 |
3 тарау. Оқушы (үйренуші) (оқушы, студент)
|
|
|
|
3 тарау. Оқ ушы (ү йренуші) (оқ ушы, студент)
оқ у іс-ә рекетінің субъекті
§ 1. Оқ у іс-ә рекеті субъекттерінің
жас ерекшелік сипаттамалары
Оқ ушы жас ерекшелік кезең нің ө кілі ретінде
Кез келген білім беру жү йесінде білім алушы адам ү йренуші болып табылады. Осы тү сінікте адамның ө зі басқ алардың кө мегімен оқ итыны атап кө рсетіледі, яғ ни ол білім беру процесінің белсенді субъекті бола тұ рып, барлық қ арастырылғ ан субъектілік сапалармен, қ ырлармен сипатталады.
Ә р ү йренуші (оқ ушы) жеке тұ лғ алық жә не іс-ә рекеттік ерекшеліктерге, яғ ни тума қ абілеттердің (жеке-типологиялық алғ ышарттарына), интеллектуалдық іс-ә рекеттің, когнитивті стильдің, талап қ ою дең гейінің, ө зін-ө зі бағ алаудың, жұ мысқ а қ абілеттілік ерекшеліктеріне; іс-ә рекетті орындау ерекшеліктеріне (жоспарлау, ұ йымдастыру, дә лдік жә не т. б. ) ие. Ә р ү йренуші ө з іс-ә рекетінің, соның ішінде оқ у іс-ә рекетінің стилімен, оғ ан деген қ атынасымен, оқ ытылуғ а жарамдылығ ымен сипатталады.
Сонымен бірге, барлық ү йренушілер білім беру жү йесінің белгілі бір сатысында бастапқ ы жалпы жә не тек оларғ а тә н ерекшеліктермен, қ ырлармен сипатталады. Бұ л, ә р білім беру сатысы, ә детте, адам ө мірінің белгілі бір кезең імен тең естірілуімен тү сіндіріледі. Мысалы, дү ние жү зінде бастауыш мектепте 10 жасқ а дейінгі балалар оқ иды (алайда, экстремалды ә леуметтік ситуацияларда, мысалы, сауатсыздық -ты жоюда бұ л сатығ а ү лкендер де кіреді). Сондай-ақ, білім беру сатыларының ө зінің ерекшелігін (мазмұ ны, формасы) есепке алу керек, оларды тек жас ерекшеліктермен ғ ана емес, кумулятивтілік заң ымен, білімді ұ дайы ө сіру, ұ лғ айтумен; жеке тә жірибені қ ұ рылымдаумен; вербалды интеллекттің реттелген қ ұ рылымы ретіндегі жеке тезаурусты қ ұ румен де байланысады. Осығ ан орай «оқ ушы», «студент» сияқ ты абстрактілі-типтік субъекттер қ оғ амдық санада осы екі негізден (жас ерекшелік жә не ә леуметтік мә дени) туындай отырып, белгілі бір жалпылау ретінде бө лінеді.
|
|
|
Жас ерекшеліктік кезең дерге бө лу – оқ у іс-ә рекеті
субъекттерін жеке ың ғ айдан қ арастыру негізі ретінде
Жас ерекшеліктік кезең дерге бө лупсихологиядағ ы кү рделі жә не бір жақ ты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж. Пиаже, В. Штерн, П. П. Блонский, Л. С. Выготский жә не т. б. ). Білім берудің жә не ең алдымен мектептік жү йенің тү рлі сатыларындағ ы типтік субъектті анық тау ү шін бастапқ ы болып табылатын, жас ерекшеліктік кезең дерге бө лудеген келістерді қ арастырайық.
Л. С. Выготский келістердің, немесе осы проблеманы шешу схемалардың ү ш тобын анық тады. Бірінші топ шегінде, биогенетикалық ық палды есепке ала отырып, балалық шақ тық кезең дерге бө луфилогенетикалық даму кезең деріне негізделген. Л. С. Выготский осы топқ а, сондай-ақ, тә рбиелеу мен білім беру сатыларында негізделген кезең дерге бө лудіжатқ ызады. Мұ ндай схеманың жалпылығ ы жайлы айта отырып, Л. С. Выготский келесі жағ дайды мойындайды: осы сатыларды жас ерекшеліктік ө згерістермен тең естіретін, білім берудің орасан зор практикалық тә жірибе салдарында «балалық шақ ты педагогикалық принцип бойынша бө лшектеу бізді балалық шақ ты жекеленген кезең дерге шынайы бө лшектеуге ө те жақ ындатады» [49, 244 б. ]. Келістердің екінші тобы (ө те кө п) кезең дерге бө лунегізі ретінде қ андай да бір (кө бінесе сыртқ ы) белгінің ө згеруін алады, мысалы тіс жару мен алмасу (дентиция), сексуалды жетілу жә не т. б. келістердің ү шінші тобы базальдыны, дамудағ ы мә ндіні мысалы, дамудың ішкі қ арқ ыны мен ырғ ағ ын айқ ындауғ а бағ ытталғ ан.
