Қабілеттер анықтамасы

Қ абілеттер анық тамасы

С. Л. Рубинштейн кө рсеткендей, «Адам қ абілеттерінің даму процесі адамның даму процесі б. т. Адамның белгілі-бір білімдер мен ә рекеттер тә сілдерін игеруі ө зінің алғ ышарты, ө зінің ішкі шарты ретінде ақ ыл-ой дамуының белгілі дең гейі – ақ ыл-ой қ абілеттерінің дамуына ие болады» [193, 277 б. ]. Бұ л ахуал оқ у іс-ә рекетін тү сіндіру ү шін аса маң ызды. Б. М. Теплов [213] берген неғ ұ рлым кең тү рдегі анық тамада қ абілеттердің тұ лғ аның даралық қ асиеттері ретіндегі негізгі сипаттамалары келтірілген, олар іс-ә рекетті табысты орындау шарты болып табылады. Қ абілеттер, Б. М. Теплов бойынша, дағ дылар мен іскерліктерге тең естірілмейді, жә не де белгілі бір іс-ә рекетті орындаудың табыстылығ ына қ атысты бір адамды екіншісінен ажыратады.

Егер С. Л. Рубинштейн бойынша ақ ыл-ой қ абілеттерінің дамуы білімдерді игерудің алғ ы шарты болса, онда Б. М. Теплов бойынша қ абілеттердің ө зінің даму алғ ы шарты ретінде нышандар болады, яғ ни туа берілген анатомо-физиологиялық ерекшеліктері ретінде. Қ абілеттер іс-ә рекетте жаратылады жә не де іс-ә рекеттің, оның қ ұ ралдары мен тә сілдерін игерудің жылдамдығ ы, терең дігі, беріктігі сияқ ты динамикалық сипаттамаларында кө рінеді. Іс-ә рекеттің ә р тү рлеріне қ атысты жалпы интеллектуалдық жә не арнайы қ абілеттер жіктеледі. «Қ абілеттерді кең алынғ ан анық тамасы оның индивид қ асиеттері екендігінде, оның ансамблі белгілі бір іс-ә рекетті орындаудың табыстылығ ын шарттайды. Мұ нда, іс-ә рекеттің ө зінде онтогенети-калық дамитын жә не осығ ан орай, сыртқ ы жағ дайларғ а байланысты қ асиеттер назарғ а алынып тұ р» [110, 8 б. ].

Осы қ асиеттерді оқ удың ә р тү рлерінде, мысалы музыка (Б. М. Теплов), математика (В. А. Крутецкий), бейнелеу (В. И. Киреенко), ә дебиет (В. П. Ягункова, Г. В. Быстрова), химия (Д. А. Эпштейн) жә не т. б. облыстарды зерттей отырып, авторлар сә йкес қ абілеттер анық тамасына тек психикалық процестердің ө ту ерекшелігін ғ ана емес, сондай-ақ кө бінесе тұ лғ аның кейбір қ ырларын да жатқ ызады. Мысалғ а, ә деби-шығ армашылық қ абілеттерді зерттеуші В. П. Ягункова оның алты компоненттерін атайды: 1) ә серленгіштік, 2) поэтикалық қ ырағ ылық, 3) жақ сы ес (бейнелік те, сө здік-логикалық та), 4) жаң а бейнелерді жасау қ абілеті, 5) кө ң іл-кү йге ортақ тасу кү йінің пайда болу жең ілдігі, 6) сө здік ассоциациялардың байлығ ы. Тіптен айқ ыны, бұ л компоненттер – психикалық процестердің де, жә не де тұ лғ аның ә серленгіштік, кө ң іл-кү йге ортақ тасу пайда болу жең ілдігі сияқ ты қ ырларының да кү рделі комплекстері.

Педагогикалық қ абілеттердің жалпы қ ұ рамы

Отандық зерттеушілер С. Л. Рубинштейн, Б. М. Теплов қ арастырғ ан ахуалдардың негізінде педагогикалық қ абілеттердің тұ тас бір жинағ ын бө лді. Олардың ішіндегі Н. Д. Левитов пен Ф. Н. Гоноболин анық тағ ан негізгілерін салыстырайық. Мысалғ а, Н. Д. Левитов негізгі педагогикалық қ абілеттер ретінде келесілерді бө леді: балаларғ а білімдерді қ ысқ а жә не қ ызық ты формада беру қ абілеті; бақ ылампаздық қ а сү йенетін, оқ ушыларды тү сінуі қ абілеті; ойлаудың ө з бетінше жә не шығ армашылық қ алыбы; тапқ ырлық немесе шапшаң жә не дә л бағ дарлану; мұ ғ алімнің ө зінің жұ мысын, жә не де жақ сы оқ ушылар ұ жымын жасауды қ амтамасыз ету ү шін қ ажетті ұ йымдастырушылық қ абілеттер.

