 |
Мұғалімнің рөлдік репертуары (В. Леви бойынша)
|
|
|
|
 |
тың нә тижесіне емес, тек ө зіне деген нағ ыз қ ызығ ушылық сияқ ты сапаларының маң ыздылығ ын атап ө ту керек. Қ арым-қ атынас процесін тиімді жә не балалар ү шін қ уанышты қ ылып ұ йымдастыру ү шін мұ ғ алім оның пә нін білуі керек, яғ ни бала ө мір сү ретін мультфильмдер, ертегілер, кітаптар, кү йтабақ тар, оқ иғ алар дү ниесіне ену жә не ең бастысы – осы дү ниені ө зі де қ абылдауы керек. Зерттеулердің кө рсетуінше, мектепке дейінгі жастағ ы балалардың осы дү ниесін ү лкендердің елестетуі қ арапайым схемаланғ ан, анық емес жә не кө бінесе жалғ ан екен. «Ал балалық шақ, – деп жазады В. А. Сухомлинский, – балалар ә лемі –бұ л ерекше ә лем. Балалар ө здерінің қ айырымдылық пен зұ лымдық, ар-намыс пен масқ аралық, адамзаттық абырой жайлы елестетулерімен ө мір сү реді; олардың ө здерінің сұ лулық ө лшемдері бар, тіпті оларда басқ аша уақ ыт ө лшемі бар; балалық шақ та кү н жыл сияқ ты, ал жыл – мә ң гілік» [207, 4 б. ].
Мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушыларының мұ ғ алімі ү шін қ арым-қ атынастың демократиялық стилін ұ стану орынды, яғ ни ө зара эмоционалдық кө ң іл-кү йге ортақ тасуы ұ йғ аратын, «бірлескен шығ армашылық іс-ә рекетпен ә уестену мен достық кө ң іл соғ уғ а» (В. А. Кан-Калик бойынша) негізінде. Сонымен бірге, баламен қ арым-қ атынас жасауда мысқ ылдаудан, баланың «Меніне» келең сіз ә сер етуден, басқ алардың алдында оғ ан сын айтудан мү лдем бас тарту керек. Мұ ғ алімде ә леуметтік перцепция сапаларының жоғ ары дең гейде дамуының қ ажеттілігін, яғ ни балаларды дұ рыс қ абылдау, тү сіну, сезіну, олардың кү йлерін, мимикаларын, қ ол қ имылдарын, тұ рыстарын, сө йлеулерін (ә сіресе, дауыс ырғ ағ ы) «оқ удың » қ ажеттілігін кө птеген зерттеушілер атап кө рсетеді.
|
|
|
Мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушыларының мұ ғ алімі ү шін іс-ә рекеттік-кә сіби сапалар, басқ а мұ ғ алімдер контингентіне қ арағ анда аз мө лшерде қ ажет деп есептелінеді. Бұ л жағ дай мұ ғ алімдерді жұ мысқ а бағ ыттауғ а жауапты адамдардың ә леуметтік ұ станымдарында да бейнеленген. Мысалы, жоғ ары оқ у орындарындағ ы дайындық курсын бітіргеннен кейін ү лгерімі жақ сы студенттер кө бінесе жоғ ары оқ у орындарына жұ мысқ а барады, ал орташалары – мектепке жә не мектепке дейінгі мекемелерге барады. Біріншісінің тіптен дұ рыстығ ын дауламасақ та, екінішісімен келісуге болмайды. Шынымен де, орташа дайындалғ ан мұ ғ алімге тү к білмейтін балалармен жұ мыс істеген оң ай, бірақ бұ л сә би-оқ ушыларғ а қ атысты мү лдем ә ділетті емес, себебі олар жаң адан оқ уғ а араласып, кереметті танып, ә лемді ашуды кү теді. Дә л осы мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушыларымен жұ мыс істегенде мұ ғ алім оқ у пә нін толық тай білуі керек. Мысалғ а, тіл мұ ғ алімі жоғ ары тіл мә дениетін, ойды тілдік формада білдірудің саналуандығ ын, жаттық қ андығ ын жә не ауытқ ушылығ ын мең герген болуы керек, оқ ытудың ә дістемелік тә сілдерін мү лтіксіз игеріп, оқ ытудың ойындық ә дістерін ұ йымдастыру мен басқ ару ерекшеліктерін білуі керек (Д. Б. Эльконин бойынша, заттық, рө лдік, сюжеттік-рө лдік, ережелі ойындар), себебі олардың негізінде ү йренушілердің жас ерекшеліктерін, олардың ө зіндік сана-сезім қ ұ рылымдарын, балалардың интеллектуалдық іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ын нақ ты жә не барабар есепке алу жатыр. В. Вундтың «ойын – ең бек баласы» деген сө зін ұ мытпағ ан жө н, бірақ бұ л жайт, ә сіресе балалар ү шін ө те кү рделі. Іс-жү зінде дә л осы жас ү шін, мұ ғ алімнің академиялық, дидактикалық, ұ йымдастырушылық қ абілеттеріне негізделген педагогикалық іскерліктердің жү зеге асуы талап етіледі, олар мұ ғ алімнің ақ параттық, ұ йымдастыру, бақ ылау сияқ ты педагогикалық функцияларынан кө рінуі тиіс.