|
|
|
Отандық психологияның психикалық дамуды психикалық жә не тұ лғ алық жаң ақ ұ рылымдардың пайда болуымен байланысты процестің ішкі қ арама - қ айшылығ ы ретінде тү сінуі арнасында (ІІ бө лім, 2 тарау, 2§ қ араң ыз), Л. С. Выготский, П. П. Блонскийдан кейін, белгілі бір дә уірлерді, сатыларды, фазаларды даму ө згерістері немесе дағ дарыстарының жалпы схемасында қ арастырады. Бұ л жерде оларды шектеу ө лшемдері ретінде, біріншіден, ә р жастың мә нін сипаттайтын жаң а қ ұ рылымдар болады. «Жас ерекшелік жаң а қ ұ рылымдар деп– берілген жас сатысында алғ аш рет пайда болатын жә не негізінен баланың санасын, оның ортағ а деген қ атынасын, оның ішкі жә не сыртқ ы ө мірін, берілген кезең дегі оның бү кіл даму барысын анық тайтын, тұ лғ а қ ұ рылуының жә не оның іс-ә рекетінің жаң а типі, психикалық жә не ә леуметтік ө згерістерді тү сінген жө н» [49, 248 б. ].
Екінші критерий ретінде Л. С. Выготский бір кезең нен екінші кезең ге ө ту динамикасын есептейді, бұ л динамика шұ ғ ыл, қ иын жә не баяу, біртіндеп, созылмалы болуы мү мкін. Осығ ан сә йкес Л. С. Выготский жас ерекшелік дамудың келесі тиянақ ты жә не қ иын-қ ыстау кезең дерін бө леді: нә рестелік дағ дарыс, сә билік жас (2 ай – 1 жыл ), 1 жас дағ дарысы, ерте балалық (1 жыл – 3 жас), 3 жас дағ дарысы, мектепке дейінгі жас (3 жас –7 жас), 7 жас дағ дарысы, мектеп жасы (8-12 жас), 13 жас дағ дарысы, пубертатты жас (14-18 жас), 17 жас дағ дарысы. Осы схемада ө зіне назар аудартатыны – мектепке дейінгі жә не мектеп жасы (педагогикалық схема бойынша), пубертатты (бір белгі схемасы бойынша) кезең дерді бө лу негіздерінің тү рліше болуы. Алайда, екі ө лшемдерді біріктіру келісінің ө зі осы кезең дерге бө луді(Д. Б. Эльконин бойынша кө псимптоматикалық сияқ ты) ең кең таралғ ан жә не ө німділердің бірі қ ылады. Мысалы Д. Б. Эльконин Л. С. Выготский схемасын бастапқ ы ретінде қ абылдай отырып, 7 жас дағ дарысынан кейінгі кезең дерді келесі тү рде анық тайды: 7 жас дағ дарысы, кіші мектеп жасы, 11-12 жас дағ дарысы, жеткіншектік балалық шақ (ерте жастық шақ кезең і де бө лінетінін елей отырып). Бұ л схема жалпы тұ тастай педагогикалық негізде қ ұ рылғ ан.
|
|
|
Жалпы педагогикалық психология ү шін жә не білім беру жү йесінің ә р сатысындағ ы ү йренушінің типтік «психологиялық портретін» анық тау ү шін Д. Б. Эльконин тұ жырымдамасы маң ызды: «қ иын-қ ыстау кезең де сә йкес жаң а қ ұ рылымдардың пайда болуын тудыратын нә рсе, ө з тарапынан тиянақ ты кезең дегі ары қ арай дамудың бас желісі болып табылады» [238, 45 б. ]. Педагогикалық схема бала дамуындағ ы ө згерістердің соң ынан «ілесе алмауы» мү мкін (Л. С. Выготский), нә тижесінде қ иын тә рбиеленбеу, ү лгермеу ә серлері пайда болады, олардың себептерінің бірі бала қ алыптасуының динамикасында болуы мү мкін.
