 |
§ 5. Педагогикалық іс-әрекет субъекті
|
|
|
|
§ 5. Педагогикалық іс-ә рекет субъекті
қ ұ рылымындағ ы тұ лғ алық сапалар
Педагог тұ лғ асы сапаларының жалпы анық тамасы
ХІХ ғ асырдың соң ында отандық педагогикалық психологияда П. Ф. Каптерев кө рсеткендей, педагогикалық іс-ә рекеттің табыстылы болуының маң ызды факторларының бірі мұ ғ алімнің «тұ лғ алық сапалары» болып табылды. Мақ сатқ а ұ мтылу, табандылық, ең бек сү йгіштік, қ арапайымдылық, бақ ылампаздық сияқ ты сапалардың міндетті болуы аталынып ө тіледі. Тапқ ырлық тың болуы, сонымен қ атар шешендік қ абілеттер, артистік мінез ерекше атап кө рсетіледі. Ә сіресе, эмпатияғ а ә зір болу маң ызды, яғ ни оқ ушылардың психикалық кү йлерін тү сінуге, кө ң іл-кү йге ортақ тасуғ а ә зір болу жә не ә леуметтік ө зара ә рекеттесуге қ ажеттілік маң ызды. Зерттеушілер тарапынан педагогикалық ә депке ү лкен мә н беріледі, оның кө рінісінен мұ ғ алімнің жалпы мә дениеті жә не оның педагогикалық іс-ә рекетінің жоғ ары кә сіпқ ойлығ ы байқ алады.
Тұ лғ аның кә сіби–педагогикалық сапалары
Педагогты іс-ә рекет субъектісі ретінде қ арастыруда зерттеушілер кә сіби-педагогикалық сапаларды бө леді, олар қ абілеттерге ө те жақ ын жә не ө зіндік тұ лғ алық болуы мү мкін. Маң ызды кә сіби сапаларғ а А. К. Маркова: педагогикалық эрудиция, педагогикалық мақ сатты ұ йғ ару, педагогикалық (практикалық жә не диагностикалық ) ойлау, педагоги-калық тү йсік, педагогикалық суырып салушылық, педагогикалық бақ ылампаздық, педагогикалық оптимизм, педагогикалық тапқ ырлық, педагогикалық болжау жә не педагогикалық рефлексияны жатқ ызады. Осы сапалардың «қ абілеттер» тү сінігіне жақ ын болуын А. К. Маркованың ө зі растап, олардың кейбіруін дә л солай анық тайды. Мысалы, «педагогикалық мақ сатты ұ йғ ару... бұ л мұ ғ алімнің қ оғ амдық мақ сат пен ө з мақ саттарынан қ осынды ө ндіру, жә не содан соң оларды оқ ушыларғ а қ абылдау мен талқ ылауғ а ұ сыну қ абілеті» [129, 20 б. ]; «педагогикалық бақ ылампаздық ... бұ л адамды мә нерлі қ имылдары арқ ылы кітап оқ ығ андай оқ у қ абілеті» [129, 24 б. ] (перцептивті қ абілеттер). Осы сапалардың (қ абілеттердің ) кө пшілігі тікелей педагогикалық іс-ә рекеттің ө зімен байланыстырылатыны маң ызды.