Осы бес негізгі қ абілеттер мазмұ нын дамыта жә не жете қ арастыра отырып, Ф. Н. Гоноболин он екі қ абілеттерді атайды, оларды біріктіре отырып келесі топтарды алуғ а болады. Оқ у материалын оқ ушыларғ а қ ол жеткілікті қ ылу қ абілеті жә не оқ у материалын ө мірмен байланыстыру қ абілеті екеуі бірігіп ө зіндік бір дидактикалық қ абілеттер тобын қ ұ райды, олар білімдерді неғ ұ рлым қ ысқ а жә не қ ызық ты формада беру деген неғ ұ рлым жалпы қ абілетпен байланыстырылады. Мұ ғ алімнің оқ ушыны тү сінуі, балаларғ а деген қ ызығ ушылық, жұ мыстағ ы шығ армашылық, балаларғ а қ атысты бақ ылампаздық – бұ л адамның рефлексивті-гностикалық қ абілеттерімен байланысты қ абілеттердің екінші тобы. Балаларғ а педагогикалық еріктік ә сер ету, педагогикалық талап қ оюшылық, педагогикалық ә деп, балалар ұ жымын ұ йымдастыра алу қ абілеті – бұ л, қ азір атап жү ргендей, интерактивті-коммуникативті қ абілеттер. Ф. Н. Гоноболин бө лген қ абілеттердің ө те маң ызды тө ртінші тобы - мұ ғ алім тілінің мазмұ ндылығ ын, ашық тығ ын, бейнелілігін жә не сенімділігн сипаттайтын қ абілеттерді қ амтиды.

Неғ ұ рлым жалпыланғ ан тү рде педагогикалық қ абілеттерді В. А. Крутецкий кө рсеткен, ол оларғ а сә йкес жалпы анық тамалар берген [97, 294-299 б. ].

1. Дидактикалық қ абілеттер – шә кірттерге оқ у материалын неғ ұ рлым ұ ғ ынық ты қ ылып беру қ абілеті, оларғ а материалды немесе проблеманы айқ ын жә не тү сінікті тү рде келтіру, пә нге қ ызығ ушылық тудыру, шә кірттерде белсенді ө з бетінше ойды қ оздыру. Дидактикалық қ абілеті бар мұ ғ алім қ ажет жағ дайда оқ у материалын бейімдеп, қ иынды жең іл, кү рделіні – қ арапайым, ұ ғ ынық сыз, тү сініксізді – тү сінікті қ ыла алады. Кә сіби шеберлік, бү гін біз тү сініп отырғ андай, тек білімдерді бала санасына жеткізе біле беру, материалды белгілі жә не тү сінікті мазмұ ндау қ абілетін ғ ана емес, сондай-ақ шә кірттердің ө зіндік  жұ мысын, ө з бетімен білім алуын ұ йымдастыру қ абілетін, шә кірттердің танымдық белсенділігін ақ ылмен жә не нә зік «дирижерлеп», оларды керек жақ қ а бағ ыттап отыру қ абілетін қ амтиды.

2. Академиялық қ абілеттер – ғ ылымның сә йкес аймағ ына деген қ абілеттер (математикағ а, физикағ а, биологияғ а, ә дебиетке жә не т. б. ). қ абілетті мұ ғ алім пә нді тек ғ ана оқ у курсының кө лемінде ғ ана емес, елеулі терең жә не кең тү рде біледі, ол ү немі ө з ғ ылымында жаң алық тарды бақ ылап жү реді, материалды абсолютты еркін игереді, оғ ан ү лкен қ ызығ ушылық кө рсетеді, кем дегенде қ арапайым зерттеу жұ мысын жү ргізеді.

3. Перцептивті қ абілеттер – оқ ушының, тә рбиеленушінің ішкі дү ниесіне ене білу қ абілеті, оқ ушы тұ лғ асын жә не оның уақ ытша психикалық кү йлерін тү сінумен байланысты психологиялық бақ ылам-паздық. Қ абілетті мұ ғ алім, тә рбиеші елеусіз белгілер арқ ылы, болар болмас сыртқ ы кө рінулер бойынша оқ ушының ішкі дү ниесінде болып жатқ ан ө згерістерді байқ ап қ алады.

4. Тілдік қ абілеттер – ө з ойлары мен сезімдерін тілдің, мимика жә не пантомимика кө мегімен айқ ын жә не нақ ты білдіре алу қ абілеті. Қ абілетті мұ ғ алімнің тілі сабақ кезінде қ ашанда шә кірттерге бағ ытталғ ан. Мұ ғ алім жаң а материалды хабарласын, оқ ушы жұ мысына тү сініктеме берсін, мақ ұ лдау немесе сө гіс айтсын, қ ашанда оның сө зі ішкі кү шпен, сенімділікпен, ө зі айтып тұ рғ ан нә рсеге қ ызығ ушылық пен ерекшеленеді. Ойын оқ ушылр ү шін тү сінікті, айқ ын, қ арапайым тү рде білдіру.