Ж. Пиаже [173] тү рлі жастағ ы субъекттердің типтік ерекшеліктерін анық тауғ а оның интеллектінің дамуы позициясынан келді. Ол ө з теориясының бастапқ ы ахуалдарына негізделді: а) функциялар арасындағ ы (бейімделу, ассимиляция, аккомодация) арасындағ ы ара қ атынасты қ амтамасыз ететін, интеллектуалды даму ұ мтылатын бө лшектер мен тұ тас арасындағ ы тұ рақ ты қ атынастар ретіндегі тепе-тең дік принципіне жә не б) қ ұ рылымдық қ а, мұ нда қ ұ рылым дегеніміз «ақ ыл-ой жү йесі немесе тұ тастық, олардың белсенділік принциптері осы қ ұ рылымды қ ұ райтын бө лшектердің белсенділік принциптерінен ө згеше» [150, 22-23 б. ]. Ж. Пиаже, интеллект дамуының тө р негізгі кезең дерін бө леді, олар сенсомоторлық интеллект қ ұ рылуынан жә не тілдің пайда болуынан кейін жү реді, немесе тілді мең геруді мү мкін қ ылатын «символдық функциялар» пайда болғ аннан кейін, ал бұ л 1, 5-нан 2 жасқ а дейінгі аралық та болады. Осығ ан сә йкес:
|
|
|
- 1, 5-нан 2 жасқ а дейін «4 жасқ а дейін созылатын кезең басталады жә не бұ л ол символдық жә не тү сініктерге дейінгі ойлаудың дамуымен сипатталады;
- 4-тен 7-8 жасқ а дейінгі кезең де алдың ғ ығ а сү йене отырып интуитивті (кө рнекі) ойлау қ ұ рылады, оның прогрессивті буындасуы тікелей операцияларғ а ә келеді;
- 7-8 ден 11-12 жасқ а дейін нақ ты операциялар қ алыптасады, яғ ни манипуляциялауғ а болатын жә не интуицияда қ амтуғ а болатын обьекттерге жататын ойлаудың операционалдық топтасулары;
- 11-12 жастан жә не бү кіл жастық шақ кезең інде формалды ойлау ө ндіріледі, олардың топтасуларын кемелді рефлексивті интеллект сипаттайды» [173, 177 б. ].
Ж. Пиаже мен Л. С. Выготский схемаларында тү рлі негіздерде жү ргізілген кезең дер шекарасын салыстырса, мысалы мектепке дейінгі жә не кіші мектеп жасын, онда олар сә йкес келуі ық тимал.
| 4-тен 7-8 жасқ а дейін | Мектеп жасы | 3-тен 7 жасқ а дейін |
| 7-8-ден 11-12 жасқ а дейін | Мектеп, немесе кіші мектеп жасы | 8-ден 12 жасқ а дейін |
Кө ріп отырғ андай, бұ л шекаралар ең алдымен, балаларғ а білім беру мен олардың ә р сатығ а ішкі психологиялық дайындығ ын тең естірудің, ө ркениеттің генетикалық санасында тарихи қ алыптасқ ан, ә леуметтік мә дени тә жірибесімен анық талады. Л. С. Выготский ә діл белгілегендей, педагогикалық схема немесе, басқ аша айтқ анда, жас ерекшелік дамуды кезең дерге бө лудің ә леуметтік мә дени жә не тарихи негізі зерттеушілердің барлығ ы дерлік формалды бө летін, негізгі болып табылады, ә сіресе кезең дерге бө лудің кө псимтоматикалық негізін ұ станғ андар тарапынан.
Бү кіл дү ние жү зінде ү йренушілерді, олар оқ итын (оқ ушылар, гимназистер, реалистер, студенттер) білім беру жү йесінің сипатына сә йкес атайды. Осы атаулардың ішінде оқ ытудың жасы мен сатысына сә йкес одан да бө лшекті белгілеулерді ажыратады. Бұ л бір, ү йренушінің субъекттік болмысын ә леуметтік мә дени жә не жас ерекшеліктік кезең дерге бө лудің негізінде жатқ ан, мә дени-тарихи дифференциация. Ол баланың мемлекеттің қ оғ амдық институттардағ ы (мекемелердегі) іс-ә рекет сипатымен байланысты. Осыдан білім беру сатыларындағ ы кезең дердің атауы да шығ ады – мектепке дейінгі, мектеп жасы (кіші, орта, жоғ ары), студенттік. Бұ л субъекттік болмыстың 6-дан 22-23 жасқ а дейінгі жас сатысындағ ы кезең дерге бө лудің педагогикалық ө лшемдері жайлы куә ландырады. Келесі кезең дерге бө лужалпы қ абылданғ ан болып есептеледі [96, 39 б. ]: мектепке дейінгінің алдындағ ы жас (3-5 жас), мектепке дейінгі (5-7 жас), кіші мектеп жасы (7-11 жас), жеткіншек (орта мектеп) жасы (11-15 жас), ерте жастық шақ, немесе жоғ ары мектеп жасы (15-18 жас) жә не студенттік кезең (кеш жастық шақ, ерте кемелді жас) –17–18 – 22–23 жастар (Б. Г. Ананьев бойынша).