|
|
|
А. К. Маркова сияқ ты, педагогтың кә сіби маң ызды сапаларын қ арастыра отырып (педагогикалық бағ ыттылық, педагогикалық мақ сатты ұ йғ арушылық, педагогикалық ойлау, педагогикалық рефлексия, педагогикалық ә деп), Л. М. Митина [142] Н. В. Кузьмина бойынша педагогикалық қ абілеттердің екі дең гейімен байланыстырады: проективті жә не рефлексивті-перцептивті. Л. М. Митина зерттеулерінде мұ ғ алімнің елуден артық педагогикалық қ асиеттері бө лінген (кә сіби-маң ызды сапалар да, сондай-ақ ө зіндік тұ лғ алық сипаттамалар да). Осы қ асиеттердің тізімін келтірейік [142, 21 б. ]: сыпайылық, ойлампаздық, талғ ағ ыштық, ә серленгіштік, тә рбиелілік, зейінділік, шыдамдылық пен ө з-ө зіне ие болу, мінез-қ ұ лық иілгіштігі, азаматтылық, адамшылық, іскерлік, тә ртіптілік, мейірімділік, адал ниеттілік, идеялық сенімділік, бастамашылық, адалдық, ұ жымшылдық, сыншылдық, логикалық, балаларғ а деген сү йіспеншілік, бақ ылампаздық, табандылық, жауапкершілік, қ айырымдылық, жинақ ылық, ү йірлік, саяси саналылық, адамгершілік, патриоттық, шыншылдық, педагогикалық эрудиция, алды артын ойлағ ыштық, принципшілдік, ө з бетіншелік, ө зіне сын кө збен қ араушылық, кішіпейілділік, ә ділеттілік, байыптылық, батылдық, ө зін ө зі жетілдіруге ұ мтылу, ә дептілік, жаң алық сезу, ө зінің абыройлық сезімі, жітілік, эмоционалдылық. Осы қ асиеттердің жалпы тізімі ү здік мұ ғ алімнің психологиялық портретін қ ұ райды. Осы портретттің ө зегі, желісі ө зіндік тұ лғ алық сапалар болып табылады: бағ ыттылық, талап ету дең гейі, ө зін-ө зі бағ алау, «Мен» бейнесі.
|
|
|
Педагогикалық іс-ә рекет субъекті
қ ұ рылымындағ ы тұ лғ алық бағ ыттылық
Н. В. Кузьмина бойынша, тұ лғ алық бағ ыттылық кә сіби-педагогикалқ іс-ә рекет шың дарына жетудің маң ызды субъективті факторларының бірі болып табылады. Жалпы психологиялық мағ ынада тұ лғ а бағ ыттылығ ы «тұ лғ а іс-ә рекетін бағ дарлаушы жә не бар ситуацияларғ а тә уелді емес тұ рақ ты мотивтер жиынтығ ы ретінде анық тайды. Тұ лғ алық бағ ыттылық адамның дү ниетанымы кө рінетін қ ызығ ушылық тармен, бейімділіктермен, сенімділіктермен, идеалдар-мен сипатталады» [179, 230 б. ]. Педагогикалық іс-ә рекетке қ атысты осы анық тамалардың тү сініктік мазмұ нынын кең ейте отырып, Н. В. Кузьмина оғ ан тағ ы да шә кірттердің ө зіне, шығ армашылық қ а, педагогикалық мамандық қ а қ ызығ ушылық ты, онымен айналасуғ а бейімділікті, ө з қ абілеттерін саналы тү сінуді қ осады.
Іс-ә рекеттің негізгі стратегиясын таң дау Н. В. Кузьмина бойынша, бағ ыттылық тың ү ш типін шарттайды: шынайы педагогикалық, формалды педагогикалық жә не жалғ ан педагогикалық. Бағ ыттылық тың тек бірінші типі ғ ана педагогикалық іс-ә рекетте жоғ ары нә тижеге жетуге ық пал етеді. «шынайы педагогикалық бағ ыттылық, шә кірт тұ лғ асын оқ ытылып отырғ ан пә н қ ұ ралдарымен қ алыптастыруғ а деген, тасымалдаушысы педагог болып табылатын білімге деген шә кіртте бастапқ ы қ ажеттілікті қ алыптастыру есебімен пә нді қ айта қ ұ рылымдауғ а деген тұ рақ ты мотивацияда болып отыр» [100, 16-17 б. ].
|
|
|
Шынайы педагогикалық іс-ә рекеттің негізгі мотиві педагогикалық іс-ә рекет мазмұ нына деген қ ызығ ушылық болып табылады (Н. В. Кузьмина мә ліметтері бойынша, ол 85% педагогикалық жоғ ары оқ у орны студенттеріне тә н). Педагогикалық бағ ыттылық қ а оның жоғ арғ ы дең гейі ретінде табиғ и бейімділік қ осылады, ол ө зінің даму процесінде таң дап алынғ ан іс-ә рекеттегі қ ажеттілікпен байланыстырылады. Дамудың осы жоғ арғ ы сатысында – табиғ и бейімділік – «педагог ө зін мектепсіз, ө з оқ ушыларының іс-ә рекетінсіз жә не ө мірінсіз елестете алмайды» (Н. В. Кузьмина).
|
|
|
