Педагогикалық қабілеттердің құрылымы

Қ азіргі кезде, Н. В. Кузьмина жә не оның мектебі дамытып отырғ ан, педагогикалық қ абілеттер тұ жырымдамасы толық жү йелік тү сініктеме болып табылады. Біріншіден, бұ л тұ жырымдамада барлық педагогикалық қ абілеттер педагогикалық жү йенің негізгі жақ тарымен байланыстырылғ ан. Екіншіден, алдың ғ ы анық тамаларғ а қ арағ анда, олар «педагогикалық іс-ә рекеттің объектіне, процесіне жә не нә тижесіне деген ерекше сезімталдық » ретінде анық талғ ан. Ү шіншіден, осы сезімталдық тың қ андай да бір қ ұ рылымдық ұ йымдасуымен кө рсетілген, тек олардың жинағ ымен, жиынтығ ымен шектелмеген. Тө ртіншіден, педагогикалық қ абілеттердің дең гейлігі бө лінген. Бесіншіден, осы тү сініктемеде, бір жағ ынан жалпы жә не арнайы педагогикалық қ абілеттер байланысы, келесі жағ ынан, арнайы педагогикалық пен басқ а арнайы қ абілеттер байланысы анық талғ ан [100].

Осы тә сілде, басқ аларындағ ы сияқ ты, педагогикалық іс-ә рекет субъектісінің қ абілеттері, педагогикалық іс-ә рекетте қ алыптаса жә не дами отырып (бірақ олар педагогкиалық іс-ә рекетпен басылып тасталынуы да мү мкін), елеулі мө лшерде оның табыстылығ ын анық тайтыны атап кө рсетілген. Бұ л олардың болашақ педагог ү шін арнайы талдануының маң ыздылығ ын анық тайды.

Н. В. Кузьминаның дә лелдемесінде  педагогикалық жү йе бес қ ұ рылымдық элементтерді (мақ саттар, оқ у ақ параты, коммуникация қ ұ ралдары, шә кірттер мен педагогтар), жә не бес функционалды элементтерді (зерттеушілік, жобалаушы, конструктивті, коммуникатив-ті, ұ йымдастырушылық ) қ амтиды. Осы элементтер даралық педагоги-калық іс-ә рекеттің де функционалды элементтері болып табылады (зерттеушілік, жобалаушы, конструктивті, коммуникативтік, ұ йымдас-тырушылық ), мұ ның ө зі олардың негізінде жатқ ан қ абілеттердің бес ү лкен тобы жайлы айтуғ а мү мкіндік береді.

Педагогикалық қ абілеттерді, іс-ә рекет субъекті болып табылатын педагогтың біріншіден, ө з педагогикалық іс-ә рекетінің объектісіне, процесіне жә не нә тижелеріне..., екіншіден, шә кірттерге қ арым-қ атынас, таным, ең бек субъектілері [100, 56 б. ] ретіндегі сезімталдығ ының ө зегеше формасы ретінде қ арастыра отырып, Н. В. Кузьмина педагогикалық қ абілеттердің екі дең гейін бө леді: перцептивті-рефлек-сивті жә не проективтік. Бірінші дең гей сезімталдық тың ү ш тү рін қ амтиды: эмпатиямен байланысты обьект сезімі, мө лшер немесе ә деп сезімі, жә не қ атыстылық сезімі. Сезімталдық тың осы кө рінулері педагогикалық ішкі тү йсік негізінде жатыр.

Педагогикалық қ абілеттердің екінші дең гейі Н. В. Кузьмина бойынша, – оқ ытудың жаң а, ө німді тә сілдерін жасауғ а сезімталдық пен ара қ атынастағ ы проективті қ абілеттер. Бұ л дең гей гностикалық, жобалаушы, конструктивтік, коммуникативтік, ұ йымдастырушылық қ абілеттерді қ амтиды. Бұ л жерде осы қ абілеттердің ә рқ айсысының жоқ тығ ы қ абілетсіздіктің нақ ты формасы екені кө рсетіледі. Гностикалық қ абілеттер шә кірттердің оқ ыту ә дісін жылдам жә не шығ армашылық тү рде игеруінен, оқ ыту тә сілдерінің таң дамалылы-ғ ынан кө рінеді. Гностикалық қ абілеттер мұ ғ алімде ө зінің оқ ушылары, ө зі жайлы ақ параттың жинақ талуын қ амтамасыз етеді. Жобалаушы қ абілеттер тә рбиелей оқ ытудың бү кіл оқ у кезең інде орналасқ ан тапсырмалар-міндеттердегі соң ғ ы нә тижені елестете алу қ абілетінде кө рінеді, бұ л ү йренушілерді тапсырмаларды ө з бетінше орындауғ а дайындайды. Конструктивті қ абілеттер бірлескен ынтымақ тастық тың, іс-ә рекеттің шығ армашылық жұ мыс атмосферасын қ алыптастырудан, сабақ ты, ү йренушінің дамуы мен ө зіндік дамуының қ ойылғ ан мақ сатына неғ ұ рлым сай ұ йымдастыруғ а деген сезімталдық тан кө рінеді. Коммуникативті қ абілеттер педагогикалық мақ сатқ а сә йкес контакттарды, қ атынастарды орнатудан кө рінеді. Бұ л қ абілеттер Н. В. Кузьмина бойынша, тө рт факторлармен қ амтамасыз етіледі: сә йкестендіруге қ абілеттілік, шә кірттердің даралық ерекшеліктеріне деген сезімталдық, жақ сы дамығ ан ішкі тү йсік, суггестивті қ асиеттер. Оларғ а тағ ы тіл мә дениеті (мазмұ ндылық, ү ндеулік, ә сер етушілік) факторын қ осамыз. Ұ йымдастырушылық қ абілеттер шә кірттерді топта ұ йымдастыру тә сілдеріне таң дамалы сезімталдық тан, олардың оқ у материалын игеруінен, ү йренушілердің ө з-ө здерін ұ йымдастырулары-нан, педагогтың ө з іс-ә рекетін ө зі ұ йымдастыруынан кө рінеді.

