Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде

Орта мектеп (жеткіншек) жасында (10-11-ден 14-15 дейін) жеткіншек ө з іс-ә рекеті контексінде қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү су жетекші рө л ойнайды. Осы жастағ ы балаларғ а тә н іс-ә рекет ө зіне оның оқ у, қ оғ амдық -ұ йымдастырушылық, спортттық, кө ркемдік, ең бек сияқ ты тү рлерін қ амтиды. Пайдалы іс-ә рекеттің осы тү рлерін орындауда жеткіншекте қ оғ амдық қ ажетті жұ мысқ а қ атысуғ а, қ оғ амдық мә нді болуғ а саналы ұ мтылу пайда болады [144]. Ол тү рлі ұ жымдарда қ абылданғ ан нормаларды есепке ала отырып, қ арым-қ атынас орнатуды, ө з «Менінің » мү мкіндіктерін бағ алау іскерліктерін ү йренеді. Бұ л балалық тан ересектікке ө тудің неғ ұ рлым кү рделі жасы, бұ л кезде адамның орталық психикалық, тұ лғ алық жаң а қ ұ рылымдары – «ересектік сезімі» пайда болады.

Жеткіншектің ерекше ә леуметтік белсенділігі ү лкендер ә лемінде, олардың қ атынастарында кездесетін мінез-қ ұ лық тың нормаларын, қ ұ ндылық тарын жә не тә сілдерін мең геруге деген қ абылдампаздығ ында, сензитивтілігінде жатыр. Жеткіншек шақ ты алдың ғ ы зерттеушілердің бірі Д. И. Фельдштейн атап кө рсетуінше, адамның ә леуметтік пісіп жетілуі, оның белсенді ә рекеттенуші субьект ретіндегі ө зін-ө зі тануы мен ө зін-ө зі анық тауының қ ұ рылымдануы «Мен қ оғ амғ а деген қ атынас бойынша» жалпы позициясының екі, бір-бірін алмастыратын «қ оғ амдағ ы Мен» жә не «Мен жә не қ оғ ам» деген позицияларғ а трансформациясымен анық талады. [220, 127 б. ]. Бұ л жерде маң ыздысы, жеткіншек басқ а да жас кезең дері сияқ ты біртекті емес, сатылы болып табылады. Осы кезең де Д. И. Фельдштейн ү ш сатыны бө леді: локальды -қ ырсық тық (10-11 жас), бұ л кезде ү лкендердің мойындауына деген қ ажеттілік ө ршіген; «қ ұ қ ық тық -мә нді» (12-13 жас), қ оғ амдық мойындауғ а деген, ә леуметтік қ ұ пталғ ан пайдалы іс-ә рекетке деген қ ажеттілікпен сипатталады, жә не де бұ л «менің де қ ұ қ ым бар, мен істей аламын, мен істеуім керек» деген сө здік формаларда кө рінеді; «мақ ұ лдаушы-ә рекеттік» (14-15 жас), бұ л кезде ө зін кө рсетеуге, кү ш жұ мсауғ а дайындық ү стем болады [220, 131-138 б. ]. В. А. Караковский белгілегендей, кіші жеткіншекке: қ атарластар ұ жымы мен отбасындағ ы лайық ты жағ дайғ а деген қ ажеттілік; сенімді дос табуғ а ұ мтылу; сыныпта да, шағ ын ұ жымда да оқ шау болудан қ ашу; сыныпта «кү ш тең естіру» мә селесіне деген жоғ ары қ ызығ ушылық; балалық шақ қ а тә н қ асиеттерден мү лдем арылуғ а ұ мтылу; жас авторитетінің болмауы; негізделмеген тыйым салуларғ а деген жиіркеніш; мұ ғ алімнің қ ателіктеріне зеректік; жү зеге асуы алыс болашақ қ а ұ йғ арылғ ан ө з мү мкіншіліктерін асыра бағ алау; сә тсіздіктерге бейімделудің болмауы; «ең жаман» жағ дайғ а бейімделудің болмауы; армандауғ а беріліп кету тенденциясы, арманды аяқ а таптаудан қ орқ у; сө здің іске сай болуына талап ету; спорттқ а деген аса қ ызығ ушылық; коллекциялар жинаумен ә уестену; кино ө нерімен ә уестену жә не т. б ерекше тә н. Осылармен қ атар, кіші жеткіншек тез шаршағ ыштық пен, айқ ын кө рінетін эмоционалдық пен, кейде пайымдаулардағ ы ө ткірлікпен (дө рекілікке дейін) сипатталады. Кіші кезең інің соң ына қ арай шә кірттер білім берудің ары қ арайғ ы бағ дарламасын ө з бетінше таң даудың қ ажеттілігін саналы тү сіне бастайды, мұ ның ө зі жеткілікті тұ рақ ты қ ызығ ушылық тар мен қ алаулардың, ең бек пен қ оғ амдық пайдалы іс-ә рекеттің тү рлі сфераларындағ ы бағ дарланудың қ алыптасқ андығ ын ұ йғ арады.