5. Ұ йымдастырушылық қ абілеттер – бұ л, біріншіден, оқ ушылар ұ жымын ұ йымдастыру қ абілеті, оны жаң а міндеттерді орындауда топтастыру жә не дем беру, екіншіден, ө з жұ мысын дұ рыс ұ йымдастыру қ абілеті, ө з жұ мысын ұ йымдастыру дұ рыс жоспарлау жә не ө зін бақ ылау іскерлігін ұ йғ арады. Тә жірибелі мұ ғ алімдерде ө зіндік бір уақ ытты сезіну қ алыптасады – жұ мысты уақ ытқ а дұ рыс бө лу, белгіленген мерзімде ү лгеру ептілігі.

6. Авторитарлық қ абілеті – шә кірттерге тікелей эмоционалды-еркін ә сер ету қ абілеті жә не осы негізде олардың алдында беделді бола білу қ абілеті (бірақ, ә рине, беделдік тек осы негізде ғ ана жасалмайды, мысалғ а, білімді ө те тамаша білу, мұ ғ алім сезімталдығ ы мен ә дебінің негізінде де жә не т. б. ). Авторитарлық қ абілеттер мұ ғ алімнің тұ лғ алық сапаларының бірқ атар жиынына байланысты, соның ішінде оның ерік сапалары (шешімділік, тө зімділік, табандылық, талап қ оюшылық жә не т. б. ), жә не де оқ ушыларды оқ ыту мен тә рбиелеуге жауапкершілік сезіміне, мұ ғ алімнің ө зінің дұ рыстығ ына сенімділігіне, осы сенімділікті ө з шә кірттеріне бере алу іскерлігіне байланысты.

7. Коммуникативтік қ абілеттер – балалармен қ арым-қ атынас жасау қ абілеті, олармен қ арым-қ атынас жасауда дұ рыс тә сіл таба алу, олармен, педагогикалық кө зқ арас тұ рғ ысынан, орынды ө зара ә рекеттесуді орнату іскерлігі, педагогикалық ә дептің болуы.

8. Педагогикалық қ иял (немесе, болжам жасау қ абілеттер) – бұ л, ө з ә рекеттерінің салдарын алдын ала кө руден, оқ ушыдан болашақ та кім шығ атынын елестете отырып, оның тұ лғ асын тә рбиелеуді жобалаудан, тә рбиеленушілердің қ андай да бір сапаларының дамуын болжай алу іскерлігінен кө рінетін арнайы қ абілеттер.

9. Зейінді бір мезгілде бірнеше іс-ә рекеттерге тарату қ абілеті мұ ғ алім жұ мысы ү шін ерекше мә нге ие. Қ абілетті, тә жірибелі мұ ғ алім материалды мазмұ ндаудың мазмұ ны мен формасын, ө з ойының (немесе оқ ушы ойының ) ө рісін мұ қ ият бақ ылайды, сонымен бірге оқ ушылардың барлығ ын кө з алдында ұ стайды, шаршау, назар аудармау, тү сінбеу белгілерін, тә ртіп бұ зуды байқ ап отырады, жә не де ө з мінез-қ ұ лқ ын қ адағ алап отырады (тұ рысы, мимикасы жә не пантомимикасы, жү рісі).

Келтірілген педагогкиалық қ абілетттер анық тамасынан кө рініп отырғ андай, олар ө з мазмұ нында, біріншіден, кө птеген тұ лғ алық сапаларды қ амтиды, жә не екіншіден, белгілі бір ә рекеттерде, іскерліктерде ашылады. Бұ л жерде, бірнеше қ абілеттер мазмұ нына енетін іскерліктер бар, мысалы, дидактикалық қ абілеттерге жататын шә кірттердің ө з бетінше жұ мысын ұ йымдастыру іскерлігі, іс-жү зінде басқ алардың жұ мысын ұ йымдастыру іскерлігі болып табылады. Ол ұ йымдастырушылық қ абілетіне кіреді. Перцептивті қ абілеттерді ашатын іскерліктер, зейінді тарату қ абілетіне енетін іскерліктерге ө те таяу, жә не т. б. бұ л, мұ ғ алімнің белгілі бір ә рекеттері (іскерліктері) негізінде, тіпті қ андайда бір педагогикалық функция жү зеге асатын олардың жиынтығ ында, бірнеше қ абілеттер жатуы мү мкін екендігін кө рстетеді.