Мұғалім - білім берудің мектепке

Мұ ғ алім - білім берудің мектепке

дейінгі жә не кіші мектеп сатысында

Мұ ғ алімнің педагогикалық іс-ә рекет субъекті ретіндегі кә сіби сипаттамалары олардың жиынтығ ында кө рінеді, себебі мұ ғ алім тұ лғ а, педагогикалық ө зара ә рекеттесудің белсенді ә рекеттенуші субьекті ретінде – тұ тас кү рделі жү йе. Бұ л жү йе мұ ғ алімнің кейбір жалпыланғ ан психологиялық портреті («пішін» емес) ретінде, мұ ғ алімнің жалпыланғ ан тұ лғ алық -кә сіби бейнесінің (image) кө рсетілуінің метафоралық формасы ретінде қ арастырылуы мү мкін. Осы бейненің сипаттамасы қ оғ амдық санада біртіндеп бақ ылаулар, эмпирикалық (тә жірибелік), теоретикалық жә не эксперименталды жалпылаулар нә тижесінде қ алыптасады. Бұ л жерде олардың барлығ ы неғ ұ рлым ашқ ытан-ашық мектепке дейінгі жә не кіші мектептік білім беру мұ ғ алімдерінің психологиялық портретінде кө рсетілген. Дә л осындай мұ ғ алім, кез-келген білім берудің басқ а дең гейіндегі жә не формасындағ ы (мектептегі, курстардағ ы, жоғ ары оқ у орны жә не т. б. ) мұ ғ аліммен салыстырғ анда, неғ ұ рлым дамығ ан кә сіби-пә ндік, тұ лғ алық (даралық -психологиялық ) сипаттамалар мен коммуникативтік (интерактивті) сапалардың жиынтығ ына ие [83, 606-611 б. қ араң ыз].

Мектепке дейінгілер мен кіші мектеп оқ ушыларының мұ ғ алімінің мұ ндай басымдылығ ы, ең алдымен мұ ғ алімнің олардың жас ерекшеліктерінің алдындағ ы жауапкершілікпен шартталғ ан, себебі бұ л ерекшеліктерді есепке алу, оқ удың басқ а жағ дайларындағ ыдай емес, міндетті жә не қ ажетті; ол мектепке дейінгі балалық шақ кезең дегі баланың жетекші іс-ә рекет тү ріне сә йкес, ойын формасындағ ы оқ ыту қ иындық тарымен шартталғ ан. Мұ ндай мұ ғ алім ү шін оның ең алдымен гуманистік бағ дарланғ ан тә рбиелеуші болуы ерекшелігі маң ызды. Оның кү ш жігерлері тұ тастай бала тұ лғ асын оқ у пә нінің қ ұ ралдарымен дамытуғ а бағ ытталуы керек (мысалы, ана тілінің ). Осығ ан орай оқ у пә нін, мысалы тілді мең геруді ұ йымдастыру мұ ғ алім ү шін ө зіндік мақ сат емес. Бұ л мектепке дейінгі жә не кіші мектеп жасындағ ы баланың дамыта оқ ыту теориясының контекстіндегі тұ лғ алық, интеллектуалдық, ә леуметтік дамуының қ ұ ралы (Л. С. Выготский, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов). Мұ ғ алім тұ лғ асы, оның кү йі, мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушысын ойымен оқ ытуғ а кірісуі, балалардың оқ ыту кезең індегі ғ ана емес, сондай-ақ келесі жылдардағ ы да кү йлерінен, мінез-қ ұ лық тарынан, тұ лғ алық кө ріністерінен бейнеленетіні ө те маң ызды.

Кез-келген оқ у пә ні мұ ғ алімінің психологиялық портреті келесі қ ұ рылымдық компоненттерге ие: адамның даралық сапалары, яғ ни оның индивид ретіндегі ерекшеліктері – темперамент, нышандар т. б.; оның тұ лғ алық сапалары, яғ ни, оның тұ лғ а ретіндегі ерекшеліктері – адамның ә леуметтік мә ні; коммуникативтік (интерактивтік) сапалар; мә ртебелік–позициялық ерекшеліктері, яғ ни оның ұ жымдағ ы жағ дайының, рө лінің, қ атынастарының ерекшеліктері; іс-ә рекеттік (кә сіби-пә ндік), сыртқ ы мінез-қ ұ лық тық кө рсеткіштер. Аталғ ан компоненттер жиыны мен тіркесімдердің ерекшеліктері оқ ытудың ә р сатысы ү шін, соның ішінде мектепке дейінгі мекемелердегі оқ ыту мен тә рбие берудегі мұ ғ алімнің психологиялық портретін анық тайды.

Мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушыларымен жұ мыс істейтін мұ ғ алімнің қ ажетті сапаларына жататындар: кү ш, салмақ тылық, жү йке жү йесінің жоғ ары ұ тқ ырлығ ы; бір қ алыпты экстраверттілік; эмоциялардың аздығ ы жә не эмоционалды (жағ ымды эмоциялардың артығ ырақ болуы – қ уану, рахаттану жә не т. б. ) ұ стамдылық (мұ ғ алімде невротизм дең гейінің жоғ ары болуы мектепке дейінгі мекемелерде кә сіби қ арама-қ арсы кө рестеліген); интеллектуалдық даму дең гейі сенсорлық -перцептивтік-мнемологиялық кө рстекіштер бойынша (яғ ни, қ абылдау, ес, ойлау кө рстекіштері бойынша) жә не зейін сипаттамалары бойынша қ алыптыдан тө мен болмауы; қ иялдау, елестету қ абілеттерінің жоғ ары дең гейі.