Егер кіші мектеп жасы ү шін оқ у іс-ә рекеті жетекші болса (оғ ан ену, осы іс-ә рекет субъекті ретіндегі рө лін қ абылдау, оқ у мотивтерінің қ алыптасуы, оның пә ндік мазмұ ны мен қ ұ рылымын мең геру жә не т. б. ), онда орта жас оқ ушысы ү шін (жеткіншек) жетекші ретінде сан алуан формалардағ ы қ оғ амдық пайдалы іс-ә рекет болады, оның арнасында қ ұ рдастарымен интимдік-тұ лғ алық қ арым-қ атынас та, басқ а жыныс ө кілімен ө те маң ызды қ арым-қ атынас та жатыр. Бұ л жерді оқ у іс-ә рекеті іске асырылып жатқ ан белсенділік бола бастайды – ол жасө спірімнің дараландыруын «қ амтамасыз» етеді. Ә сіресе, оқ у іс-ә рекетінің қ ұ ралдарын, тә сілдерін таң дауда ол ө зін мақ ұ лдап, бекітеді. Бір мезгілде жаң а бір қ оғ амдастық қ а бейімделу, ө зіне таныс, екіншісінде, дараландыру жә не ары қ арайғ ы ық палдасу – бұ л жеткіншек ү шін неғ ұ рлым мә нді ә леуметтік-психологиялық процестердің кү рделі шиеленісуі. Ө зін ө зінен жә не басқ алардан табу – осы жас кезең інің негізгі саналы тү сінілген немесе ішкі тү йсікпен жү зеге асырылатын қ ажеттілігі.

Оның негізгі қ ұ ндылығ ы – қ атарластарымен, ү лкендермен қ атынастар жү йесі, «идеалғ а» саналы еліктеу немесе санасыз еру, болашақ қ а ұ мтылу (қ азіргіні жеткілікті бағ аламау). Ө зінің дербестігін қ орғ ай отырып, жасө спірім рефлексия негізінде ө зінің сана-сезімін, «Мен» бейнесін, шынайы жә не идеалды «Мен» арақ атынасын қ алыптастырады жә не дамытады. Психикалық процестерді интеллектуалдандыру негізінде олардың неғ ұ рлым кө п ырық тылығ ы, жанамалылығ ы бағ ыттары бойынша сапалық ө згерулері жү рді.

Осы жасө спірімдік дә уірі дараландырудың макрофазасымен тең естіріледі, ол А. В. Петровский бойынша, «ө зінің жеке тұ лғ алығ ын белгілеу ү шін қ ұ ралдар мен тә сілдерді іздеумен сипатталады... осығ ан байланысты, дос-жарандарының алдында идеалды кө ріну қ абілетін максималды дә режеде жү зеге асыра отырып, жеткіншек ө зінің бү кіл ішкі ресурстарын ө з даралануын іс-ә рекеттік тұ рғ ыдан тарату ү шін жинақ тайды (оқ ығ андық, спорттағ ы жетістіктер, жыныстар арасындағ ы қ атынастардағ ы «кө п кө ргендік», батылдық, билеудегі ерекше мә нер, жә не т. б. ), ө зі ү шін референтті топтан ө зінің оң тайлы  дербестендірді қ амтамасыз етеін кісілерді іздеуді ү детеді» [167, 22 б. ]. Сонымен бірге, барлық ү ш микрофазаларды – бейімделу, дараландыру жә не ық палдасуды жү зеге асырады.