Н. В. Кузьмина мектебін зерттеушілердің қ орытындысы аса маң ызды: педагогикалық қ абілеттер жалпы қ абілеттердің дамуының жоғ ары дең гейін ұ йғ арады (бақ ылампаздық, ойлау, қ иял) жә не басқ а арнайы қ абілеттер, мысалы, поэтикалық, жазушылық, ә ртістік, педагогикалық іс-ә рекет саласына педагогикалық бағ ыттылық пен педагогикалық қ абілеттер болғ ан кезде ғ ана, оның ү стіне тек олардың ары қ арй дамуы жағ дайында ғ ана қ осылады. Педагогикалық жә не басқ а арнайы қ абілеттер ара қ атынасының ү ш тү рі бө лінеді: арнайы қ абілеттер педагогикалық іс-ә рекетке: а) кө мектеседі, ә ) бейтарап жә не б) кедергі жасайды.

Қ абілеттілік тү сініктемесінде жалпы қ абілеттіліктер, атап айтқ анда, педагогикалық қ абілеттерге қ атысты Н. А. Аминовтың [5] кө зқ арасы қ ызық ты болып отыр. Егер Н. В. Кузьмина теориясында қ абілеттер жіктеуінің негізі сезімталдық болып табылса, Н. А. Аминова ү шін мұ ндай негіз ретінде табыстылық болады. Табыстылық тың екі тү рі бө лінеді: даралық (адамның ө з-ө зіне қ атысты уақ ыттағ ы жетістіктері) жә не ә леуметтік (басқ алардың жетістіктеріне қ атысты бір адамның жетістігі). Бірінші тү рі – бұ л даралық (ресурстік) табыстылық, екіншісі – бә келестікке тө теп бере алушылық қ абілеттілігі. Даралық, ресурстық табыстылық – бұ л табысқ а жету тә сілдері, оғ ан жалпы (перцептивті) жә не арнайы қ абілеттер жатады. Соң ғ ысы Н. А. Аминов бойынша, эмоционалдық, еріктік, мнемикалық, атенциондық, имаженативтік қ абілеттерді қ амтиды. Ө зіндік қ абілеттерді автор терминалды деп атайды. Олар адамның бә келестікке тө теп бере алушылық қ абілеттілігін қ амтамасыз етеді жә не жоғ арылатады. Педагогикалық іс-ә рекетке деген терминалды қ абілеттер ө з қ ұ рылымында эмоционалды жану синдромының (эмоционалдық ресурстардың жү деуі) дамуына қ арсылық ты ұ йғ арады.

Осылайша, педагогикалық қ абілеттерді психологиялық талдау дең гейінде оларды жіктеудің келесі негіздері анық талды: педагогикалық іс-ә рекеттің тиімділік шарттары (Н. Д. Левитов, Ф. Н. Гоноболин, В. А. Крутецкий), педагогикалық іс-ә рекеттің тү рлі компоненттеріне сезімталдық (Н. В. Кузьмина, А. А. Реан), психикалық функциялар мен кү йлердің психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланыстыратын ә рекеттер нә тижелерінің валенттілігі (Н. А. Аминов). Басқ а да негіздер бө лінуі мү мкін: Х. Гарднердің морфологиялығ ы, Дж. Холландтың ә леуметтігі жә не т. б.

Педагогикалық қ абілеттерді қ арастырудағ ы маң ызды проблема-лардың бірі олардың қ алыптасуы мен диагностикалануы болып табылады. Б. М. Теплов кө рсеткендей, диагностикалау қ абілеттердің сандық анық тауын қ оса отырып, міндетті тү рде сапалық талдаумен жү зеге асырылып жә не анық талуы тиіс. Н. А. Аминов тестік ә дістемелерді қ амтитын педагогикалық қ абілеттердің тестерінің батареясын ә зірлеген: педагогикалық қ абілеттердің алғ ашқ ы компоненттерінің кө рінуін анық тау ү шін (жеті тест); педагогикалық потенциалды анық тау ү шін (алты тест); педагогикалық шеберліктің қ аншалық ты дең гейде екенін анық тау ү шін (жеті тест).