|
|
|
Осығ ан сә йкес, ә р білім беру кезең дерінің типтік субъекттері мектепке дейінгі, кіші мектеп оқ ушысы, жеткіншек, жоғ ары сынып оқ ушысы, студент болады. Бұ л жерде, адам ө міріндегі ә р жас кезең і оның кө рсеткіштері ретінде болатын кө птеген факторлардың жиынтығ ымен анық талады. Д. Б. Эльконин дамудың ө зін де, жә не оның кезең дерін де шарттаушы негізгі ү ш факторларды, кө рсеткіштерді атайды. «Бала ө міріндегі белгілі бір жасы, немесе оның дамуының сә йкес кезең і, – бұ л ө те бір тұ йық талғ ан кезең, оның мә ні ең алдымен осы кезең нің бала дамуының жалпы кө рсеткішіндегі орнымен жә не функционалды мағ ынасымен анық талады. Ә р жас, немесе кезең, келесі кө рсеткіштермен сипатталады:
1) дамудың белгілі бір ә леуметтік ситуациясымен немесе осы кезең де баланың ү лкендермен қ атынасқ а тү суінің нақ ты формасымен;
2) іс-ә рекеттің негізгі немесе жетекші типімен (бала дамуының белгілі бір кезең дерін сипаттайтын іс-ә рекеттің бірнеше алуан тү рлері бар!;
3) негізгі психикалық жаң а қ ұ рылымдармен (ә р кезең де олар жекеленген психикалық процестерден тұ лғ а қ асиеттеріне дейін болады)» [238, 42 б. ].
Осы кө рсеткіштердің барлығ ы Д. Б. Эльконин бойынша, ө зара ә рекеттесудің жә не ө зара ә сер етудің аса кү рделі қ атынастарында орналасқ ан. Алайда, егер Л. С. Выготский ү шін дамудың негізгі ө лшемі жаң а қ ұ рылым болса, онда іс-ә рекеттік тұ жырымдаманы дамытушылар Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов ү шін іс-ә рекеттің жетекші типі негізгі болып табылады. А. В. Петровский анық таушы ө лшем деп дамудың ә леуметтік ситуациясын, дә лірек айтқ анда, саналы ортаны, қ ауымдастық ты есептейді [167]. А. В. Петровскийдің осы келісіндегі педагогикалық психология ү шін мә ндісі жас ерекшеліктік кезең дерге бө лудің ә леуметтік-психологиялық аспектісі болып табылады, яғ ни тиянақ ты жә не ө згермелі орта тү сінігін, тұ лғ а дамуы мен ерекшелігінің байланысын, топқ а, ортағ а, бейімделу процесінің алмасуы мен сабақ тастығ ын, ондағ ы дараландыру мен ары қ арайғ ы ық палдасуды ұ йғ аратын жақ.
«Тұ лғ аның дамудың жаң а кезең деріне ө тулері осы жағ дайларда, дамушы тұ лғ аның ө зін-ө зі жылжыту сә ттерін кө рсететін психологиялық заң дылық тармен анық талмайды, – деп кө рсететді А. В. Петровский, – керісінше, олар іштей индивидтің қ андай да бір ә леуметтену институтына енуімен детерминацияланғ ан немесе осы институт ішіндегі объективті ө згерістермен шартталғ ан, осы ө згерістерден тұ лғ а ө з қ алыптасуында тә уелді болады. Сондық тан, қ оғ ам мектептер қ ұ рғ аннан соң ғ ана тұ лғ а дамуының сатысы ретінде мектеп жасы пайда болады» [168, 21 б. ].
Баланың іс-ә рекетінің жетекші типтерінің ө згеруі сипаты бойынша оның дамуының тү рлі ә леуметтік ситуацияларында, яғ ни іс-ә рекеттік негізде, Д. Б. Эльконин психикалық дамудың жас ерекшеліктік кезең дерін жә не іс-ә рекеттің алты жетекші тү рлерін анық тады: 1) ү лкендермен тікелей - эмоционалдық қ арым-қ атынас, 2) заттық -манипулятивтік іс-ә рекет, 3) рө лдік ойын, 4) оқ у іс-ә рекеті, 5) интимді-тұ лғ алық қ арым-қ атынас, 6) оқ у-кә сіби іс-ә рекет. Бұ л жерде, Д. И. Фельдштейн ө те ә діл байқ ағ андай, интимді-тұ лғ алық қ арым-қ атынас, жеткіншектіктің жетекші іс-ә рекеті ретінде бола отырып, Д. Б. Эльконин бойынша, ө здігінен ә леуметтік мә нді, ә леуметтік мақ ұ лданғ ан, просоциалды іс-ә рекетке қ осылуы тиіс. Ол осы жастағ ы нағ ыз жетекші іс-ә рекет ретінде қ арастырылуы тиіс [219, 93-103 б. ].
