 |
§ 3. Педагог іс-әрекетінің психофизиологиялық
|
|
|
|
§ 3. Педагог іс-ә рекетінің психофизиологиялық
(индивидтік) алғ ышарттары (нышандары)
Проблеманы қ арастыру тә сілі
Педагогикалық іс-ә рекет субъектісі қ ұ рылымының психофизио-логиялық компонентін қ арастыру барысында бірден екі қ иындық кездеседі. Біріншісі, В. Д. Небылицын кө рсеткендей, «жү йке жү йесі қ асиеттері мен қ абілеттердің немесе тіпті олардың элементтері арасындағ ы байланысқ а қ атысты қ аншама-бір бө лшектенген гипотезаны қ ұ ру, сірә, ә лі де болса ертерек; ол ү шін жү йке жү йесінің қ асиеттері жө нінде, жә не қ абілеттердің ө зі жайлы кө бірек білу керек» [147, 352 б. ]. Екінші қ иындық, сондай-ақ, индивидтің белгілі бір психофизиологиялық кө рсеткіштер мен мінез-қ ұ лық ы, оның іс-ә рекетінің сипаты арасындағ ы эмпирикалық айқ ындалатын тә уелділікті байқ амау мү мкін еместігінде. Сірә, осы қ иындық тардан ө ту, адамның жоғ ары жү йке іс-ә рекеті типінің қ андайда бір комплекстік психофизиологиялық кө рсеткіші мен оның іс-ә рекетте, мінез-қ ұ лық та неғ ұ рлым ық тимал кө рінуі арасындағ ы жалпы байланыстың ө зін орнатуда болып табылады. Бұ л жерде, В. Д. Небылицыннан кейін аталғ ан функционалды-мінез-қ ұ лық тық проблема жедел сенімділік тұ рғ ысынан ауысады. Бұ л В. Д. Небылицын бойынша, «оптималды жұ мыс ө лшемдерінің тұ рақ ты сақ талуын» яғ ни, белгілі бір уақ ыттық кезең дерде, жә не де кү рделенуші, ө згеруші жағ дайда сақ талуын ұ йғ арады. Педагогикалық іс-ә рекеттің нақ осы кө рсеткіштермен сипатталатыны анық.
|
|
|
Педагогтың субъекттік қ ұ рылымынң
психофизиологиялық компоненті
Педагогтың субъекттік іс-ә рекет сипатына қ андай психофизиологиялық кө рсеткіштер ә сер етуі мү мкін деген сұ рақ қ а жауап, темпераменттің негізгі қ асиеттерін В. С. Мерлин мектебінің тү сініктемесі бойынша сипаттау негізінде берілуі мү мкін. Осындай қ асиеттер ретінде болатындар: сензитивтілік, реактивтілік, белсенділік, реактивтілік пен белсенділік ара қ атынасы, реакция қ арқ ыны, иілгіштік немесе ригидтілік, эмоционалдық қ озушылық, экстраверсия немесе интроверсия. Мұ ндай кө рсеткіштер ретінде сондай-ақ эмоционалды ұ стамдылық немесе невротизм бола алады; қ абылдаудың талдаулық немесе синтетикалық типі; когнитивті стилді анық таушы аяғ а тә уелсіздік немесе тә уелділік, жә не жалпы, суреттеуші болғ анмен де, темперамент типі мінез-қ ұ лық тағ ы жоғ ары жү йке іс-ә рекеті типінің кө рінісі ретінде болады, яғ ни кү ш–ә лсіздік, ұ стамдылық -ұ стамсыздық, қ озу мен тежеу процестерінің тең есу жылдамдығ ы кө рсеткіштері бойынша. Бұ л жерде айта кетеін жайт, В. С. Мерлин тү сініктемесінде жоғ ары жү йке іс-ә рекетінің қ асиеттері ең алдымен, іс-ә рекет стиліне, соның ішінде педагогтың даралық стиліне де ә сер етеді. Одан кейінгі ық палдардың барлығ ы жанамаланғ ан.
Осындай функционалды – мінез-қ ұ лық ты байланыстарды орнату-дың дұ рыстығ ы К. Юнгтың жалпы интроверсияның, соның ішінде ойшыл типтегі интроверсия мен мұ ғ алімнің, педагогтың субъекттілік ерекшеліктерінің тікелей байланысы жайлы пікірімен мақ ұ лданады. «Ә рине, – деп жазады К. Юнг, – иррационалды интроверттелген типтер мұ ғ алім ретінде мү лтіксіз адамдар емес. Оларғ а парасат пен парасат этикасы жетіспейді... » [239, 87 б. ], деп ары қ арай жалғ астырады: «Жеке, мұ ғ алім ретінде оның ә сері аз, себебі оғ ан ө з оқ ушыларының ақ ыл қ ұ рылысы белгісіз. Оқ у ө з негізінде, егер ол тек кездейсоқ теоретикалық проблема болып табылмаса, тіпті оны мү лдем қ ызық тырмайды. Ол нашар мұ ғ алім, ө йткені оқ ыту кезінде, ол оқ ытудың мазмұ ндалуына қ анағ аттанбай, ол тек оқ у пә нін ғ ана ойлап тұ рады» [239, 68 б. ].
