіздері бойынша анық талады. Мұ нда автор ұ сынғ ан қ ұ зырлылық қ ұ былысының ө зінің жіктелінуі жә не оның аутопсихологиялық қ ұ зырлылық сияқ ты маң ызды дең гейін бө лу мә нді болып табылады. Ол ә леуметтік интеллектті «ойлау процестерінің ө згешелігін, тиімді елеу мен ә леуметтік тә жірибе жинауғ а негізделген, ө зін, жә не басқ а адамдарды, олардың ө зара қ атынастарын тү сінуге жә не тұ лғ а аралық оқ иғ аларды болжауғ а тұ рақ ты қ абілеттелік ретінде» тү сінуге негізделеді [100, 105 б. ].
|
|
|
А. К. Маркова бойынша, субъектілік қ асиеттер қ ұ рылымы келесі сипаттамалар блоктарымен кө рсетілуі мү мкін:
|
Объективтік сипаттамалар |
Субъективтік сипттамалар | ||
| Кә сіби, психологиялық, педагогикалық білімдер | - Кә сіби іскерліктер | Кә сіби, психологиялық позициялар, ұ станымдар | - Тұ лғ алық ерекшеліктер |
Н. В. Кузьмина ұ сынғ ан, осы қ ұ рылымды педагогтың субъективтік қ асиеттер қ ұ рылымымен салыстырудан кө рініп отырғ андай, онда қ абілеттер блогы арнайы бө лінбеген жә не қ ұ зырлылық тү сінігінің ө зі біршама бө лек тү сіндіріледі. Мысалғ а, егер Н. В. Кузьмина тұ жырымдамасында қ ұ зырлылық педагогикалық кә сіби іс-ә рекеттің басқ а факторларымен қ атар қ ойылғ ан фактор болса, онда А. К. Маркованың тұ жырымдамасында кә сіби қ ұ зырлылық тектік тү сінік болып табылдаы. Ол іс-ә рекетте кө рінетін жә не оның тиімділігін қ амтамасыз ететін барлық факторларды қ амтиды. А. К. Маркова бойынша, «педагогикалық іс-ә рекет, педагогикалық қ арым-қ атынас жеткілікті жоғ ары дең гейде іске асырылатын, мұ ғ алім тұ лғ асы жү зеге асырылатын, мұ нда мектеп оқ ушыларының оқ ылуы мен тә рбиеленуінің жақ сы нә тижелеріне жететін, педагог ең бегі (осы жақ тар кә сіби қ ұ зырлылық тың бес блогын қ ұ райды)» кә сіби қ ұ зырлы 129, 8 б. ].
|
|
|
Осы келістің ү лкен жетістігі, кә сіби қ ұ зырлылық тың барлық сипаттамалары мұ ғ алім ең бегінің ү ш жақ тарымен ара қ атынаста болуы: оның технологиясымен – ө зіндік педагогикалық іс-ә рекетпен, педагогикалық қ арым-қ атынас жә не мұ ғ алім тұ лғ асымен. Бұ л А. К. Маркова бойынша, біріншіден, педагогикалық ең бек субъекті – мұ ғ алімнің ө зін кө рнекі елестетуге мү мкіндік береді:
МҰ Ғ АЛІМ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢ БЕК СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Мұ ғ алім тұ лғ асы
| Мұ ғ алім педагогикалық іс-ә рекет субъектісі ретінде | 
| Мұ ғ алім педагогикалық қ арым-қ атынас субъектісі ретінде |
Екіншіден, ұ сынылғ ан тү сініктеме іс-ә рекет пен қ арым-қ атынасты кейбір шектеулермен педагогикалық субъекттілік қ асиеттерді, оларды модулды кө рсету кө мегімен қ арастыруды операционалдандыруғ а мү мкіндік береді (кестені қ араң ыз).
А. К. Маркова бойынша мұ ғ алімнің
кә сіби қ ұ зырлылығ ын модулды кө рсету
|
Мұ ғ алім ең бегінің жақ тары | Ең бектің ә рбір жағ ы ү шін психологиялық модуль | ||||||
| Мұ ғ алім ең бегі ү шін объективті қ ажеттілер | Мұ ғ алім ең бегінің психологиялық сипаттамсы | ||||||
| Кә сіби білімдер | Кә сіби-педагогикалық іскерліктер | Кә сіби ұ станымдар | Кә сіби-психологиялық ерекшеліктер (сапалар) | ||||
| Ең бек процесі
| Мұ ғ алімнің педагогикалық іс-ә рекеті | ||||||
| Мұ ғ алімнің педагогикалық іскерліктері | |||||||
| Мұ ғ алім тұ лғ асы | |||||||
| Ең бек нә тижесі | Мектеп оқ ушыларының білімділігі | ||||||
| Мектеп оқ ушыларының тә рбиелілігі | |||||||
Ү шіншіден, А. К. Маркованың кә сіби қ ұ зырлылық ты оның ө зіндік іс-ә рекеттік компоненті – іскерліктерде тү сіндіруге келісі авторғ а іскерліктердің он бір тобын бө ліп қ ана қ оймай, сондай-ақ оларды мұ ғ алім ең бегінің барлық жақ тары ү шін «жарып ө ткіш» қ ылуғ а мү мкіндік берді.