Іс-ә рекеттің атап ө тілген тү рлері ішінде қ оғ амдық ө ндірілген ә рекет тә сілдерін мең геру жү ретін, яғ ни «бала – қ оғ амдық зат» қ атынастар жү йесіндегі іс-ә рекеттер тобына енеді, не адамзат іс-ә рекетінің негізгі мә ндеріндегі қ арқ ынды бағ дарлану жә не адамдар арасындағ ы қ атынастардың міндеттерін, мотивтерін, нормаларын игеру жү зеге асатын іс-ә рекеттер тобына, яғ ни «бала–қ оғ амдық ересек адам» қ атынастар жү йесіндегі іс-ә рекеттерге енеді. Бірінші «адам–зат» тобына іс-ә рекеттердің екінші, тө ртінші, алтыншы тү рлері кіреді, екінші «адам–адам» тобына бірінші, ү шінші, бесінші тү рлер кіреді. Қ атынастардың тү рлерінде мең герілгендердің арасындағ ы қ арама-қ айшылық тар, айырмашылық тар дағ дарыс деп аталады. Осы қ атынастар жү йесі мен іс-ә рекет тү рлерінің кезектесуінің жалпы заң ын Д. Б. Эльконин мерзімділік деп атайды [238, 74-75 б. ].
Оқ ушы мен студентті оқ у іс-ә ректінің субъекті ретінде қ арастыру Д. Б. Эльконин тезистеріне сү йенеді: баланың жетекші іс-ә рекеті (ойын, оқ у іс-ә рекет, тұ лғ алық қ арым-қ атынас т. б. ) белгілі бір ә леуметтік ортада, даму ситуацияларында ө теді, бұ л жиынтығ ынд психикалық жә не тұ лғ алық жаң а қ ұ рылымдарды қ алыптастырады. Сондай-ақ назарғ а алатын жағ дай: «... тарихи даму процесінде бала дамитын жалпы ә леуметтік жағ дайлар ө зегереді, оқ ыту мазмұ ны мен ә дістері ө згереді де, осының барлығ ы дамудың жас ерекшеліктік кезең дерінің ө згеруіне ә серін тигізбей қ оймайды. Ә р жас ө з тарапынан психикалық дамудың сапалық ерекше кезең і болып келеді жә не кө птеген ө згерістермен сипатталады, олар жиынтығ ында дамудың берілген кезең індегі бала тұ лғ асы қ ұ рылымының ө зіндік ерекшелігін қ ұ райды» [43, 43-44 б. ].
Ә р жас кезең інің мә ні оның бала дамуының жалпы айналымындағ ы алатын орнымен анық талады. А. Н. Леонтьев ішкі жә не кезең аралық даму ө згешелігін белгілей отырып, кезең нің ішінде екі жетекші бағ ыттар жү зеге асатынын атап кө рсетеді: ө мірлік қ атынастар шең берінің ө згеруінен ә рекеттердің, операциялардың дамуына дейін жә не керісінше – осы функциялар мен операциялардың қ айта қ ұ рылуынан жаң а іс-ә рекетке дейін. Кезең дер арасында заттық іс-ә рекеттің қ оғ амдық қ атынастардың жаң а шең беріне енуі жү рді. Осы жерден ә р жастағ ы тұ лғ аның таным, қ арым-қ атынас, ең бек субъекті тү рін тұ тастай даму кезең і ретінде генетикалық қ арастыру беталысы бастау алады. Бұ л жерде, Б. Г. Ананьевтің психологиялық мектебінің зерттеулерінің нә тижесі бойынша, дамудың ө зі инволюциялық -эволюциялық сипатқ а ие. Осығ ан дейін атап кө рсетілгендей, ол баланың интеллектуалдық, тұ лғ алық жә не іс-ә рекеттік қ алыптасуының негізгі бағ ыттары бойынша іске асырылады. Осы бағ ыттар бірі-бірінен ажыратылмайтындай, мұ ның ө зі адамның жалпы тұ лғ а, іс-ә рекет субъекті ретіндегі дамуын анық тайды жә не шарттайды.
|
|
|