|
|
|
Кіші мектеп жә не ә сіресе мектепке дейінгі мекемелердегі сыртқ ы мінез-қ ұ лық ты мұ ғ алім еліктеу ү лгісі болуы керек, балаларды ө зіне тә рбиелілігімен, білімділігімен, қ ұ зырлылығ ымен, мінез-қ ұ лық, қ арым-қ атынас мә дениетімен тартуы тиіс. Олар мұ ғ алім тұ лғ асының мысалы, ә лі ө здеріне таныс емес, ә демі тілде сө йлейтін шет тілі мұ ғ алімінің шырмауында болуы керек. Мектепке дейінгі жә не кіші мектеп оқ ушылары мұ ғ алімінің дә л осы сапалары жинала келіп оның психологиялық портретінің қ ұ рылымын қ ұ райды. Ә рине, бұ л идеалды модель, бірақ онымен тең естіруді ә р мұ ғ алімнің ө зін-ө зі жетілдіруінің жә не ө зін-ө зі дамытуының ішкі стимулы ретінде қ арастыруғ а болады.
Қ орыта келе, педагогикалық іс-ә рекет субъекті ретіндегі педагогты жалпы келесі тү рде сипаттауғ а болады: мақ саттың болуы, белсенділік, ө зін-ө зі реттеу; педагогикалық ө зіндік сана-сезім іс-ә рекет субъекті ү шін ерекшелік дү ние бейнесі ретінде болуы (Е. А. Климов терминдерінде [90]); оның педагогикалық іс-ә рекетке сә йкестілігін анық тайтын даралық -психологиялық қ асиеттер; педагогикалық қ абілет-тер қ ұ рылымы; педагогикалық бағ ыттылық, ө зін-ө зі бағ алауды, талап қ ою дең гейінің барабарлығ ы; эмпатия; альтруистік бағ ытталғ ан қ атынастар жү йесінің орын алуы.
|
|
|
Осығ ан сә йкес мұ ғ алімнің психологтық -педагогикалық дайындығ ы (П. А. Просецкий, В. А. Сластенин, А. К. Маркова, А. Б. Орлов, Н. В. Кузьмина, А. А. Реан, Л. М. Митина) осы сипаттамалардың барлығ ын есепке ала отырып оқ ушыларды мұ ғ алім мамандығ ына бағ дарлаудан басталуы керек. Педагог іс-ә рекетінің басында оның кә сіби бейімделуі мен бағ ыттылығ ы аса маң ызды. Болашақ мұ ғ алімнің қ алыптасуы оның кә сіби талап қ ою дең гейін, ө зін-ө зі дамыту жә не ө зін-ө зі жетілдіру тұ рғ ысында жоғ арлатуды қ амтиды.
***
Педагогикалық іс-ә рекет субъекті ретінде педагог даралық, тұ лғ алық, ө зіндік субъектілік сапалардың қ осылысы, жиынтығ ы болып табылады, олардың мамандық талаптарына барабарлығ ы оның ең бегінің тиімділігін қ амтамасыз етеді.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. «Адам-Адам» типіндегі мамандық ты басқ а типтегі мамандық тардан не ажыратады?
2. Қ андай даралық сапалар (нышандар) адамның педагогикалық іс-ә рекетке бейімділігін, оғ ан дайындығ ы мен кірісуін қ амтамасыз етеді?
3. Н. В. Кузьминаның педагогикалық қ абілеттер тү сініктемесіне деген келісінің А. К. Маркованың келісінен ө згешелігі неде?
4. Педагогикалық кә сіби ө зіндік сана-сезімді қ ұ раушылар қ андай?
Ә дебиет
Голубева Э. А. Способность и индивидуальность. М., 1993.
Климов Е. А. Образ мира в разнотипных профессиях. М., 1995.
Кузьмина Н. В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения. М., 1990.
Маркова А. К. Психология труда учителя М., 1993.
Митина Л. М. Учитель как личность и профессионал. М., 1994.
Митина Л. М. Психология профессионального развития учителя. М., 1998.
Шадриков В. Д. Психология деятельности и способности человека. М., 1996.
|
|
|