Л. М. Митина ө ң деп, дамытып отырғ ан, «іс-ә рекет–қ арым-қ атынас –тұ лғ а» схемасының контексіндегі мұ ғ алім тұ лғ асының моделі [142, 19-22 б. ] бес кә сіби маң ызды сапаларғ а бө лінеді, олар педагогикалық қ абілеттердің екі тобын айқ ындайды (Н. В. Кузьмина бойынша).
| ЖОРАМАЛДАУШЫ-ГНОСТИКАЛЫҚ Қ АБІЛЕТТЕР
| РЕФЛЕКСИВТІ-ПЕРЦЕПТИВТІ Қ АБІЛЕТТЕР
| ||||||
| Педагогикалық мақ сатты ұ йғ ару | Педагогикалық ойлау | Педагогикалық рефлексия | Педагоги- калық ә деп | Педагоги-калық бағ ыттылық | |||
Ө зіне назар аудартатын жағ дай, біріншіден, қ абілеттердің ө здері де тікелей іс-ә рекет тиімділігін анық таушы субъекттілік факторлар ретінде бола алмайды, екіншіден, бағ ыттылық басқ а да тұ лғ алық сапалармен қ атар қ ойылғ ан.
Педагогикалық іс-ә рекеттің тағ ы да бір субъекттілік қ асиеті эмоционалдық жану немесе психофизиологиялық жү деулік синдромына қ арсылық кө рсету болып табылады. Е. Малерғ а сілтеме жасай отырып, Н. А. Аминов осы синдромның негізгі жә не факультативтік белгілерінің тізімін келтіреді: 1) жү деу, шаршау; 2) психологиялық кү рделену (асқ ыну); ұ йқ ысыздық; 4) клиентке қ атысты негативтік ұ станымдар; 5) ө з жұ мысына қ атысты негативті ұ станымдар; 6) ө з міндеттерін орындауды елемеу; 7) психостимуляторларды пайдалануды кө бейту (темекі, кофе, ішімдік, дә рі-дә рмек); 8) тә беттің азаюы немесе артық жеп қ ою; 9) негативті ө зін-ө зі бағ алау; 10) агрессивтіліктің кү шейуі (ашушаң дық, ызақ орлық, қ ысымдылық ); 11) пассивтіліктің кү шейуі (цинизм, пессимизм, ү мітсіздікті сезіну, селқ остық ); 12) кү нә лілік сезімі. Н. А. Аминов, соң ғ ы синдром басқ а адамдармен, кә сіби, интенсивті ө зара ә рекеттесуші адамдарғ а тә н екенін атап ө теді. Бұ л жерде ол, эмоционалдық жану синдромы, кә сіби жарамсыздық тары айқ ындалғ ан мұ ғ алімдерде кү штірек кө рінетінін кө рсетеді. Осы шынымен де субъекттілік синдромның дамуына қ арсылық кө рсету сапасы (себебі ол іс-ә рекет процесі мен нә тижесінде дамиды) даралық психофизиологиялық жә не психологиялық ерекшеліктермен алғ ы шарттанады, олар елеулі мө лшерде жану синдромының ө зін де шарттайды [4, б. 67-68].
|
|
|
Жалпы субъекттілікті қ асиеттердің (сапалар, сипаттамалар, факторлар) сапалық қ ұ рылымы жайлы кө рсетулер келесі тө рт топты бө луге негіз береді: 1) субъекттің психологиялық (даралық ) қ асиеттері, нышандар ретінде болатын, оның субъекттік рө лін іске асыру алғ ы шарты ретінде; 2) қ абілеттер; 3) бағ ыттылық ты қ амтитын тұ лғ алық қ асиеттер; 4) кә сіби-педагогикалық жә не пә ндік білімдер мен іскерліктер тар мағ ынадағ ы кә сіби қ ұ зырлылық ретінде (V бө лім қ араң ыз). Субъекттілік қ асиеттердің осы топтарын біз ары қ арай педагогикалық іс-ә рекет субъектісі қ ұ рылымының компоненті ретінде қ арастырамыз.
|
|
|