|
|
|
Жоғ арыда айтылғ андардан келесі қ орытынды жасауғ а болады: психофизиологиялық компонент жеткілікті зерттелмеген жә не анық талмағ анмен де, ол шынайы бар жә не болашақ та ары қ арай зерттеу ү шін қ ызық ты ретінде белгіленуі керек. Жү ргізілген зерттеулер негізінде (Н. В. Кузьмина, А. К. Маркова, А. Я. Никонова, Н. А. Аминов. С. К. Кондратьева, Л. М. Митина жә не т. б. ) жорамалдауғ а болатын жайт, педагог іс-ә рекетінің тиімділігі жә не оның субъект ретіндегі жайлы кө ң іл кү йі басқ а тең жағ ымды ық палдарда келесілерді қ амтамасыз етеді: қ ұ рылымғ а енетін барлық – мнемикалық, логикалық, сенсорлық -перцептивтік жә не атенциалдық (Б. Г. Ананьев терминдерінде) функциялар бойынша интеллектуалдық дамудың оптималды (жастық кө рсеткіштер бойынша) дең гейі; дифференциацияның жоғ ары кө рсеткішімен синтетикалық, тұ тастық, аяғ а тә уелсіздік, когнитивті стиль (Г. А. Берулава); ойлаудың иілгіштігі жә не конвергенттілігі; белсенділік, реакциялардың жоғ арғ ы қ арқ ыны, лабилділік, амбиверттілік; эмоционалды ұ стамдылық, ө зін-ө зі реттеудің жоғ ары дең гейі.
Осы кө рсеткіштер нышандар, алғ ы шарттар ретінде болады, бірақ олар субъект қ ұ рылымының дербес компоненті болып табылады, жә не де адамның кә сіби жарамдылығ ын анық тау ү шін диагностикалау обьекті бола алады.
|
|
|
§ 4. Педагогикалық іс-ә рекеттің
субъекті қ ұ рылымындағ ы қ абілеттер
Даралық ерекшеліктер мен қ абілеттердің байланысы
Педагогикалық қ ызметтің субъектісінің § 3 қ арастырылғ ан жеке психологиялық ерекшеліктері адамның қ абілеттерімен, яғ ни оның ө зіне тә н қ асиеттерінің бірімен іштей байланысты. Б. М. Теплов пен В. Д. Небылицынның беделді мақ ұ лдаулары бойынша, «адамның қ абілеттері жү йке жү йесінің қ асиеттеріне байланысты емес, ө згеше психологиялық заң дылық тар бойынша қ алыптасса да, дегенмен, ә рине оқ ыту процестері жү йке процестерінің динамикалылығ ы жоғ ары немесе тө мен адамдарда тү рліше жү реді, ал музыкалық қ абілет жү йке жү йесінің сезімталдығ ы жоғ ары немесе тө мен адамдарда басқ аша қ алыптасады» [212. , 7 4 6].
Адамдардың даралық -типологиялық айырмашылық тары тұ рғ ысынан (Н. Е. Малков) ақ ыл-ой қ абілеттерінің табиғ атын зерттеулерде, жү йке процестерінің типологиялық қ асиеттері сө зсіз, ақ ыл-ой іс-ә рекетінің ө ту динамикасын анық тайтыны кө рсетілген: білімдерді ө зектендіру жылдамдығ ын, зейінді шоғ ырландыру кү шін, сырттық тітіркендіргіштерге қ атынастардың ұ стамдылығ ын, ақ ыл-ой қ абілетін. Басқ аша айтқ анда, адамның оны басқ а адамдардан ажырататын даралық -психологиялық ерекшеліктері ретінде, қ абілет-тердің психофизиологиялық, нышандық жә не ө зіндік психологиялық ө зекті дең гейлерінің сө зсіз байланыстары белгіленді. Қ абілеттер іс-ә рекетті алдын ала анық тайды жә не одан кө рінеді (С. Л. Рубинштейн, Б. М. Теплов, В. Д. Шадриков).
Бұ л жерде қ абілеттердің ө зі психологияда тү рліше қ арастырылады: қ абілеттер мен нышандар ажыратылмайды; нышандар қ абілеттердің психофизиологиялық алғ ышарттарының мә ні; қ абілет қ асиеттер ансамблі, олар эмоционалдық -еріктік ерекшеліктер мен қ атынастар жү йесін қ амтиды; қ абілет – бір белгілі бір білімдер жиынтығ ы; қ абілет – іс-ә рекеттің, оны табысты орындаудың алғ ы шарты, мү мкіндігі; қ абілет жекеленген психикалық функцияларды жү зеге асырушы функционалды жү йелердің қ асиеті [233, 179 б. ].
|
|
|