Мұ ғ алімнің жыныстық -жастық даралық сапаларының рө лін белгілей отырып, осы іс-ә рекеттегі, тіпті жалпы мұ ғ алімдік мамандық тағ ы ер адамдардың елеусіз орын алып отырғ анын айтпауғ а болмайды (білім берудің жаппай феминизациялану қ аупіне В. Собкин мә ліметтері назар аудартады [203]). Мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушылары мұ ғ алімінің жас адам болғ аны жө н, жасы бойынша болмаса да, міндетті тү рде рухы, мінез-қ ұ лық мә нері жағ ынан. Бұ л жерде балалардың ү лкендердің жасын дұ рыс анық тай алмауы (оны жоғ арылату) мен олардың жас кумирлерге ұ қ сауғ а ұ мтылуларын есепке алсақ, ө те маң ызды.

Мектепке дейінгі мекемелердегі мұ ғ алімнің қ ажетті тұ лғ алық (даралық -психологиялық ) сапаларын қ арастыра отырып, оларғ а ең бірінші келесілердің жататынын атап кө рсетейік: а) ө зін-ө зі бағ алау мен талап қ ою дең гейінің барабарлығ ы, б) мұ ғ алімнің интеллектуалдық белсенділігін қ амтамасыз ететін ү рейліктің белгілі-бір оптимумы, в) мақ саттылық г) эмпатиялық. Жалпы адамзаттық мағ ынада ол адамдарғ а (балаларғ а) жақ ын, рақ ымды, адамгершілікті, зейінді жә не ақ кө ң іл адам болуы керек (В. А. Сухомлинский), ол ү немі олардың ә леуметтік қ орғ аусыздығ ын (Я. Корчак) есепке алады жә не балалардың позициясына ө зін қ ойып, олардан ө зін кө ргендей болады (Ш. А. Амонашвили).

Мектепке дейінгі мекеме мұ ғ алімінің мә ртебелік-позициялық сапаларын сипаттай отырып, мұ ғ алімнің ә леуметтік рө лдерді ауыстыруының иілгіштігі мен жең ілдігінің (мұ ғ алім, ақ ылшы, дос, ата-ана жә не т. б. рө лдері), бала позициясын қ абылдауғ а дайындығ ының маң ыздылығ ын атап ө ту қ ажет. В. Леви кө рсеткендей, «мұ ғ алім рө лі айқ ын, анық талғ ан, бір мә нді, бірақ ... онда қ анша жасырын, айқ ын емес рө лдердің жатқ аны, қ андай басқ а рө лдерді атқ аруғ а ұ мтылыс пен қ ұ ралдары жатыр» [103, 77 б. ]. Тө менде келтірілетін мұ ғ алімнің рө лдік репертуарының схемасы [103, 78 б. ] кө рсететіндей, мектепке дейінгі жә не кіші мектептегі оқ ыту процесінде мұ ғ алім бала бағ ушы, ә ң гімелеуші, артис т. б. ретінде бола алады. Сонымен бірге, мұ ғ алімнің балалар ү шін мә нді рө лдер мен мамандық тарды жә не олардың атрибутикасын білу маң ызды. Ғ арышкер, хирург, жарысушы, менеджер, бизнесмен жә не т. б. – бұ л адамдардың барлығ ы балаларды қ ызық тырып, ө зіне тартады; жең іпмаздың, ұ тып алушының, командирдің рө лдері қ ызығ ушылық ты жә не сол рө лде болуғ а ұ мтылуды тудырады.

Бала позициясының мазмұ нын қ ұ райтын қ ұ ндылық тар қ аншалық ты қ арапайым немесе қ ызық сыз болып кө рінсе де, мұ ғ алім оғ ан сыйлайтын, қ ызығ ушылық танытқ ан қ атынас кө рсету керек. Осы мағ ынада Ш. А. Амонашвилидің жаң а ғ ана мектепке қ абылданғ ан алты жасар балаларғ а жазғ ан хаты кө рсетімді. Мұ ғ алім оқ ушыны оқ ытуды бірге ө тетін жолдасындай, ә ріптесіндей кө реді. «Сә леметсің бе қ ымбаттым... мен сенің мұ ғ алімің мін. Менің атым Шалва Александрович. Сені қ ұ ттық таймын – сен мектепке келдің, ересек болдың. Біз екеуіміз жақ ын доср боламыз жә не де сен сыныптағ ы балалардың барлығ ымен достасады деп ү міттенемін. Біздің мектеп ү лкен, ө тпелері бар тө рт этаждан тұ рады. Сен енді ү лкенсің, сондық тан ө з сыныбың ды ө зің табуың керек... мен сені сыныпта кү темін, сенімен танысқ аныма қ уыаныштымын Мұ ғ алім» [6, 12 б. ]. Мұ ғ алім – бұ л баланы тү сінетін, сыйлайтын, оның сенімін тудыратын жолдас. Мұ ғ алімнің, оның даралық -тұ лғ алық ерекшеліктері мен шартталғ ан коммуникативті (интерактивті) сапалары мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушыларының педагогикалық қ арым-қ атынас серіктерінің ерекшеліктерін бейнелейді. Балалардың жалғ андық қ а, ө тірікке ерекше сезімтал екендігін есепке ала отырып, мұ ғ алімнің ү йірлік, оқ у материалының мең герілуін тексеру ретінде қ арым-қ атынас-