Оқ у іс-ә рекетінің субъектісі ретінде жеткіншек ө зінің субъекттік ерекшелік позициясын, «даралығ ын» мақ ұ лдату, бір нә рсемен ө згешеленуге ұ мтылу (ә сіресе, ұ лдарда байқ алатын) беталыспен сипатталады. Бұ л, егер оқ у іс-ә рекетінің мазмұ нымен – оның пә німен, оқ у міндеттерін орындау қ ұ ралдарымен, тә сілдерімен тең естірілсе, танымдық мотивацияны кү шейтуі мү кін. «Ерекше болуғ а» ұ мтылу жетістікке жету мотивациясына да кіріп, оның «сыйлық », «табыс» сияқ ты қ ұ раушыларынан байқ алады. Оқ у мотивациясы танымдақ мотивация мен жетістік мотивациясының бірлігі ретінде жеткіншекте ә леуметтік, топтық болмыстың жеке мә нді жә не шынайы ә рекеттегі мотивтерінің призмасы арқ ылы сынып опырылады. Жеткіншектің ә леуметтік белсенділігі мінез-қ ұ лық нормаларын, қ ұ ндылық тары мен тә сілдерін мең геруге бағ ытталады, бұ л оқ у іс-ә рекетінің мазмұ нында жә не оны ұ йымдастыру жағ дайларында кө рсетіле отырып, осы мотивтердің қ анағ аттандырылуына жауап береді. Сондық тан да педагогикалық психология жеткіншектің интеллектуалдық іс-ә рекетін белсендендіруші барлық оқ ыту принциптерін жү зеге асырудың маң ыздылығ ын атап кө рсетеді: оның мә селелендіру,  диалогтандыру; даралануды, мең геруді ұ йымдастырудың белсенді-ә рекеттік формалары. Оқ у іс-ә рекетінің мазмұ ны қ азіргі кү нгі ә дебиеттің, музыканың, бейнелеу ө нерінің, бидің жалпы ә леуметтік мә дени контексіне, сондай-ақ қ оғ амдық -экономикалық, ө мірлік-тұ рмыстық қ атынастардың қ азіргі кү нгі жағ дайларына қ осылуы керек.

Жеткіншек жас ү шін авторитетке деген қ атынас та тә н. Егер кіші мектеп жасында мұ ғ алім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек ү шін ү лкен адам беделдігі проблемасы білінбейді. Бір жағ ыннан, жеткіншектің «мен – ересек адам» позициясы оны ү лкендерге қ арама-қ арсы қ оятындай, ал келесі жағ ынан – олардың беделі жеткіншек ө мірінің маң ызды факторы болып қ алады. Ү лкен адам (мұ ғ алімнің ) беделінің сақ талуына келесілер ық пал етеді: «1) жеткіншектің қ оғ амдық жағ дайының ө згеріссіздігі, ол оқ ушы болды жә не болып қ алады; 2) оның ата-анадан толық тай материалдық тә уелділігі, олар мұ ғ аліммен қ атар тә рбиелеуші рө лінде болады; 3) жеткіншекте ө з бетімен ә рекеттену іскерлігінің болмауы» [43, 111 б. ].

Жеткіншек оқ у іс-ә рекетінің субъекті ретінде тек ғ ана ө з мотивациясымен, позициясымен, қ атынастарымен, «Мен» - тұ жырымдамасымен ө згеше емес, сондай-ақ ү здіксіз, кө п сатылы білім беру қ иындысындағ ы ө мірдегі орнымен ө згеше. Ол ө з ү шін осы білім беруді жалғ астыру формасын болжайды, шешеді, жә не осығ ан байланысты не оқ удың, не ең бек іс-ә рекетінің, қ оғ амдық айналасу, тұ лғ ааралық ө зара ә рекеттесу қ ұ ндылығ ына бағ дарланады. Оқ уғ а бағ дарлануда жеткіншек жоғ ары мектепте оқ ушысы мә ртебесіне ө теді. Жоғ ары мектеп оқ ушысы оқ у іс-ә рекеті субъектісі ретінде – бұ л оқ уды жалғ астыруды таң дағ ан (немесе ө зі ү шін референтті ортағ а бағ ынғ ан) адам. Дә л осы оның субъект ретіндегі ө згешелігін анық тайды.